Dioscorea

Inhame, Batatas, Papas, ende andere vremde groote ende kleyne eetbaer wortelen. 45.

Inhame oft Igname is eyghentlijck een dicke groote wortel van West-Indien, eerstelijck uyt het eylandt van Sinte Thomas ghebroght: nochtans soo wordt dien naem noch veele andere vremde oft Indiaensche wortelen mede-gedeylt, als elders blijcken kan. Dan dese oprechten Igname is somtijdts een voet langh, oft langher, soo dick als eenen arm, oft dicker; somtijdts kleyner, ende korter; somtijdts oock korte Rapen ghelijckende, beneden breedtste, met een rouwe schors, ende met veele faselinghen. Het vleesch selve is wit, taey ende volsappigh (somtijdts malsch) niet onlieflijck van smaeck, met eenighe scherpigheydt: dan in water ghesoden oft onder d’asschen oft anders ghebraden zijnde, is het malscher dan Castanien, ende bijnae als Peeren: ende dient voor een seer ghemeyne spijse. Wt dese wortelen komen witte volsappighe tamelijcken dicke spruyten, die noch iongh afghetrocken, in d’aerde ghesteken, haest groote wortelen krijghen: ende zijn bewassen met langhe groote onghesnippelde bladeren, die sommighe met de Citroen-bladeren verghelijcken: maer kleyner ende dunner, sonder bloemen oft vruchten. Sommighe saeyen dese Igname als de Olijf-boomen, te weten een stucksken van de rancken, daer wat van de schorsse aen is, in d’eerde stekende: daer steken sy eenen stock by, ende dan vlecht sich dit ghewas daer om als de Hoppe. In de vijfde maendt is het tijdt de wortel uyt te haelen, te weten als de bladeren droogh worden. Dese wortel gheeft vier oft vijf afsetsels uyt. Sy worden droogh bewaert.

Een ander soorte heeft ghepuckelde schors om haer wortel, ende is nederwaerts beset met dunne veselen: maer bovenwaerts gheeftse eenighe harde rijsen uyt, bijnae eenen voet langh, met doornen ghewapent. Somtijdts is die schorsse bruyn, somtijdts heel swart, onder in sijd-wortelen verspreydt.

Ende voorwaer men vindt veele soorten van dit ghewas: maer de ghemeynste heet in Portugael Inhame oft Igname, oft Yucam Peru: ende is de Yuca daer Gomara van schrijft, segghende dat de Yuca, die in ’t vaste landt van Peru wast, onschadelijck is ende ghesont, ’t zy rauw, ’t zy ghesoden oft ghebraden ghegeten, ende altijdt wel smaeckt, hoe sy oock bereydt wordt: de welcke oock van de wortel alleen ghesaeyt wordt: want men maeckt veele hoopkens van eerde; ende men snijdt de steelen af, die vast, dick, knoopigh ende aschgrauw zijn: ende in elck hoopken wordt een van dese steelen ghesteken, soo datse half uyter eerden staen: alsse verwortelt zijn, dan schietense een elle hoogh op: ende hebben groene bladeren als Kennep-bladeren: maer neffens der eerden hebben sy wortelen als Rapen van Galissien: die best zijn alsse twee iaer langh onder d’ aerde gheweest zijn. Die van het eylandt Hispaniola duren wel een iaer langh sonder bederven, sulcks als Ingname cicorero heet. Dry andere soorten bederven haest. De smaeckelijckste wast in het landtschap Benim. Die van Manicongo is soo goedt niet. De slechtste is geel, bijnae als een Peer. Maer die van de eylanden van West-Indien zijn quaet om eten: ende hebben doodelijck sap, ten zy datse bereydt worden.

‘Tselve schrijft Monardes oock, segghende dat Yuca een West-Indisch cruydt is, vijf oft ses palmen hoogh, met breede bladeren, uytghespreydt als een handt, in seven oft acht snippelinghen ghedeylt, altijdt groen; ’t welck ghesaeyt wordt van de stuckskens van de wortelen op de rije gheset: ende dese wortel is dick als eenen klouwen garens, oft als een groote raep, met een bruyne schors, binnen heel wit: ende daer van maecken sy koeckskens Cacavi oft Cazabi ghenoemt, in de wijse als volght. Sy nemen de schorsse eerst af; ende daer nae breken sy de wortelen in stucken, met een scherpe ghetande hekels-ghewijse ghereedtschap; ende worpen die stucken in eenighen sack van Dadel-bladeren ghemaeckt; ende legghen daer veel ghewichts op, soo dat het sap daer wel uyt loopt, ende dat dese wortelen de koecken van uytgheperste Amandelen ghelijckende: daer nae doen sy dit in een panne oft schotel, ende backen dat op langhsaem vier, dickwijls omkerende, tot dat het deegh ghelijckt: ende daer van maecken sy kleyne koecken, soo dick als eenen Spaenschen real van achten: ende laeten die in de Sonne drooghen: ende dese koecken eten sy in stede van Broodt: want sy voeden veel, seydt den selven Monardes, ende blijven langh goedt, soo datse op de schepen voor Biscuyt dienen: dan alsmense eet, moetense eerst in water oft eenighe sop weycken, oft met toespijse menghen; anders schrapen sy de keele al te seer ende maecken die rouw: maer diese droogh eten willen moeten in d’ander handt altijdt eenen kroes met water hebben, om bijnae tusschen elcken beet eens een weynighsken te drincken: anders en souden sy dit broodt niet konnen inswilghen. Dan het sop oft water, dat uyt de voorseyde wortel ghedouwt wordt, is een seer doodelijck verghift, ende doet de menschen ende beesten, die daer af drincken, in korten tijdt sterven. Maer als het tot de helft toe versoden is, ende koudt gheworden, dient dat voor Edick: ende als het soo langh ghesoden is tot dat het dick is, dan smaeckt het als Honigh: daer in verschilt dese Yuca van de eerste Inhame oft Yuca van vaste landt: want die is altijdt goedt om eten, ende haer sap is gantsch onschadelijck, al is het onghesoden: ende dit is de Yucas van Bresilien, die andere Manyouca, Maniuca, ende qualijck Mandioca oft Mandoc noemen, die van daer in andere landen ghebroght zijnde oorsaeck gheweest is datmen ’t ghebruyck van de voorbeschreven Inhame achterghelaten heeft, niet teghenstaende dat dese Manyouca soo grooten bereydinghen behoeft om onschadelijck te worden. Oock soo en is dit Meel niet seer lieffelijck van smaeck, al wordt het heel West-Indien door ghesonden.

Dan D. Thobias Roelfius seydt dat dese Manyouc van Bresilien, anders Yuca ghenoemt, qualijck voor Inhame ghehouden, een soo schadelijck sap heeft, datter door gheen sieden oft andere konste onschadelijck ghemaeckt en kan worden, gantsch anders dan Monarde van sijne Yuca schrijft: Hy bekent nochtans dat sommighe versekeren, dat de versche wortelen met vleesch ghesoden heel onschadelijck, iae goedt om eten zijn; ende dat broodt daer van ghemaeckt, beter is, ghesonder [1475] ende meer voedsels gheeft dan Terwen-broodt; maer dat het seer in den buyck swilt, ende daerom altijdt eerst in water oft ander nat weycken moet, eermen het eet. Dan dit selve broodt wordt oock in de Sonne ghedrooght, ende ghestooten; ende daer wordt meel van ghemaeckt.

Batatas zijn oock West-Indiaensche wortelen, drijderley van gheslachten, als Clusius tuyght, alleen verschillende in de uyterste verwe, ende in de soetigheydt van smaeck: want de buytenste schors is somtijdts roodt oft peersachtigh (ende dat is de beste soorte) somtijdts bleeck, somtijdts wit, doch allegader van binnen wit van vleesch, langhworpigh rondt, als een plompe Steck-Rape, meest een spanne langh, ende oock wel groter, iae somtijdts een heel pondt swaer weghende, altijdt oneffen, met ettelijcke korte veselinghen bewassen; ende dese wortelen hanghen somtijdts twee, dry oft meer uyt eenderley oorsprongh, als de Suycker wortelen, onder breedtste, ende van boven allenghskens dicker wordende, seer lieffelijcke van smaeck, ende mals ghelijck den besten Hirsch oft ghebroken Boonen, doch smets: somtijdts, te weten alsse beghint te verrotten, krijght sy eenen goeden reuck als dien van de Roose-wortel. Ende van dese wortel wordt dit ghewas alleen vermenighvuldight: want oft het bloemen oft vruchten draeght, is onbekent. Het cruydt selve light ter aerden verspreydt als de Wilde oft Esels Concommeren, met sijn volsappighe effene rijsen, bewassen met dickachtighe uyt den groenen grijse bladeren, die van Arum, oft beter die van de Spinagie niet seer onghelijck.

Dese wortelen zijn uyt West-Indien eerst in Spaegnien ghebroght, daer sy nu ghemeyn zijn: dan de beste komen uyt Malaca; in Enghelandt aerden sy wel, in Nederlandt seer qualijck. Haer kleynste wortelen, oft de stucken van de grootste ghesneden, in d’aerde ghesteken, worden binnen acht maenden groot ende dick, ende bequaem om t’eten.

In West-Indien heeten dese wortelen Batala; in Spaegnien Batatas, Comates, Amotes, oft Ajes, al is ’t dat dese naemen eenighe verscheyden soorten beteeckenen; van de welcke de Batatas de malschte zijn, ende de beste van smaeck. De Fransoysen noemense oock Batades; de Enghelsche Potabes; sommighe heetense qualijck Inhame ende qualijcker Ignane.

Dese Bataten zijn middelmatighlijck ghestelt in hitte ende koude : ende worden rauw ghegeten, oft ghesoden, oft onder d’asschen ghebraden, ende van de uyterste schelle ghesuyvert zijnde in schijven ghesneden, ende soo met wat Wijn, Roose-water ende Suycker ghegeten: ende dan verwecken sy tot onkuysheydt. Sommighe etense met Olie, Edick ende Sout: sommighe besproeyense met Wijn: sommighe stovense met Pruymen; andere sieden de versche gheschelde wortel, ende legghense in Suycker, ende maecken daer als Quee-cruydt van, ende bereyden meer andere leckernijen uyt dese wortel. Ghesoden oft ghebraden geten, maeckt den buyck weeck, ende voedt meer dan andere vruchten, iae bijnae soo veel als vleesch: maer sy is windich, ten zy datmen daer veel stercken Wijn by doet: rauw zijnde is noch veel windigher.

Keinrima is de drooghe Manyouca.

Vythan is het meel van Manyouca.

Manihot, misschien een mede-soorte van Manyouca, is een kromme slimme wortel, in America wassende, soo dick als eenen arm, by de twee voeten langh: daer uyt spruyt een kleyn heester by de vier voeten hoogh, met bladeren als Pata Leonis oft Alchimilla heeft, op ’t sop van de tackskens ses oft seven by een, elck eenen halven voet langh, dry dweersche vingheren breedt.

Dese wortelen droogh oft versch ghestooten, oft gheraspt, ende door eenen tems ghedaen, worden in eenen pot met water gheworpen, ende gheroert, soo dat het meel klontende worden als Manna: die noch versche zijnde, seer goedt om eten zijn, ende wel ende veel voeden. Dit broodt worpen sy in den mondt, sonder de handt aen den mondt te steken. Sommighe heeten dit Arachidna Theophrasti.

Chambi is een mede-soorte van Igname.

Hetich, oock in America wassende, is een wortel als een groote Raep, voor broodt streckende: een soorte is geel alsmense siedt, de ander wit. Sy hebben bladeren als Maluwe, maer gheen saedt. Daerom wordt de wortel, in stuckskens ghesneden zijnde, verplant. Daleschampius meynt dat dit de Oetus (qualijck Vingus) van Theophrastus is.

Batatas van Canada, oft Articiocken onder d’aerde, gheeft wat voor Braeckmaendt uyt haer wortel een botsel van twee langhworpighe bladeren, ende daer nae twee teghen de eerste over. Daer tusschen spruyt eenen steel (somtijdts twee, dry, oft meer) recht, rondt, ruygh, meer dan twaelf voeten langh, wat [1476] dunner dan sijn lenghde vereyscht, doch sterck, droogh zijnde met voos witachtigh mergh, als den Vlier-steel vervult, somtijdts in sijd-steelen verdeylt, soo langh als hy self is, ende oock soo dick. De bladeren komen kruys-ghewijs uyt de knoopen der steelen voort onderwaerts, dat is tot ’t midden van den steel toe, twee teghen den anderen over, met beurten, niet seer veel in ’t ghetal, maer groot ende somtijdts meer dan eenen voet langh, een span breedt: bovenwaerts, dat is nae ’t sop toe gaende, wassender meer by een, maer ongheschicktelijck ghevoeght, dat is, meest maer een uyt elcken knoop, sonder teghen-bladt, ende somtijdts dry teghen malkanderen over, uyt eenen oorsprongh oft knoop. Elck bladt heeft sijn eyghen steelken, dat vier vinghers breedden langh is. Rondom de kanten zijn sy wat gheschaert. Sy en hebben gheenen merckelijcken smaeck, ende schijnen moesachtigh te wesen: immers sy zijn soo malsch, teer ende licht om van den steel te breken als Bernagie-bladeren: ende bederven oft verdrooghen seer haest alsse erghens teghen ghedreven oft door den windt ghekroockt worden. Van maecksel zijn sy bijnae ruyts-ghewijs, dat is aen ’t steelken oft by haeren oorsprongh zijn sy smal, allenghskens breeder wordende, tot de middel toe, daer sy breedtste zijn: ende van daer en voort allenghskens smaller wordende, ende in een scherp spits eyndende, bijnae als de bladeren van de Groote Sonne-bloemen; (welck ghewas dat seer ghelijckt in ’t eerste aenschouwen: maer de bladeren van de Sonne-bloemen zijn herts-ghewijs, niet ruyts-ghewijs ghemaeckt;) elck bladt is met dry ribben in de lenghde doorloopen, ende als in vieren ghedeylt, met dweerse aderen beset: de onderste oft buytenste sijde van dese bladeren is soo rouw ende hayrigh, oft als met niet wel sienlijcke haeckskens ruygh, datse daer mede aen het wolle laken, met den steel opwaerts ghestreken zijnde, blijven hanghen: maer de bovenste sijde en is soo ruygh niet. Het heel ghewas is bleeck-groen. Op ’t sop van den middel-steel komen de bloemen voort, ende oock op ’t hooghste van sommighe sijd-steelen, elck op haer eyghen voetken oft langhworpigh gherimpelt steelken rustende, de ghedaente van een seer kleyne Sonne-bloeme bijnae hebbende: het knopken der bloemen is nauws anderhalve duymbreedde in de ronde groot, buyten bruyn oft swartgroen, binnen met veele kleyne bladerkens, oft eer scheysels van kleyne bloemkens ghevult, heel goudt-geel: uyt dat knopken spruyten om de kanten vijf, ses oft seven langhworpighe, tamelijcken dicke ghelijfvighe volsappighe bladeren, aen twee sijden uytghehoolt, ende met twee aderkens in de lenghde verdeylt, onder breedtachtiger, boven spits, scherp overeynd staende. Het saedt en hebben wy noch niet ghesien. De wortel is enckel, witachtigh, houtigh, met weynigh groote stijve faselen oft steerten in de aerde recht sinckende, bovenwaerts hier ende daer in de ronde taeye zenuwachtighe snoeren oft veselinghen uytseyndede, sommighe kort, sommighe eenen voet oft anderhalf langh, vast ende buyghsaem ghenoegh, bijnae lijfverwigh, glat ende rondt; behalven dat sommighe met ettelijcke kleyne bultkens begaeft zijn: aen ’t uyterste van de welcke andere knobbelen groeyen: doch somtijdts wassen sy aen’t hooft oft bovenste van de middel wortel oft moeder, daer dicht ende vast aen houdende, sonder faselinghen oft snoeren. Dese ionghe knobbelen zijn van allerley maecksel, te weten sommighe rondt, sommige eys-ghewijs, sommighe plat, sommighe langhworpigh als Peeren, sommighe als Cauwoorden ende andere vruchten; somtijdts verre van een verspreydt, ende van de moeder afghescheyden; somtijdts by malkanderen, iae aen een ghewassen, ende op den anderen ligghende: ende dat met sulcke menighte, dat den seer gheleerden Petrus Hondius, die dit cruydt eerst ten vollen beschreven heeft, daer soo groote vermenighvuldinghe in ghevonden heeft, dat het te verwonderen is. De grootste van dese wortel-knobbelen is twaelf duymbreedden langh ende breedt: de kleynste zijn veel kleyner. De middel-wortel voedt alle dese sijd-wortelen door haer voorseyde zenuwen, ende vergaet ten laetsten, latende haer kinders in ’t leven, die het volghende iaer uytspruyten ende haer steelen voortbrenghen sullen, ten zy datmense uytneemt; ’t welck gheschieden moet wanneer de bladeren ende steelen vergaen zijn, ende dat alle het voedsel in de wortelen ghetrocken is: te weten van half November af tot het laetsen van April. Den steel spruyt uyt het eyndt van de knobbelen, daer sy verste van de moeder zijn: want daer worden sy spitscher, ende seynden ter sijden andere faselinghen uyt, ghelijck de moeder dede. Een van dese knobbelen half dor ende sonder sap, niet grooter dan een kleyne Castanie, den 28.van Sprockel van het iaer 1613 in d’aerde ghesteken, hadde van het selfde iaer den 13. Novembris elf wortelen; de kleynste van de welcke tweemael grooter was dan de moeder. Hy heeft een van dese wortelen een van de koudtste winteren met torfghemul bedeckt zijnde, niet in November, maer teghen het beghinsel van Meert uytghenomen, ende ghevonden dat sy drij-en-seventigh ionghe knobbelen voortghebroght hadde, sommighe wel twee vuysten groot. Dese wortelen zijn roodtachtigh van verwe, uyt den witten met peersch ghemenght: welcke verwe in de grootste wortelen van de Papas oock pleegh te wesen. Het vel, daer sy mede bedeckt zijn, is dun, doch dicker dan dat van Papas. Het vleesch oft binnenste mergh van de wortel is wit, vast, eetbaer, soetachtigh, droogher ende smaeckelijcker dan den steel oft het onderste van onse Articiocken.

Men maghse planten van knobbelen der wortelen afghebroken daer sy teerste oft malschte zijn, in ’t Vooriaer; oft voor den winter; dan men maghse met wat torftghemul bedecken: het welck nochtans niet noodigh en is; want sy verdraghen de koude seer wel.

Dit ghewas is hier te lande eerst ghebroght uyt Fransch-Indien, dat men Canada heet: dan het en vermenighvuldightsijn wortels aldaer soo seer niet als hier; al is ’t dat het hier niet en bloeyt, dan als de someren heet ende langh droogh zijn.

Den rechten naem van dit ghewas is ons onbekent: dan Petrus Hondius noemt het Articiocken onder d’eerde, in ’t Latijn Chrysanthemum Canadense tuberosum edule; andere heeten ’t Batatas Canadense, dat is Batatas van Canada; andere Flos Solis Canadensis, oft Herba folis tuberosa radice, dat is, Sonne-bloem met knobbelachtighe wortel uyt Canada; andere Helenium Canadense; oft Solis herba Canadensis; andere Heliotropium Indicum tuberosum; in onse tael Articiock-appelen van Ter-neusen, oft Knoesten, Knoeffelen oft Hondert-hoofden, om dat den beschrijver van Nieuw-Vranckrijck ’t selve voor Asphodelus Plinij hiel.

Die van Canada eten dese wortelen voor een lackere, doch ghemeyne spijse. Hier te lande ende in Vranckrijck ghewassen zijnde, worden sy ghesoden, ende met Peper ghegeten. In Zeelandt zijnse oock in groot ghebruyck van half November af (want dan maghmense bequaemelijck beghinnen uyt d’aerde te nemen) tot Paesschen toe. Men maghse sieden, in meel wentelen, in boter frijten, oft in de pan backen, ende met Suycker bespraeyen, ghelijck de Suycker-wortelen; oft ghesoden zijnde, tusschen twee schotelen oft anders in Boter oft Olie ghestooft, met Peper ende Gengber, Foelie oft andere specerijen, als Caneel ende Groffels-naghelen poeder eten; oft met een sause van Boter ende Azijn.

De bladeren maghmen in ’t Moes doen.

Papas is oock eene wortel uyt West-Indien ghebroght: de welcke in April in d’aerde ghesteken zijnde, bladeren voortbrenght uyt den swarten peersachtigh, hayrachtigh, die daer nae open gaende groen worden, vijf, seven oft meer aen een ribbe, de Radijs-bladeren niet seer onghelijck, altijdts onpaer van ghetal (daer andere kleyne bladerkens tusschen ghevoeght zijn) ende altijdt een enckel bladt op ’t uyterste van de ribbe hebbende: den steel is eenen duym dick, hoeckigh, ruygh, somtijdts acht oft meer voeten langh, in verscheyden langhe teere ende slappe ligghende sijd-tacken verdeylt: uyt den oorsprongh van de welcke andere dicke kantighe steelen spruyten eenen voet langh, met tien, twaelf oft meer schoone bloemen, een duymbreedde groot, oft grooter, van een enckel bladt ghemaeckt, dat soo ghevouwen is, dat het vijf bladeren schijnen te wesen, van buyten uyt den witten peersch, binnen heel peersch, met vijf grasverwighe stralen uyt den navel spruytende, sterres-ghewijs, met vijf heele draeykens ende een groenachtigh priemken verciert, van reuck de Linde-bloemen [1477] wat ghelijck: daer nae volghen ronde appels, kleyner dan die van de Mandragora, eerst groen, wit alsse rijp zijn, vol vocht vleesch, inhoudende veele platte saden, niet grooter dan Vijgh-saedt. De wortel is enckel oft in twee oft dry rechte wortelen verdeylt: uyt het opperste van de welcke andere teerer witte wortelen voortkomen, ter sijden verspreydt, ende nieuwe bladeren ende struycken uytghevende: ende daer aen hanghen langhe ende dicke veselinghen; aen de welcke in de maendt van November veele knobbelen ende ionghe wortelen ghevonden worden, soo overvloedighlijck, datter somtijdts meer dan vijftigh van eene middelwortel afhanght, sommighe groot, een once oft twee swaer, met een roodt oft persachtigh seer dun ende teer vlies bedeckt, ende somtijdts van binnen met schoon peers doorloopen; sommighe kleyner, ende wit van vel: doch allegader heel wit, ende vast van vleesch. Ende dese voorseyde knobbelen worden in eenen pot oft teyl vol drooghe aerde gheleydt, ende des winters in huys bewaert, oft oock bloodt in een drooghe warme plaetse gheleydt, om het naeste vooriaer in d’aerde te steken: (oft, als Petrus Hondius bevonden heeft, men salse heel diep in d’aerde begraven, ende de selve met stroo bedecken, ende soo teghen den vorst beschutten: ) want de groote oft middel-wortelen vergaen wel meest; ende van saedt komen sy veel traegher voort, al is ’t datse dan somtijdts heel sneeuwitte bloemen hebben, van de Hoymaendt af, heel diep in den Herfst vervolghens bloeyende.

Dese wortel versch zijnde wordt eyghentlijck Papas in America ghenoemt; ende met dien naem isse hier te lande ghenoegh bekent, al is ’t datse sommighe Eerd-peeren oft Peeren onder d’eerd noemen: de Italiaenen heetense oock Taratuffoli, als Eerdswammen, doch oneyghentlijck. Clusius noemtse Papas Peruanorum; ende twijffelt ofse de Arachidna van Theophrastus soude moghen zijn: hoe wel dat hy noch een ander ghewas voor de Arachidna Theophrasti beschrijft, dat wy onder de gheslachten van Astragalus ghestelt hebben: oft sy is de Openauck van het eylandt Wingandecaouw. Alsse droogh is, dan heetse Chumo oft Chuno in America, in ’t landtschap Quito, daerse eerst van ghekomen is.

De wortelen van dit ghewas als Castanien ghebraden, oft als Peen oft Pastinaken gaer ghemaeckt, worden van de weecke ende slappe menschen nuttelijck ghegeten, om hun kracht te gheven: want sy voeden alsoo wel ende soo veel als de Pastinaken; ende zijn windigh, ende daerom seer bequaem om bijslapens lustigh te maecken. De selve ghesoden, ende van hun buytenste vliesken berooft, wat uytghedouwt, ende soo tusschen twee schotelen met Hamelen sop oft met Boter alleen ghestooft, zijn alsoo smaeckelijck als Rapen, maer rauw zijnse wat windigh, ende onbequaemer om eten, nae ’t ghevoelen van Clusius, die oock seydt datse in Italien op sommighe plaetsen soo ghemeyn gheworden zijn, datse niet alleen de menschen, maer de verckens daer mede ghevoedt hebben. Dan de West-Indiaenen drooghen de wortelen in de Sonne, ende maecken daer hun Chuno van, als gheseydt is: ’t welck sy met grooten winst in het landt Collao van Peru voeren, midts dat aldaer anders gheen broodt en is.

Caceras is een wortel van Oost-Indien diep in d’aerde wassende, een steelken uytghevende, bewonden met groene bladeren als die van Geele Water-Lisch; ende als de aerde splijt door de hitte oft drooghte des weders, dan komt dese wortel selve uyt als een Eerdtswamme: de welcke droogh gheworden zijnde smaeckt als Castanien: maer noch vocht zijnde, is sy onlieflijck. Clusius twijffelt oft dit de Malinathalle van Theophrastus, oft Anthalium van Plinius, met bladeren van Cyperus, ’t welck doorgaens Trafi ghenoemt wordt, soude moghen zijn.

Curcas, seydt Garcias, is een vrucht in Malabar wassende, soo groot als een Haselnote met haer schelle, maer niet soo rondt, wit, smaeckende als ghesoden Eerdtswammen. De Indiaenen noemense Chiviquilenga, dat is Kleyn Inhame, oft Carpata: sy is in Kayro oock gemeyn; ende heet daer Curcas. Sy hanght van een wildt ghewas, dat niet ghesaeyt en wordt; ende schijnt te wesen de Hab el culcul, oft Kilkil; wiens ghebruyck het saedt vermeerdert, maer veel gal in ’t lijf doet groeyen, ende het bor veroorsaeckt: dan Clusius meynt dat Serapio met dien naem sijn Secacul verstaet; ende dat dese Curcas de Trasi is van Dodoneus beschreven.

Eerdnote van Peru is een fraey vrucht, onder d’aerde wassende, sonder wortel, ende oock sonder struyck als de Eerdt-swammen, soo groot als eenen halven vingher, rondt, fraey ghewrocht, kastanie-bruyn, met een keest als een Amandel, bruyn, binnen wit, in twee deelen scheybaer, smaeckende als Haselnoten. Sy wordt versch ghegeten, ende oock droogh; maer is best ghebraden: want sy verdrooght ende versterckt de maghe seer: maer beswaert het hooft, alsmer wat te veel van eet. De West-Indiaenen houden daer veel van: want het is een van de ghetemperde oft middel-matighlijck ghestelde vruchten.

Manobi van Bresilien wast oock onder d’aerde, als Swammen, maer veel van die wortelen hangen aen een; met dunne draeykens, inhoudende een keest niet grooter dan een Tamme Haselnote, van ghelijcken smaeck, bedeckt met een dunne schors, als de hauwe van de Erwte, maer aschgrauw.

Een wortel van Malediva wordt by de spijsen ghedaen ende sy maecken daer seer lackere gherechten van. De wortel wordt soo dick als de dye van een man: ende wordt seer neerstelijck ghesaeyt ende gheoeffent: maer sy snijden de wortel alleenlijck in verscheyden seer kleyne stuckskens, ende steken die soo in d’aerde: ende daer van wast sy voorts: dan van saedt en wordt sy niet vermenighvuldight.

Itelpou is oock een wortel in Malediva wassende, van selfs voortkomende, sonder datmen het hoeft te oeffenen, seydt Pyrard, rondt, ende soo dick als twee vuysten. Men stootse oft wrijftse teghen eenen harden steen; daer nae leghtmense op eenen doeck in de Sonne te drooghen: ende dat wordt dan als Amydon oft Stijfsel; ende is een seer wit meel: daer sy pap ende seer smaeckelijcke koecksken van maecken; doch de maghe wat beswaerende.

Bloeyende Riet van West-Indien, oft Cannacorus (dat wy in ’t volghende 47. Capitel beschrijven) heeft oock [1478] een seer voedende wortel: dan men moetse alleenlijck knauwen, ende de vochtigheydt in suyghen, ende het grofste uytspouwen.

Tartarskiezele, anders Air, oft Brostuorse, is den Calamus der Apoteken, oft Acorus.

Tataria van Hungarijen, van Clusius Tataria Hungarica ghenoemt, heeft oock een groote wortel, eenen arm dick, anderhalven voet langh, dienende voor broodt, als in het Bijvoeghsel van Panax heraclium breeder verklaert is.

Baltracan is misschien de selve Tataria, als in ’t selve Bijvoeghsel van Panax blijcken kan.

Martagon van Canada, in ’t Bijvoeghsel van Martagons beschreven, heeft oock goede eetbaere wortelen; wiens schelferen in Fransch-Indien ghesoden, ende als onse Rapen geten worden.

Agriopastinaca van Candien is in ’t Bijvoeghsel van de Wilde Pastinaken beschreven, midts dat haer wortel oock voor spijse pleeght te strecken.

Aegyptische Plompe, in ’t Latijn Nymphaea Aegyptia, heeft oock een wortel diemen eten kan; ende de steelen met de hoofden oft knobbelen, rauw geten dienen om de hitte in den Somer te matighen, als by de Hierlandtsche Plompen verhaelt is.

Biza is een wortel uyt Bengala, ende van de berghen van Patanne ghebroght, die met de Datura ghemenght wordt, om die wat te dwinghen.

Kievits-wortelen zijn eetbaere wortelen van een cruydt dat in ’t water wast, ’t zy Water-Eppe, Plompen, Peerdick, oft Water-Patich.

Cucilabuca oft Hilcabucha, in ’t Latijn Oculus cornicis, dat is Craeyen-oogh, is een seer verwarmende Tartarische wortel.

Inhame, Batatas, Papas en andere vreemde grote en kleine eetbare wortels. 45.

(Dioscorea alata en species) Inhame of igname is eigenlijk een dikke grote wortel van West-Indië die eerst uit het eiland van Sint Thomas gebracht is, nochtans wordt die naam noch aan vele andere vreemde of Indiaanse wortels meegedeeld zoals elders blijken kan. Dan deze echte igname is soms een dertig cm lang of langer en zo dik als een arm of dikker en soms kleiner en korter, soms ook lijken ze op korte rapen en zijn beneden het breedste en met een ruwe schors en met vele vezels. Het vlees zelf is wit, taai en vol sappig (soms mals) niet onlieflijk van smaak en met enige scherpte, dan in water gekookt of onder de as of anders gebraden is het malser dan kastanjes en bijna als peren en dient voor een zeer algemene spijs. Uit deze wortels komen witte vol sappige en tamelijk dikke spruiten die er noch jong afgetrokken en in de aarde gestoken worden gauw grote wortels krijgen en zijn begroeid met lange grote niet gesnipperde bladeren die sommige met de citroenbladeren vergelijken, maar kleiner en dunner en zonder bloemen of vruchten. Sommige zaaien deze igname als olijfbomen, te weten een stukje van de ranken daar wat van de schors aan is die ze in de aarde steken en daar steken ze een stok bij en dan vlecht zich dit gewas daarom zoals hop. In de vijfde maand is het tijd om de wortel er uit te halen, te weten als de bladeren droog worden. Deze wortel geeft vier of vijf bijwortels uit. Ze worden droog bewaard.

Een andere soort heeft gepikkelde schors om haar wortel en is beneden bezet met dunne vezels, maar boven geeft ze enige harde twijgen uit van bijna dertig cm lang die met doornen gewapend zijn. Soms is die schors bruin en soms heel zwart en onder in zijwortels verspreid.

En voorwaar men vindt vele soorten van dit gewas, maar de gewoonste heet in Portugal inhame of igname of yucam Peru en is de Yuca daar Gomara van schrijft die zegt dat de Yuca die in het vaste land van Peru groeit onschadelijk is en gezond, hetzij rauw, hetzij gekookt of gebraden gegeten en altijd goed smaakt hoe ze ook bereid wordt die ook van de wortel alleen gezaaid wordt want men maakt vele hoopjes van aarde en men snijdt de stelen er af die vast, dik, knopig en asgrauw zijn en in elk hoopje wordt een van deze stelen gestoken zodat ze half uit de aarde staan en als ze geworteld zijn dan schieten ze een zeventig cm hoog op en hebben groene bladeren als hennepbladeren, maar naast de aarde hebben ze wortels als rapen van Galicië die het beste zijn als ze twee jaar lang onder de aarde geweest zijn. Die van het eiland Hispaniola blijven wel een jaar lang goed zonder te bederven zulke als ingname cicorero heet. Drie andere soorten bederven gauw. De smakelijkste groeit in het landschap Benim. Die van Manicongo is niet zo goed. De slechtste is geel en bijna als een peer.

(Manihot esculenta) Maar die van de eilanden van West-Indië zijn slecht om te eten en hebben dodelijk sap, tenzij dat ze bereid worden.

Hetzelfde schrijft Monardus ook en zegt dat Yuca een West-Indisch kruid is van vijftig of zestig cm hoog met brede bladeren die uitgespreid zijn als een hand en in zeven of acht snippers gedeeld en altijd groen wat gezaaid wordt van de stukjes van de wortels die op een rij gezet worden en deze wortel is dik als een kluwen garen of als een grote raap met een bruine schors die binnen heel wit is en daarvan maken ze koekjes die cacavi of cazabi genoemd worden op de volgende manier. Ze nemen de schors er eerst af en daarna breken ze de wortels in stukken, met een scherpe getande tandvormig gereedschap en werpen die stukken in enige zak die van dadelbladeren gemaakt is en leggen er veel gewicht op zodat het sap er goed uitloopt zodat deze wortels op de koeken van uitgeperste amandels lijken en daarna doen ze dit in een pan of schotel en bakken dat op langzaam vuur, dikwijls omkeren totdat het op deeg lijkt en daarvan maken ze kleine koeken zo dik als een Spaanse real van achten en laten die in de zon drogen en deze koeken eten ze in plaats van brood want ze voeden veel, zegt dezelfde Monardus, en blijven lang goed zodat ze op de schepen voor biscuit dienen, dan als men ze eet moeten ze eerst in water of enig sap weken of met toespijs mengen anders schrapen ze de keel al te zeer en maken die ruw, maar die ze droog eten willen moeten in de andere hand altijd een kroes met water hebben om bijna tussen elke hap eens wat te drinken, anders zouden ze dit brood niet kunnen eten. Dan het sap of water dat uit de voor vermelde wortel geduwd wordt is een zeer dodelijk vergif en laat de mensen en beesten die daarvan drinken in korte tijd sterven. Maar als het tot de helft toe verkookt is en koud geworden dient dat voor azijn en als het zo lang gekookt is totdat het dik is dan smaakt het als honig en daarin verschilt deze Yuca van de eerste inhame of Yuca van het vaste land want die is altijd goed om te eten en haar sap is gans onschadelijk al is het niet gekookt en dit is de Yucas van Brazilië die andere manyouca, maniuca en kwalijk mandioca of mandoc noemen die vandaar in andere landen gebracht is oorzaak geweest is dat men het gebruik van de voorbeschreven inhame nagelaten heeft, niet tegenstaande dat deze manyouca zo’n grote bereiding nodig heeft om onschadelijk te worden. Ook zo is dit meel niet zeer lieflijk van smaak al wordt het heel West-Indië door gezonden.

Dan D. Thobias Roelfius zegt dat deze manyouc van Brazilië, anders Yuca genoemd, kwalijk voor inhame gehouden wordt en een zo’n schadelijk sap heeft dat het niet door koken of andere kunst onschadelijk gemaakt kan worden en gans anders dan Monardus van zijn Yuca schrijft. Hij bekent nochtans dat sommige verzekeren dat de verse wortelen met vlees gekookt heel onschadelijk, ja goed om te eten zijn en dat brood dat daarvan gemaakt wordt beter is, gezonder [1475] en meer voedsel geeft dan tarwebrood, maar dat het zeer in de buik zwelt en daarom altijd eerst in water of ander nat weken moet eer men het eet. Dan dit brood wordt ook in de zon gedroogd en gestoten en er wordt meel van gemaakt.

(Ipomoea batatas) Batatas zijn ook West-Indische wortels en zijn drievormig van geslacht, als Clusius betuigt, die alleen in de uiterste kleur en in de zoetheid van smaak verschillen want de buitenste schors is soms rood of paarsachtig, (en dat is de beste soort) soms bleek en soms wit, doch allen van binnen wit van vlees en langwerpig rond als een plompe stekraap en meest een zeventien cm lang en ook wel groter, ja soms wegen ze een heel pond zwaar en altijd oneffen en met ettelijke korte vezels begroeid en deze wortels hangen soms met twee, drie of meer uit een oorsprong zoals suikerwortels, onder het breedste en ze worden van boven geleidelijk aan dikker, zeer lieflijk van smaak en mals zoals de beste hirs of gebroken bonen, doch smets en soms, te weten als ze begint te verrotten, krijgt ze een goede reuk zoals die van de rozenwortel. En van deze wortel wordt dit gewas alleen vermenigvuldigd want of het bloemen of vruchten draagt is onbekend. Het kruid zelf ligt ter aarde verspreidt als de wilde of ezels komkommers met zijn vol sappige effen twijgen die begroeid zijn met dikachtige uit het groene grijze bladeren die veel op die van Arum of beter die van de spinazie lijken.

Deze wortels zijn uit West-Indië eerst in Spanje gebracht daar ze nu algemeen zijn, dan de beste komen uit Malakka en in Engeland aarden ze goed, in Nederland zeer slecht. Haar kleinste wortels of de stukken van de grootste gesneden en in de aarde gestoken worden binnen acht maanden groot en dik en geschikt om te eten.

In West-Indië heten deze wortels batala, in Spanje batatas, comates, amotes of ajes, al is het dat deze namen enige verschillende soorten betekenen waarvan de batatas de malste zijn en de beste van smaak. De Fransen noemen ze ook batades, de Engelsc potabes en sommige noemen ze kwalijk inhame en nog kwalijker ignane.

Deze bataten zijn middelmatig gesteld in hitte en koude en worden rauw gegeten of gekookt of onder de as gebraden en als ze van de uiterste schil gezuiverd zijn in schijven gesneden en zo met wat wijn, rozenwater en suiker gegeten en dan verwekken ze tot onkuisheid. Sommige eten ze met olie, azijn en zout, sommige besproeien ze met wijn, sommige stoven ze met pruimen en andere koken de vers geschilde wortel en leggen ze in suiker en maken er een soort van marmelade van en bereiden meer andere lekkernijen uit deze wortel. Gekookt of gebraden gegeten maakt de buik week en voedt meer dan andere vruchten, ja bijna zoveel als vlees, maar ze is winderig, tenzij dat men er veel sterke wijn bij doet, rauw zijn ze noch veel winderiger.

Keinrima is de droge maniok.

Vythan is het meel van maniok.

(Manihot esculenta) Manihot is misschien een medesoort van maniok en is een kromme dwarse wortel die in Amerika groeit en zo dik als een arm en rond zestig cm lang en daaruit spruit een kleine heester rond honderd twintig cm hoog met bladeren als Pata Leonis of Alchemilla heeft en op de top van de takjes met zes of zeven bijeen en elk is vijftien cm lang en drie dwarse vingers breed.

Deze wortels droog of vers gestoten of geraspt en door een zeef gedaan worden in een pot met water geworpen en geroerd zodat het meel klontert als manna en als dat vers is zeer goed is om te eten en goed en veel voeden. Dit brood werpen ze in de mond zonder de hand aan de mond te steken. Sommige noemen dit Arachidna Theophrasti.

Chambi is een medesoort van igname.

Hetich die ook in Amerika groeit is een wortel als een grote raap die voor brood strekt, een soort is geel als men ze kookt en een ander wit. Ze hebben bladeren als maluwe, maar geen zaad. Daarom wordt de wortel die in stukjes gesneden wordt verplant. Daleschampius meent dat dit de Oetus (kwalijk Vingus) van Theophrastus is.

(Helianthus tuberosus) Batatas van Canada of artisjokken onder de aarde geeft wat voor juni uit zijn wortel een spruit van twee langwerpige bladeren en daarna twee tegenover de eerste. Daartussen spruit een steel (soms twee, drie of meer) die recht, rond en ruig is en meer dan drie meter zestig lang en wat [1476] dunner dan zijn lengte vereist, doch sterk en als het droog is met voos witachtig merg zoals de vliersteel gevuld en soms in zijstelen verdeeld is en zolang als hijzelf is en ook zo dik. De bladeren komen kruisvormig uit de knopen van de stelen voort en van onderen, dat is tot het midden van de steel toe, met twee die tegenover elkaar staan en om beurten, niet zeer veel in het getal, maar groot en soms meer dan dertig cm lang en zeventien cm breed en naar boven, dat is naar de top toe, groeien er meer bijeen, maar onregelmatig gevoegd, dat is meest maar een uit elke knoop zonder tegenblad en soms drie tegenover elkaar en uit een oorsprong of knoop. Elk blad heeft zijn eigen steeltje dat vier vingers breed lang is. Rondom de kanten zijn ze wat geschaard. Ze hebben geen merkelijke smaak en schijnen moesachtig te wezen, immers ze zijn zo mals, teer en gemakkelijk om van de steel te breken als bernagiebladeren en bederven of verdrogen zeer gauw als ze ergens tegen gedreven of door de wind gekrakt worden. Van vorm zijn ze bijna ruitvormig, dat is aan het steeltje of bij hun oorsprong zijn ze smal en worden geleidelijk aan breder tot het midden toe daar ze het breedste zijn en vandaar voort worden ze geleidelijk aan smaller en eindigen in een scherpe spits bijna als de bladeren van de grote zonnebloemen (waar dat gewas zeer op lijkt in het eerste aanschouwen, maar de bladeren van de zonnebloemen zijn hartvormig en niet ruitvormig gemaakt) elk blad is met drie ribben in de lengte doorlopen en als in vieren gedeeld en met dwarse aderen bezet, de onderste of buitenste zijde van deze bladeren is zo rouw en harig of als met niet goed zichtbare haakjes ruig zodat ze daarmee aan wollen laken met de steel naar boven gestreken blijven hangen, maar de bovenste zijde is niet zo ruig. Het heel gewas is bleekgroen. Op de top van de middensteel komen de bloemen voort en ook op het hoogste van sommige zijstelen die elk op zijn eigen voetje of langwerpig gerimpeld steeltje rusten en bijna de gedaante van een zeer kleine zonnebloem hebben, het knopje van de bloemen is nauwelijks anderhalve duimbreed in de rondte groot en buiten bruin of zwartgroen, binnen met vele kleine bladertjes of eerder schede dat van kleine bloempjes gevuld is en heel goudgeel waaruit dat knopje spruit met om de kanten vijf, zes of zeven langwerpige, tamelijk dikke stevige vol sappige bladeren die aan twee zijden uitgehold zijn en met twee adertjes in de lengte verdeeld, onder breder en boven spits die scherp overeind staan. Het zaad hebben we noch niet gezien. De wortel is enkel, witachtig, houtig en met wat grote stijve vezels of staarten die recht in de aarde zinken en boven hier en daar in de rondte taaie zenuwachtige snoeren of vezels uitzendt waarvan sommige kort en sommige dertig of vijf en veertig cm lang zijn, vast en buigbaar genoeg, bijna vleeskleurig, glad en rond, behalve dat sommige met ettelijke kleine bultjes begaafd zijn en aan het uiterste er van groeien andere knobbels, doch soms groeien ze aan het hoofd of bovenste van de middenwortel of moeder en houden er dicht aan vast en zonder vezels of snoeren. Deze jonge knobbels zijn van allerlei vorm, te weten sommige rond, sommige eivormig, sommige plat, sommige langwerpig als peren, sommige als kouwoerden en andere vruchten, soms ver vaneen verspreidt en van de moeder afgescheiden, soms bij elkaar, ja aaneen gegroeid en liggen op elkaar en dat met zo’n menigte dat de zeer geleerde Petrus Hondius die dit kruid eerst ten volle beschreven heeft er zo’n grote vermenigvuldiging in gevonden heeft dat het te verwonderen is. De grootste van deze wortelknobbels is twaalf duimbreed lang en breed en de kleinste zijn veel kleiner. De middenwortel voedt al deze zijwortels door haar voor vermelde zenuwen en vergaat tenslotte en laat haar kinderen in het leven die het volgende jaar uitspruiten en hun stelen voortbrengen zullen, tenzij dat men ze er uitneemt wat gebeuren moet wanneer de bladeren en stelen vergaan zijn en dat alle voedsel in de wortels getrokken is, te weten van half november af tot het eind van april. De steel spruit uit het eindt van de knobbels daar ze het verste van de moeder zijn want daar worden ze spitser en zenden terzijde andere vezels uit net zoals de moeder deed. Een van deze knobbels die half dor en zonder sap was en niet groter dan een kleine kastanje werd 28^ste van februari van het jaar 1613 in de aarde gestoken en had hetzelfde jaar de 13^de november elf wortels, de kleinste er van was tweemaal groter dan de moeder. Hij heeft een van deze wortels een van de koudste winters met turfmolm bedekt en niet in november, maar in het begin van maart er uitgenomen en gevonden dat ze drie en zeventig jonge knobbels voortgebracht had waarvan sommige wel twee vuisten groot waren. Deze wortels zijn roodachtig van kleur en uit het witte met paars gemengd welke kleur in de grootste wortels van de papas ook plag te wezen. Het vel, daar ze mee bedekt zijn is dun, doch dikker dan dat van papas. Het vlees of binnenste merg van de wortel is wit, vast, eetbaar, zoetachtig en droger en smakelijker dan de steel of het onderste van onze artisjokken.

Men mag ze planten van knobbels die van de wortels afgebroken daar ze het teerst of malste zijn in het voorjaar of voor de winter, dan men mag ze met wat turfmolm bedekken wat nochtans niet nodig is want ze verdragen de koude zeer goed.

Dit gewas is hier te lande eerst gebracht uit Frans Indien dat men Canada noemt, dan het vermenigvuldigt zijn wortels daar niet zo zeer als hier al is het dat het hier niet bloeit, dan als de zomers heet en lang droog zijn.

De echte naam van dit gewas is ons onbekend, dan Petrus Hondius noemt het artisjokken onder de aarde, in het Latijn Chrysanthemum Canadense tuberosum edule en andere noemen het Batatas Canadense, dat is batatas van Canada, andere Flos Solis Canadensis of Herba folis tuberosa radice, dat is zonnebloem met knobbelachtige wortel uit Canada, andere Helenium Canadense of Solis herba Canadensis, andere Heliotropium Indicum tuberosum en in onze taal artisjokappels van Terneuzen of knoesten of knoeffelen of honderd hoofden omdat de beschrijver van Nieuw Frankrijk het voor Asphodelus Plinij hield.

Die van Canada eten deze wortels voor een lekkere, doch gewone spijs. Hier te lande en in Frankrijk gegroeid worden ze gekookt en met peper gegeten. In Zeeland zijn ze ook in groot gebruik van half november af (want dan mag men ze goed beginnen uit de aarde te nemen) tot Pasen toe. Men mag ze koken, in meel wentelen, in boter fruiten of in de pan bakken en met suiker besproeien net zoals de suikerwortels of koken tussen twee schotels of anders in boter of olie stoven en met peper en gember, foelie of andere specerijen zoals kaneel en kruidnagelpoeder eten of met een saus van boter en azijn.

De bladeren mag men in moes doen.

(Solanum tuberosum) Papas is ook een wortel die uit West-Indië gebracht is en als die in april in de aarde gestoken wordt brengt het bladeren voort die zwart paarsachtig en haarachtig zijn en als het daarna opengaat groen worden en met vijf, zeven of meer aan een rib en veel op radijsbladeren lijken en altijd oneven van getal (daar andere kleine bladertjes tussen gevoegd zijn) en altijd een enkel blad op het uiterste van de rib hebben, de steel is een duim dik, hoekig en ruig en soms twee meter veertig of meer voeten lang en in verschillende lange tere en slappe liggende zijtakken verdeeld waar uit die oorsprong andere dikke kantige stelen spruiten van dertig cm lang en met tien, twaalf of meer mooie bloemen die een duimbreed groot of groter zijn en van een enkel blad gemaakt dat zo gevouwen is dat het vijf bladeren schijnen te wezen, van buiten uit het witte paars en binnen heel paars en met vijf graskleurige stralen die uit de navel spruiten en stervormig staan en met vijf hele draadjes en een groenachtig priempje versiert en van reuk de lindebloemen [1477] wat gelijk, daarna volgen ronde appels die kleiner zijn dan die van Mandragora en eerst groen en wit als ze rijp zijn, vol vochtig vlees en bevatten vele platte zaden die niet groter zijn dan vijgenzaad. De wortel is enkel of in twee of drie rechte wortels verdeeld en uit het opperste er van komen andere teerder witte wortels voort die terzijde verspreid zijn en nieuwe bladeren en stammen uitgeven en daaraan hangen lange en dikke vezels waaraan in de maand november vele knobbels en jonge wortels gevonden worden en zo overvloedig dat er soms meer dan vijftig van een middelwortel afhangen waarvan sommige groot en een ons of twee zwaar zijn en met een rood of paarsachtig zeer dun en teer vlies bedekt en soms van binnen met mooi paars doorlopen, sommige zijn kleiner en wit van vel, doch alleen heel wit en vast van vlees. En deze voor vermelde knobbels worden in een pot of teil vol droge aarde gelegd en ‘s winters in huis bewaard of ook bloot in een droge warme plaats gelegd om het volgende voorjaar in de aarde te steken (of, als Petrus Hondius bevonden heeft, men zal ze heel diep in de aarde begraven en die met stro bedekken en zo tegen de vorst beschutten) want de grote of middenwortels vergaan wel meest en van zaad komen ze veel trager voort al is het dat ze dan soms heel sneeuwwitte bloemen hebben en dat van juli af vervolgens heel diep in de herfst bloeien.

Deze wortel die vers is wordt eigenlijk papas in Amerika genoemd en met die naam is ze hier te lande genoegd bekent al is het dat sommige het eerd-peeren of peeren onder d’eerd noemen, de Italianen noemen ze ook taratuffoli als aardzwammen, doch oneigenlijk. Clusius noemt ze papas Peruanorum en twijfelt of het de Arachidna van Theophrastus zou mogen zijn, hoewel dat hij noch een ander gewas voor de Arachidna Theophrasti beschrijft dat we onder de geslachten van Astragalus gesteld hebben of ze is de openauck van het eiland Wingandecaouw (Virginie). Als ze droog is dan heet ze chumo of chuno in Amerika, in het landschap Quito daar ze het eerste van gekomen is.

De wortels van dit gewas als kastanjes gebraden of als peen of pastinaken gaar gemaakt worden van de weke en slappe mensen nuttig gegeten om hun kracht te geven want ze voeden net zo goed en zoveel als de pastinaken en zijn winderig en daarom zeer geschikt om bijslapen lust te maken. Die gekookt en van hun buitenste vliesje berooft, wat uitgeduwd en zo tussen twee schotels met jong geitensap of met boter alleen gestoofd zijn net zo smakelijk als rapen, maar rauw zijn ze wat winderig en ongeschikter om te eten, naar de mening van Clusius, die ook zegt dat ze in Italië op sommige plaatsen zo algemeen geworden zijn dat ze niet alleen de mensen, maar de varkens daarmee gevoed hebben. Dan de West Indianen drogen de wortels in de zon en maken er hun chuno van, zoals gezegd is, wat ze met grote winst in het land Collao van Peru voeren omdat daar anders geen brood is.

Caceras is een wortel van Oost-Indië die diep in de aarde groeit en een steeltje uitgeeft die omwonden is met groene bladeren als die van gele waterlis en als de aarde splijt door de hitte of droogte van het weer dan komt deze wortel er zelf uit als een aardzwam en als die droog geworden is smaakt het als kastanjes, maar als ze noch vochtig zijn is ze onlieflijk. Clusius twijfelt of dit de Malinathalle van Theophrastus of Anthalium van Plinius is met bladeren van Cyperus die doorgaans Trafi genoemd wordt zou mogen zijn.

(Jatropha curcas) Curcas, zegt Garcias, is een vrucht die in Malabar groeit en zo groot is als een hazelnoot met haar schil, maar niet zo rond, wit en smaakt als gekookt aardzwammen. De Indianen noemen het chiviquilenga, dat is kleine inhame of carpata, ze is in Cairo ook algemeen en heet daar Curcas. Ze hangt van een wild gewas dat niet gezaaid wordt en schijnt de hab el culcul of kilkil te wezen wiens gebruik het zaad vermeerdert, maar veel gal in het lijf laat groeien en cholera veroorzaakt, dan Clusius meent dat Serapio met die naam zijn Secacul verstaat en dat deze Curcas de Trasi is van Dodonaeus beschreven.

(Arachis hypogaea, en species) Aardnoot van Peru is een fraaie vrucht die onder de aarde groeit zonder wortel en ook zonder struik zoals de aardzwammen en zo groot als een halve vinger die rond en fraai gewrocht is, kastanjebruin met een kern als een amandel die bruin is en binnen wit en in twee delen te scheiden en smaakt als hazelnoten. Ze wordt vers gegeten en ook droog, maar is het beste gebraden want ze verdroogt en versterkt de maag zeer, maar bezwaart het hoofd als men er wat te veel van eet. De West Indianen houden er veel van want het is een van de getemperde of middelmatig gestelde vruchten.

Manobi van Brazilië groeit ook onder de aarde zoals zwammen, maar veel van die wortels hangen aan een met dunne draadjes en bevatten een kern die niet groter is dan een tamme hazelnoot en van dezelfde smaak en bedekt met een dunne schors zoals de hauw van de erwt, maar asgrauw.

Een wortel van Malediven wordt bij de spijzen gedaan en ze maken er zeer lekkere gerechten van. De wortel wordt zo dik als de dij van een man en wordt zeer naarstig gezaaid en geteeld, maar ze snijden de wortel alleen in verschillende zeer kleine stukjes en steken die zo in de aarde en daarvan groeit ze voorts, dan van zaad wordt ze niet vermenigvuldigd.

Itelpou is ook een wortel die in Malediven groeit en vanzelf voortkomt zonder dat men het hoeft te telen, zegt Pyrard, het is rond en zo dik als twee vuisten. Men stoot ze of wrijft ze tegen een harde steen en daarna legt men ze op een doek in de zon te drogen en dat wordt dan als Amydon of stijfsel en is een zeer wit meel daar ze pap en zeer smakelijke koekjes van maken, doch de maag wat bezwaren.

(Canna indica) Bloeiend riet van West-Indië of Cannacorus (dat we in het volgende 47^ste kapittel beschrijven) heeft ook [1478] een zeer voedende wortel, dan men moet die alleen kauwen en de vochtigheid inzuigen en het grofste uitspuwen.

Tartarskiezel, anders Air of Brostuorse is de Calamus van de apotheken of Acorus.

(Crambe tataria) Tataria van Hongarije is van Clusius Tataria Hungarica genoemd en heeft ook een grote wortel van een arm dik en vijf en veertig cm lang die dient voor brood zoals in het bijvoegsel van Panax heraclium breder verklaard is.

Baltracan is misschien dezelfde Tataria zoals in hetzelfde bijvoegsel van Panax blijken kan.

(Lilium canadense) Martagon van Canada is in het bijvoegsel van Martagons beschreven en heeft ook goede eetbare wortels wiens schilfers in Frans Indien gekookt en zoals onze rapen gegeten worden.

(Saxifraga cretica) Agriopastinaca van Kreta is in het bijvoegsel van de wilde pastinaken beschreven omdat haar wortel ook voor spijs plagt te strekken.

(Nypmphaea lotus) Egyptische plomp, in het Latijn Nymphaea Aegyptia, heeft ook een wortel die men eten kan en de stelen met de hoofden of knobbels, rauw gegeten dienen om de hitte in de zomer te matigen zoals bij de inlandse plompen verhaald is.

Biza is een wortel uit Bengala en van de bergen van Patanne gebracht die met de Datura gemengd wordt om die wat te bedwingen.

Kievitswortels zijn eetbare wortels van een kruid dat in het water groeit, hetzij watereppe, plompen, zuring of waterzuring.

(Acorus?) Cucilabuca of Hilcabucha, in het Latijn Oculus cornicis, dat is kraaienoog, is een zeer verwarmende Tartaarse wortel.