Sambucus

HET XXIII. CAPITEL.

Van Vlier.

Gheslachten.

Behalven den Ghemeynen Vlier sullen wy hier noch dry andere gheslachten van Vlier beschrijven, die vremdt ende selden te vinden zijn; beneffens noch den Water-Vlier, daer wy in ’t volghende Capitel van spreken sullen.

Ghedaente.

1. Den Ghemeynen Vlier wast dickwijls hoogh op, ghelijck eenen tamelijcken boom, ende krijght dicke stercke houte struycken, die haer selven breedt ende wijdt ter sijden uyt spreyden. Somtijdts blijft hy leegh, ende wast als een heester. Sijnen struyck is meest heel houtigh, alleenlijck in de middel eenigh mergh inhoudende: maer sijn tacken, in sonderheydt de ionghste, die in (1321] veele knoopkens oft ledekens verdeylt worden, zijn hol ende pijpachtigh, met heel wit, dick, doch voos, licht ende sacht mergh vervult: ende hebben heel luttel houts. De schorsse van den grooten struyck is grauw, aschverwigh, rouw, ende gekloven oft oneffen in ’t aentasten: die van de dunne tacken oft pijpkens is oock wat grauwachtigh van verwe, te weten de buytenste schorsse oft groen velleken, die het hout naest is, ende de middelschorsse geheeten wordt. Het hout selve is sterck ende vast, wat geelachtigh van verwe; ‘twelck haest gekloven kan worden. Wt de knoopen van de tacken groeyen de doncker groene bladeren vijf oft ses by een, aen beyde sijden van een middelribbe teghen den anderen over ghevoeght, als de Okernoten bladeren, maer elck bijsonder is kleyner, rondom wat ghekerft oft gheschaert, van reuck sterck oft swaer. Aen d’opperste vande tacken komen de witte bloemkens veel by een voort, in groote breede kroonen tsamen vergadert, niet onlieflijck van reuck. Ende als desen bloemkens gheresen zijn, soo volgen daer kleyne rondachtighe beziekens, die eerst groen zijn, ende naemaels swart, daer uyt dat sap ghedouwt wordt, dat hoogh roodt van verwe is: ende in dese beziekens leydt kleyn plat ende langhworpigh saedt.

Aen de struycken van de oude boomachtighe oft oock kleyner heesterachtige Vlieren wast somtijdts een weecke ende sachte bruyne oft swartachtighe gomme, die dun is ende velachtigh, ende veeltijdts de ghedaente van eens mensschen Oore schijnt te hebben; de welcke afgenomen ende bewaert zijnde herdt ende in een ghetrocken wordt alsse droogh is.

2. Een gheslacht van Vlier heeft geen swarte maer wit-geele oft bleeckachtighe beziekens: anders is dat den gemeynen voorbeschreven Vlier in alles gelijck, soo wel in ghedaente van bladeren als van de bloemen. Ende dit gheslacht is vremt, ende wordt seer selden ghevonden.

3. Het derde gheslacht van Vlier heeft seer ghehackelde ende diep ghesneden bladeren: anders isset den Gemeynen Vlier van bloemen ende bezien oock heel ghelijck.

4. Het vierde gheslacht van Vlier heeft wel witte bloemen als de voorgaende, maer sijn bezien zijn roodt: ende soo wel de bloemen als de bezien en komen in geen breede wijde kroonkens voort, maer staen boven den anderen tros-ghewijs oft druyfs-ghewijs ghehoopt. Van bladeren ende voorts oock van alle andere teeckenen is desen Vlier den Ghemeynen ghelijck, uytghenomen alleen dat hy somtijdts wat grooter wordt ende hoogher opschiet dan den Gemeynen Vlier pleeght te doen.

Voorts soo soudemen den Hadick oock mogen voor een geslacht van Vlier houden; alsmen de gedaente ende reuck van sijn bladeren, bloemen ende bezien soude willen aensien: dan gemerckt den Hadick geen boomachtigh ende houtachtigh oft heesterachtigh gewas en is, maer een cruydt, iaerlijcks uyt sijnder wortel van nieuws voortkomende, soo hebben wy den selven onder de cruyden willen stellen, ende in het 24. Capitel van ons twaelfde Boeck beschreven.

Plaetse.

1. Den Ghemeynen Vlier wast geern in vochte donckere oft schaduwachtighe plaetsen: dan hy komt oock wel elders voort, als aen de haghen ende tuynen van de hoven, velden ende weyen soo wel in dese als in andere landen.2.3. De andere soorten wassen oock op dierghelijcke plaetsen, dan en zijn soo ghemeyn niet.

4. De vierde soorte van Vlier met druyfs-ghewijse vruchten wast op de gheberghten.

Tijdt.

Den Gemeynen Vlier bloeydt in Mey, oft wat spaeder, te weten in Hoogh ende Nederduytschlandt; ende de vruchten worden in September oft October rijp.

Naem.

Dit boomachtigh oft heesterachtigh ghewas heet in ’t Griecks Acte; in ’t Latijn ende in de Apoteken Sambucus, in ’t Nederduytsch Vlier; in ’t Hooghduytsch Holunder, ende oock Holder; in ’t Fransoys Hus ende Suin; in ’t Italiaensch Sambuco; in ’t Spaensch Samco, Sanch, Sambugueyro; in ’t Engelsch Elder tree; in ’t Beemsch Bez; ende daer nae hier hem Guilielmus Salicetus op ’t Latijnsch Peza.

1. De eerste soorte heet Gemeynen Vlier, Sambucus vulgaris, tot onderscheydt van de ander.

2. De tweede maghmen Vlier met geelachtighe bezien noemen.

3. De derde soorte heet in ’t Latijn Sambucus lacinioso folio, dat is Vlier met ghehackelde oft diep ghesneden bladeren.

4. Het vierde gheslacht wordt van sommighe Wilden Vlier Sambucus silvestris gheheeten, maer van Matthiolus Sambucus montana, dat is bergh Vlier.

De Gomme, die uyt de struycken van Vlier somtijdts vloeydt, is meestendeel Auris Sambuci, dat is Vlier oore, gheheeten; van andere Iudae auricula, dat is Judas oor. (1322]

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Galenus seydt, dat den Vlier alle de kracht van den Hadick heeft; te weten om te verdrogen, toe te heelen, ende tamelijcken te verteeren oft te verdrijven. Maer in der waerheydt den Vlier heeft niet alleen de voorseyde, maer noch veele andere krachten. Want de schorssen, bladeren ende ionghe scheutkens van den Vlier, ende oock de bloemen ende bezien zijn niet alleen drooghmaeckende, maer oock verwarmende van aerdt; ende hebben oock een purgerende oft den buyck weeck maeckende kracht, doch niet sonder eenighe moeyelijckheydt oft beroertenisse der maghen.

Want de ionghe scheutkens ende insghelijcks oock de bladeren van den Vlier, met eenigh moes oft pottagie, oft als Asperges ghegeten, beroeren den buyck, ende doen kamergangh hebben, ende somtijdts keeren sy de maghe soo om, dat sy een brakinghe veroorsaecken.

De groene middelschorsse van de tackskens van Vlier is de bladeren ende ionghe scheutkens niet onghelijck van werckingh; anders dan dat sy veel stercker is, met gewelt ende beroeringe ’t water ende de galachtige vochtigheden afiagende, alsmense inneemt: ende daer om is sy de watersuchtighe nut ende bequaem. Ende tot dien eynde wordt sy ghestooten, ende ’t sap, dat daer uyt ghedouwt is, wordt met Wijn oft Wey te drincken ghegheven.

De bloemkens van Vlier, als sy noch versch zijn, hebben oock iet van de voorseyde krachten: want alsmense met eenige spijse ingeeft, als in Eyerkoecken, oft anders, dan beroeren sy den buyck, ende maecken hem weeck. Dan de selve gedrooght zijnde, leggen de voorseyde kracht af, mitsgaders alle de vochtigheydt die daer in was; behouden nochtans de verteerende ende dunmaeckende kracht.

Edick, daer dese drooghe bladeren in geweyckt zijn, op de spijsen ghedaen, is de mage seer aenghenaem, maeckt lust ende appetijt om eten ende kan de dicke rauwe oft onrijpe vochtigheden doorsnijden ende dun maecken.

De platte sadekens van Vlier gedrooght en zijn soo geweldigh in ’t wercken niet als de bloemen oft bladeren: doch sy konnen den buyck oock beroeren ende los maecken: ende iagen daer door alle taeye slijmachtige fluymen ende waterachtige vochtigheden, te weten in poeder ghebroght oft kleyn ghestooten, ende omtrent een vierendeel loots tseffens inghenomen. Dese saeden oft bezien moeten, versch gepluckt zijnde, in Edick gheweyckt worden, ende daer nae gedrooght: ende dan wordt daer bequaemelijck by ghevoeght effen soo veel ghedrooghden Wijndroessem, ende een weynighskens Anijssaedt: want soo bereydt oft gebetert zijnde, konnen sy sonder eenighe moeylijckheydt oft schade haer werckinghe doen: ende zijn soo gebruyckt de watersuchtige seer nut ende bequaem: te weten met wat Wijns ingenomen, ende ettelijcke dagen achter een ghebruyckt, als den krancken daer behaghen in neemt.

Dioscorides seydt, dat de teere oft ionghe ende groene Vlier-bladeren gestooten ende met Polenta, Naebier oft meel van Gersten mout vermenght, seer goedt zijn gheleyt op de heete swillinghen ende ontstekinghen; de verbrantheydt genesen, ende de ghene die van eenen Hont gebeten zijn, behulpelijck zijn: ende dat de selve met Bocken oft Rams ruet vermenght, de pijne van ’t flercijn versoeten, daer op gheleyt. Insgelijcks dat sy de holle ende uytgegeten oft diepe gaten met goedt vleesch vullen, ende genesen.

Het mergh van de ionghe steckskens oft pijpkens van Vlier en heeft geen merckelijcke ende uytnemende kracht oft eygentheydt: dan ’t selve ghedrooght ende een weynighsken in een ghedronghen oft ghewronghen, ende soo op de monden van de loopende gaten oft fistelen gheleyt, doet die wijder worden ende opengaen.

De Gomme van den Vlier, dat is Judas-oor, heeft oock een tsamentreckende ende drooghmaeckende kracht. ‘Twater, daer sy sommighe uren in gheweyckt is gheweest, in den mondt ghenomen, ende daer mede ghespoelt, verdrijft de beginnende ontstekinghen ende verhittinghen van den mondt ende amandelen: ende maeckt de gheswollen huygh smal ende kleyn.

BIIVOEGHSEL.

In ’t Latijn wordt den Vlier van sommighe oude schrijvers oock Sabucus gheheeten; in onse tael somtijdts Holdere, ende Vlieder. De ghemeyne soorte heeft by Lobel behalven de voorgaende noch dese naemen; te weten in ’t Hooghduytsch Holler; in ’t Fransch Schuz, Susier ende Suseau (andere segghen Sureau ende Suyer;) in ’t Spaensch Sanco, Sabuco ende Canivero. De tweede soorte noemt hy Witte Vlier; in ’t Latijn Sambucus fructu albo; om dat de vruchten witachtigh zijn. Dan eenighe segghen datmen een dierghelijcke soorte vindt met altijdt groene vruchten. De derde soorte heet hy oock Sambucus foliis laciniatis, dat is Vlier met diep uytghesneden bladers. De vierde noemt hy Bergh Vlier, als oock gheseydt is; in ’t Latijn Sambucus montana racemosa; andere noemense Sambucus cervinus oft cervina; in ’t Fransch Hus sauvage. Haer bloemen zijn seer lieflijck van reuck: de bezien zijn weynigh, vol saps, ende goedt van smaeck: ende de Herten eten de bladeren geern, in sonderheydt de Hinden, als sy ionghen draghen. Sy wast veel in Dolfiné. In Italien heetse oock Sambuco montana. Haer hout is noch weecker dan ghemeyn Vlier-hout.

Sambucus Italica seu peregrina, van sommighe soo gheheeten, om dat de tacken oock vol voos mergh zijn als die van Vlier, is anders niet dan de Witte Syringa, in ’t Hooghduytsch Welscher Holder ghenoemt.

Sambucus humilis, oft Sambucus herba, is den Hadich oft Ebulus, die van ghedaente den Vlier seer ghelijckt, ende van reuck ende krachten den selven te boven gaet.

Vlederhout, in ‘t 1316.bladt vermaent, verschilt van desen Vlier; die nochtans in Vrieslandt oock Vledder heet.

De Judas-ooren wassen meest inde Noordersche ghewesten aen de Vliertacken die een iaer oudt zijn: ende zijn schorftachtigh, leerachtigh, knorachtigh ende gerimpelt, veel ploykens ende hollekens hebbende als ooren, maer bruyn van verwen, ende seer hard: niettemin in ’t water gheleyt, worden sy sacht, ende swillen als spongien: van smaeck zijnse heel laf, ende gelijck een gesoden vel oft leer.

Sommighe inten de Pruymen op de Vlier-boomen; ende segghen dat de Pruymen dan een purgherende ende den buyck los maeckende kracht hebben: dan sy wassen qualijck.

Noch van de krachten.

De krachten die den Vlier beneffens de voorseyde noch heeft, salmen in ’t Capitel van Hadick moghen lesen: soo wel teghen ’t fenijn, graveel, watersucht, flercijn, als andere ghebreken. Dan men houdt den Vlier eyghentlijck voor warm in den tweeden, ende droogh in den eerste graed. Maer voor allen achtmen dat de Vlier-bladeren noch groen zijnde ghestooten oft met Sout ende Edick ghesoden, alle quade zeerigheydt heelen, ende de ruydigheydt des huyts ghenesen, daer op gheleyt, ende ’t ghesweer aende vingheren, den worm oft vijt ghenoemt.

De selve bladeren in Wijn oft Olie ghesoden, maecken de harde milte sacht, daer op gheleyt.

De selve bladeren ende de bloemen ghesoden in Wijn met Honigh, ghenesen den kouden ende drooghen hoest, ettelijcke daghen achter een ghedroncken.

Dese bladeren (oft oock de vruchten) in ghesouten water ghesoden, benemen de swillingen van de voeten, daer mede gewasschen. Maer ’t sap uyt de Vlier-bladeren versoet de ontstekinghen ende vergaderinghen die in de wonden des hoofts komen omtrent de herssenen, ende in sonderheydt aen ’t velleken dat by oft op de herssenen light, daer in ghegoten. ‘Tselve sap met eenighe pottagie oft moes inghenomen, maeckt sachten stoelgangh.

Maer de ionghe scheuten van Vlier in water tot de helft toe ghesoden met wat Saffraens, verwecken de maendtstonden.

Water van Vlier-bladeren ghedistilleert, is goedt gheleyt op de zeeren ende ontstekinghen der beenen oft scheenen, alsmen die daer mede wascht.

Desen Vlier wordt van veele gheacht als bequaem om alle taeye oft slijmachtighe overvloedigheden, ende alle waterachtighe vochtigheden af te iaghen: ende daer toe worden sijn ionghe malsche scheuten veel gesoden ende gegeten: dan van andere wordt de binnenste schorsse alleen gebruyckt. Doch hy is veel menschen heel tegen, in sonderheydt binnen ’s lichaems veel ghebruyckt, als eensdeels geseydt is: want hy maeckt walginghe ende beroerte in de mage, ende krimpinghe in de darmen ende buyck: hy ontstelt het gansche lichaem, ende beneemt de kracht ende gesontheydt van de lever: selfs den reuck van sijn bladeren, maer meest van sijn bloemen, is soo sterck, dat hy de herssenen krenckt, ende de weecke ende heete menschen seer haest uyt den neuse doet bloeyen. Niettemin de selve bladeren ghebrandt ende ghepoedert, ende soo in den neuse ghesteken, stelpen ’t bloeyen: ende den reuck van de selve bladeren ende bloemen veriaeght de slanghen: ende de beziekens, ende sonderlinghen de platte sadekens van Vlier ghedrooght, zijn goedt de ghene die seer vet zijn, ende geern magerder waren, omtrent een vierendeel loots swaer ‘smorghens met witten Wijn ettelijcke daghen achter een ghebruyckt, met wat Caneel, mits datse de maghe soo ontstellen ende haest doen overgheven. De selve besiekens omtrent een vierendeel loots swaer inghenomen, doen ghemackelijck pissen.

Met ’t sap van dese bezien wordt oock eenen goeden ende rooden Edick ghemaeckt, in sonderheydt in Vranckrijck: want hier te lande ghebruycktmen de bloemen daer toe meest.

‘Tselve sap met Honigh ghesoden, warm in d’ooren ghegoten, versoet de pijne daer van.

Dit selve sap van Vlier-bezien maeckt het hayr swart, daer mede ghestreken.

Dan dit voorseyde sap uyt rijpe Vlier-bezien gedruckt, wordt in sommighe landen voor spijse ghebruyckt: ende daer worden de bezien alsse heel rijp zijn afghepluckt, ende door een sifte gheiaeght, om papkens ende sausen van te maecken: selfs de ionghe kinderen van Switzerlandt pleghen dit roodt sap met meel dick ghemaeckt zijnde greetigh te suppen, ende Aldermoost te heeten, seydt Lobel.

Vlier-schorssen groen gestooten in water ghesoden, ende soo ghedroncken, doen bequaemelijck braecken ende overgheven. Maer van de middelschorsse van Vlier wordt een salve ghemaeckt, sonderlinghen nut om de verbrandtheydt te ghenesen. De selve schorssen hebben alle de krachten die de bezien, bloemen ende bladeren (1323] van Vlier hebben; in sonderheydt het water daer van in een warm badt ghedistilleert: ’t welck voor allen goedt is teghen de watersucht, alsmen daer vier oncen tseffens van indrinckt, tweemaels daeghs, twee uren voor den maeltijdt. Ses oncen nuchteren ghedroncken, maecken den buyck sterckelijck los.

‘Tselve doet het water van de bloemen ghedistilleert, ’t welck oock seer goedt is om te stillen de pijne van de hoofde die uyt hitte komt, alsmen daer mede het voorhooft ende den neck wrijft: ende gheneest mits dien de verbrandtheydt van de hitte der Sonne gekomen: ’t selve versoet de verhittinghe der ooghen, ontdoet de schellen der selver, gheneest de oude zeeren ende betert het beven der handen.

Sap van Vlier-wortel ghestooten, ende door eenen lijnen doeck ghedaen, ende daer af een once oft twee tseffens ghedroncken, een weynigh tijdts voor het aenkomen van de kortse, doet de kortse achterblijven, als ghy dat twee oft drijmaels drinckt. ‘Tselve sap doet oock braecken, ende drijft de watersuchtighe het water af. Ende de wortels selve in Wijn ghesoden ende ghegheten, ghenesen de watersucht, seydt Plinius: ende alsoo ghedroncken ghenesen de beten van de naterslanghen.

De selve wortels vermorwen de verherde, ende openen de verstopte moeder: ende sy beteren allerley gebreken van de moeder, als de vrouwen in ’t water sitten daer die wortels in ghesoden hebben.

Vlier heeft noch een ander ghebruyck: want men seydt dat de peerden, die niet ghestallen en konnen, ghenesen sullen alsmense aen de lendenen soetelijck smijt met Vlier-tackskens, ende alsmense droogh in een sacksken ghedaen, ende gehangen in nieuwen most, de sackskens alle daghe wel sterckelijck douwende, gheven den Wijn eenen goeden smaeck ende reuck van Muscadel.

Judas oore is seer goedt teghen allerley gheswillen soo wel van buyten als van binnen ghebruyckt.

De vierde soorte oft Bergh-Vlier, als Lobel betuyght, heeft wel goede ende smaeckelijcke vruchten: ende de bladeren worden van de Hinden gheten: dan ’t gantsch gewas is kout van aerdt, ende doet slapen; iae verweckt de slaep-sieckte, sonderlinghen de bezien: die seer hinderlijck zijn alsmen daer te veel af teet. De Italiaenen houden de bladeren voor slapper in ’t wercken dan ghemeynen Vlier: ende segghen dat een tacksken daer van in de Mollen holen ghedaen, de selve daer uyt doen komen, oft doet sterven.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van vlier. (Sambucus nigra, Sambucus racemosa)

Geslachten.

Behalve de gewone vlier zullen we hier noch drie andere geslachten van vlier beschrijven die vreemd en zelden te vinden zijn naast noch de watervlier daar we in het volgende kapittel van spreken zullen.

Gedaante.

1. De gewone vlier groeit dikwijls hoog op zoals een tamelijke boom en krijgt dikke sterke houtige stammen die zichzelf breed en wijdt terzijde uitspreiden. Soms blijft hij laag en groeit als een heester. Zijn stam is meest heel houtig die alleen in het midden enig merg bevat, maar zijn takken en vooral de jongste die in (1321] vele knoopjes of leden verdeeld worden zijn hol en pijpachtig en met heel wit, dik, doch voos, licht en zacht merg vervuld en hebben heel weinig hout. De schors van de grote stam is grauw, askleurig, ruw, en gekloven of oneffen in het aantasten en die van de dunne takken of pijpjes is ook wat grauwachtig van kleur, te weten de buitenste schors of groene velletje die dichtbij het hout is en de middelschors genoemd wordt. Het hout zelf is sterk en vast, wat geelachtig van kleur wat gauw gekloven kan worden. Uit de knopen van de takken groeien de donkergroene bladeren die met vijf of zes bijeen aan beide zijden van een middelrib tegenover elkaar gevoegd zijn zoals walnotenbladeren, maar elk apart is kleiner en rondom wat gekerfd of geschaard en van reuk sterk of zwaar. Aan het opperste van de takken komen de witte bloempjes veel bijeen voort die in grote brede kronen tezamen verzameld zijn en niet onlieflijk van reuk. En als deze bloempjes gevallen zijn volgen er kleine rondachtige besjes die eerst groen zijn en later zwart waaruit sap geduwd wordt dat diep rood van kleur is en in deze besjes ligt klein plat en langwerpig zaad.

Aan de stammen van de oude boomachtige of ook kleinere heesterachtige vlieren groeit soms een weke en zachte bruine of zwartachtige gom die dun is en velachtig en vaak de gedaante van een mensenoor schijnt te hebben en als die afgenomen en bewaard wordt hard en ineen getrokken wordt als ze droog is.

2. Een geslacht van vlier heeft geen zwarte, maar witgele of bleekachtige besjes en is anders de gewone voorbeschreven vlier in alles gelijk en zowel in gedaante van bladeren als van de bloemen. En dit geslacht is vreemd en wordt zeer zelden gevonden.

3. Het derde geslacht van vlier heeft zeer gehakkelde en diep gesneden bladeren, anders is het de gewone vlier van bloemen en bessen ook heel gelijk.

4. Het vierde geslacht van vlier heeft wel witte bloemen zoals de voorgaande, maar zijn bessen zijn rood en zowel de bloemen als de bessen komen niet in brede wijde kroontjes voort, maar staan boven elkaar trosvormig of druifvormig gehoopt. Van bladeren en voorts ook van alle andere tekens is deze vlier de gewone gelijk, uitgezonderd alleen dat het soms wat groter wordt en hoger opschiet dan de gewone vlier plag te doen.

Voorts zo zou men de hadik ook voor een geslacht van vlier mogen houden als men de gedaante en reuk van zijn bladeren, bloemen en bessen zou willen aanzien, dan gemerkt dat de hadik geen boomachtig en houtachtig of heesterachtig gewas is, maar een kruid die elk jaar uit zijn wortel opnieuw voortkomt zo hebben we die onder de kruiden willen stellen en in het 24^ste kapittel van ons twaalfde boek beschreven.

Plaats.

1. De gewone vlier groeit graag in vochtige donkere of schaduwachtige plaatsen, dan hij komt ook wel elders voort zoals aan de hagen en tuinen van de hoven, velden en weien en zowel in deze als in andere landen.2.3. De andere soorten groeien ook op diergelijke plaatsen, dan zijn niet zo algemeen.

4. De vierde soort van vlier met druifvormige vruchten groeit op de bergen.

Tijd.

De gewone vlier bloeit in mei of wat later, te weten in Hoog en Nederduitsland en de vruchten worden in september of oktober rijp.

Naam.

Dit boomachtig of heesterachtig gewas heet in het Grieks Acte en in het Latijn en in de apotheken Sambucus, in het Nederduits vlier, in het Hoogduits Holunder en ook Holder, in het Frans hus en suin, in het Italiaans sambuco, in het Spaans samco, sanch en sambugueyro, in het Engels elder tree, in het Boheems bez en daarnaar noemt Guilielmus Salicetus het in het Latijns Peza.

1. De eerste soort heet gewone vlier, Sambucus vulgaris, tot onderscheidt van de andere.

2. De tweede mag men vlier met geelachtige bessen noemen.

3. De derde soort heet in het Latijn Sambucus lacinioso folio, dat is vlier met gehakkelde of diep gesneden bladeren.

4. Het vierde geslacht wordt van sommige wilden vlier en Sambucus silvestris genoemd, maar van Matthiolus Sambucus montana, dat is bergvlier.

De gom die uit de stammen van vlier soms vloeit is meestal Auris Sambuci, dat is vlieroor, genoemd en van andere Judae auricula, dat is Judas oor. (1322]

Aard, kracht en werking.

Galenus zegt dat de vlier alle kracht van de hadik heeft, te weten om te verdrogen, toe te helen en tamelijk te verteren of te verdrijven. Maar in de waarheid heeft de vlier niet alleen de voor vermelde, maar noch vele andere krachten. Want de schorsen, bladeren en jonge scheutjes van de vlier en ook de bloemen en bessen zijn niet alleen droog makend, maar ook verwarmend van aard en hebben ook een purgerende of de buik week makende kracht, doch niet zonder enige moeilijkheid of beroering van de maag.

Want de jonge scheutjes en insgelijks ook de bladeren van vlier met enig moes of stamppot of als asperges gegeten beroeren de buik en geven kamergang en soms keren ze de maag zo om dat ze braken veroorzaken.

De groene middelschors van de takjes van vlier lijkt op de bladeren en jonge scheutjes van werking, anders dan dat ze veel sterker is en met geweld en beroering het water en de galachtige vochtigheden afjagen als men ze inneemt en daarom is ze de waterzuchtige nuttig en geschikt. En tot dat doel wordt ze gestoten en het sap dat er uit geduwd is wordt met wijn of wei te drinken gegeven.

De bloempjes van vlier als ze noch vers zijn hebben ook iets van de voor vermelde krachten want als men ze met enige spijs ingeeft zoals in eierkoeken of anders dan beroeren ze de buik en maken hem week. Dan die gedroogd leggen ze de voor vermelde kracht af met alle vochtigheid die er in was en behouden nochtans de verterende en dun makende kracht.

Azijn daar deze droge bladeren in geweekt zijn en op de spijzen gedaan is voor de maag zeer aangenaam en maakt lust en appetijt om te eten en kan de dikke rauwe of onrijpe vochtigheden doorsnijden en dun maken.

De platte zaadjes van vlier gedroogd zijn niet zo geweldig in het werken als de bloemen of bladeren, doch ze kunnen de buik ook beroeren en los maken en jagen daardoor alle taaie slijmachtige fluimen en waterachtige vochtigheden af, te weten in poeder gebracht of klein gestoten en omtrent een vierendeel lood tegelijk ingenomen. Deze zaden of bessen moeten vers geplukt in azijn geweekt worden en daarna gedroogd en dan wordt er geschikt even zoveel gedroogde wijndroesem en wat anijszaad bijgevoegd, want zo bereidt of verbetert kunnen ze zonder enige moeilijkheid of schade haar werking doen en zijn zo gebruikt de waterzuchtige zeer nuttig en goed, te weten met wat wijn ingenomen en ettelijke dagen achter elkaar gebruikt als de zieke er behagen inneemt.

Dioscorides zegt dat de tere of jonge en groene vlierbladeren gestoten en met Polenta, nabier of meel van gerstemout vermengt zeer goed op de hete zwellingen en ontstekingen gelegd zijn, de verbranding genezen en diegene die van een hond gebeten zijn behulpzaam zijn en dat die met bokken of ramvet vermengt de pijn van jicht verzoeten, daarop gelegd. Insgelijks dat ze de holle en uitgegeten of diepe gaten met goed vlees vullen en genezen.

Het merg van de jonge takjes of pijpjes van vlier heeft geen merkelijke en uitnemende kracht of eigenschap, dan dat gedroogd en wat ineen gedrongen of gewrongen en zo op de monden van de lopende gaten of fistels gelegd laat die wijder worden en opengaan.

De gom van de vlier, dat is Judasoor, heeft ook een tezamen trekkende en droog makende kracht. Het water daar dat sommige uren in geweekt is geweest in de mond genomen en daarmee gespoeld verdrijft de beginnende ontstekingen en verhitting van de mond en amandelen en maakt de gezwollen huig smal en klein.

BIJVOEGING.

In het Latijn wordt de vlier van sommige oude schrijvers ook Sabucus genoemd en in onze taal soms holdere en vlieder. De gewone soort heeft by Lobel behalve de voorgaande noch deze namen, te weten in het Hoogduits Holler, in het Frans schuz, susier en suseau (andere zeggen sureau en suyer) in het Spaans sanco, sabuco en canivero. De tweede soort noemt hij witte vlier, in het Latijn Sambucus fructu albo omdat de vruchten witachtig zijn. Dan enige zeggen dat men een diergelijke soort vindt met altijd groene vruchten. De derde soort noemt hij ook Sambucus foliis laciniatis, dat is vlier met diep uitgesneden bladeren. (Sambucus racemosa) De vierde noemt hij bergvlier, zoals ook gezegd is, in het Latijn Sambucus montana racemosa, andere noemen het Sambucus cervinus of cervina, in het Frans hus sauvage. Haar bloemen zijn zeer lieflijk van reuk, de bessen zijn weinig en vol sap en goed van smaak en de herten eten de bladeren graag en vooral de hinden als ze jongen dragen. Ze groeit veel in Dolfiné. In Italië heet ze ook Sambuco montana. Haar hout is noch weker dan gewoon vlierhout.

Sambucus Italica seu peregrina is van sommige zo genoemd omdat de takken ook vol voos merg zijn als die van vlier en is niets anders dan de witte Syringa die in het Hoogduits Welscher Holder genoemd wordt.

Sambucus humilis of Sambucus herba is de hadik of Ebulus die van gedaante zeer op de vlier lijkt en van reuk en krachten die te boven gaat.

Vlierhout is in het 1316ste blad vermaand en dat verschilt van deze vlier die nochtans in Friesland ook vledder heet.

De Judasoren groeien meest in de Noordelijke gewesten aan de vliertakken die een jaar oud zijn en zijn schurftachtig, leerachtig, korrelachtig en gerimpeld die veel plooitjes en holtes hebben als oren, maar bruin van kleur en zeer hard, niettemin als ze in het water gelegd worden worden ze zacht en zwellen als sponzen, van smaak zijn ze heel laf en als een gekookt vel of leer.

Sommige enten de pruimen op de vlierbomen en zeggen dat de pruimen dan een purgerende en de buik los makende kracht hebben, dan ze groeien slecht.

Noch van de krachten.

De krachten die de vlier naast de voor vermelde noch heeft zal men in het kapittel van hadik mogen lezen en zowel tegen het venijn, niergruis, waterzucht, jicht als andere gebreken. Dan men houdt de vlier eigenlijk voor warm in de tweede en droog in de eerste graad. Maar voor alles acht men dat de vlierbladeren noch groen gestoten of met zout en azijn gekookt alle kwade zeren helen en de ruigte van de huid genezen, daarop gelegd en de zweer aan de vingers die worm of fijt genoemd wordt.

Die bladeren in wijn of olie gekookt maken de harde milt zacht, daarop gelegd.

Die bladeren en de bloemen gekookt in wijn met honig genezen de koude en droge hoest, ettelijke dagen achter elkaar gedronken.

Deze bladeren (of ook de vruchten) in gezouten water gekookt benemen de zwellingen van de voeten, daarmee gewassen. Maar het sap uit de vlierbladeren verzoet de ontstekingen en verzamelingen die in de wonden van het hoofd komen omtrent de hersens en vooral aan het velletje dat bij of op de hersens ligt, daarin gegoten. Hetzelfde sap met enige stamppot of moes ingenomen maakt zachte stoelgang.

Maar de jonge scheuten van vlier in water tot de helft toe verkookt met wat saffraan verwekken de maandstonden.

Water van vlierbladeren gedistilleerd is goed gelegd op de zeren en ontstekingen van de benen of schenen als men die daarmee wast.

Deze vlier wordt van vele geacht als geschikt om alle taaie of slijmachtige overvloedigheden en alle waterachtige vochtigheden af te jagen en daartoe worden zijn jonge malse scheuten veel gekookt en gegeten, dan van andere wordt de binnenste schors alleen gebruikt. Doch het staat veel mensen heel tegen en vooral binnen het lichaam veel gebruikt, als eensdeels gezegd is, want het maakt walging en beroerte in de maag en krampen in de darmen en buik en ontstelt het ganse lichaam en beneemt de kracht en gezondheid van de lever en zelfs de reuk van zijn bladeren, maar meest van zijn bloemen is zo sterk dat het de hersens krenkt en de weke en hete mensen zeer gauw uit de neus laat bloeden. Niettemin die bladeren gebrand en gepoederd en zo in de neus gestoken stelpen het bloeden en de reuk van die bladeren en bloemen verjaagt de slangen en de besjes en vooral de platte zaadjes van vlier gedroogd zijn goed diegene die zeer vet zijn en graag magerder waren, omtrent een vierendeel lood zwaar ‘s morgens met witte wijn ettelijke dagen achter elkaar gebruikt met wat kaneel omdat ze de maag zo ontstellen en gauw laten overgeven. Die besjes omtrent een vierendeel lood zwaar ingenomen laten gemakkelijk plassen.

Met het sap van deze bessen wordt ook een goede en rode azijn gemaakt en vooral in Frankrijk want hier te lande gebruikt men de bloemen daartoe meest.

Hetzelfde sap met honig gekookt en warm in de oren gegoten verzoet de pijn er van.

Dit sap van vlierbessen maakt het haar zwart, daarmede gestreken.

Dan dit voor vermelde sap dat uit rijpe vlierbessen gedrukt is wordt in sommige landen voor spijs gebruikt en daar worden de bessen als ze heel rijp zijn afgeplukt en door een zeef gejaagd om er papjes en sausen van te maken en zelfs de jonge kinderen van Zwitserland plegen dit rood sap dat met meel dik gemaakt is gretig te drinken en wordt Aldermoost genoemd, zegt Lobel.

Vlierschorsen groen gestoten en in water gekookt en zo gedronken laten goed braken en overgeven. Maar van de middelschors van vlier wordt een zalf gemaakt die bijzonder nuttig is om de verbranding te genezen. Die schorsen hebben alle krachten die de bessen, bloemen en bladeren (1323] van vlier hebben en vooral het water daarvan in een warm bad gedistilleerd wat voor alles goed is tegen de waterzucht als men daar vier ons tegelijk van indrinkt, tweemaal daags en twee uren voor de maaltijd. Zes ons nuchter gedronken maken de buik sterk los.

Hetzelfde doet het water van de bloemen gedistilleerd wat ook zeer goed is om te stillen de pijn van het hoofd die uit hitte komt als men daarmee het voorhoofd en de nek wrijft en geneest daardoor de verbranding die van de hitte van de zon komt en hetzelfde verzoet de verhitting van de ogen, lost de schellen er van en geneest de oude zeren en verbetert het beven van de handen.

Sap van vlierwortel gestoten en door een linnen doek gedaan en daarvan een ons of twee tegelijk gedronken wat voor het aankomen van de koorts laat de koorts achterblijven als ge dat twee of driemaal drinkt. Hetzelfde sap laat ook braken en drijft bij de waterzuchtige het water af. En de wortels zelf in wijn gekookt en gegeten genezen de waterzucht, zegt Plinius, en zo gedronken geneest ze de beten van de natterslangen.

Die wortels vermurwen de verharde en openen de verstopte baarmoeder en ze verbeteren allerlei gebreken van de baarmoeder als de vrouwen in het water zitten daar die wortels in gekookt hebben.

Vlier heeft noch een ander gebruik want men zegt dat de paarden die niet urineren kunnen genezen zullen als men ze aan de lendenen zachtjes smijt met vliertakjes en als men ze droog in een zakje doet en gehangen in nieuwe most, de zakjes alle dagen goed en sterk duwen, geven de wijn een goede smaak en reuk van muskadel.

Judasoor is zeer goed tegen allerlei gezwellen zowel van buiten als van binnen gebruikt.

De vierde soort of bergvlier, als Lobel betuigt, heeft wel goede en smakelijke vruchten en de bladeren worden van de hinden gegeten, dan het gans gewas is koud van aard en laat slapen, ja verwekt de slaapziekte en vooral de bessen die zeer hinderlijk zijn als men er te veel van eet. De Italianen houden de bladeren voor slapper in het werken dan van gewone vlier en zeggen dat een takje daarvan in de mollenhopen gedaan die er uit laten komen of laat sterven.

HET XXIV. CAPITEL.

Van Hadich oft Ebulus.

Gheslacht.

Al is ’t sake dat den Hadich voor een soorte van Vlier ghehouden wordt, nochtans door dien hy alle iaer vergaet ende seer leegh blijft, hebben wy de selven hier onder de cruyden, ende niet onder de Heesteren oft Boomen by den Vlier beschreven.

Ghedaente.

Hadick en is gheen houtachtigh gewas, ghelijck den Vlier, die dat anders seer wel ghelijckt, maer is een cruydt, hebbende teere ende onstercke steelen: de welcke vergaen ende verflenschen in de wintersche maenden: dese steelen zijn kantigh ende ghehoeckt, met seer veele leden ende knoopen onderscheyden, de nieuwe scheutkens ende versche uytspruytselen van den Vlier seer wel gelijckende: uyt elck een van dese knoopen wassen twee teghen den anderen staende wijde groene bladeren, van veelen [620] aen beyde sijden van een dicke ribbe oft middelzenue wassende (ghelijck de bladeren van Vlier) ghemaeckt ende vergadert: van de welcke elck een bijsonder langhworpigh ende breedt is, aen de kanten ghekertelt, grooter ende wijder dan de Amandel-bladeren: op d’opperste van de steelen groeyen de witte bloemen, in breede ronde kroonen oft kranssen vergadert staende: daer nae volghen de vruchten, die anders niet en zijn dan bijnae rondachtighe beziekens, uyt den rosachtighen swartachtigh van verwen, kleyne langhworpighe sadekens inhoudende. De wortel is langh, soo dick als eenen vingher, geensins houtachtigh, maer teer, ende niet soo hardt als die van den Vlier.

Plaetse.

Hadick wast over al op onghebouwde vochte ende waterachtighe plaetsen, by de weghen, ende aen de kanten van de velden, op goedt ende vet landt: ende wast seer noode op dorren, onvruchtbaeren ende droogen grondt.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt in den Somer, maer de bezien worden rijp in den Herfst.

Naem.

Hier te lande wordt dit cruydt Hadich gheheeten; in Hooghduytschlandt Attich; in Italien Ebulo; in Vranckrijck Hieble; in Spaegnien Yezgo. Sijn oude naemen, te weten in ’t Griecksch, zijn Chamaeacte, dat is Leeghen Vlier, Heliosacte, Agria acte, ende Euboïce; in ’t Latijn Ebulus oft Ebulum, oft nae den Grieckschen Humulis Sambucus, dat is Leeghen oft Neeren Vlier.

Aerd.

Den Adick is warm ende droogh van aerdt in den derden graed: ende heeft daer-en-boven niet alleen een tamelijcke verdeylende oft verteerende kracht, die Galenus hem toeschrijft; maer oock een seer stercke ende gheweldige eygenschap om door den kamergangh te purgeren ende het lichaem van binnen reyn te maken. Men houdt de wortelen voort ’t gheweldighste ende ’t krachtighste van dit cruydt: maer de bladeren zijn krachtigher om te ontdoen, te verteeren ende te verdeylen, ende alle gheswillen te doen vergaen.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van Hadick iaghen uyt den lijfve niet alleen de pituiteuse ende slijmerighe, maer oock eyghentlijcker de waterachtighe oft weyachtighe vochtigheden: ende daerom worden die seer ghepresen om by de purgatien oft drancken te doen diemen de waterladende menschen pleegh in te gheven: wel verstaende nochtans, als de watersuchtighen noch krachts ghenoegh heeft, ende noch niet onsterck oft te slap geworden en is: ende als die wortelen wel bereydt ende erghens mede getemt oft gebetert zijn: want sy wercken met groot gewelt ende moeyte, ende keeren de maghe om; iae beroeren ende ontstellen het gantsch lichaem van binnen.

Men siedt de wortel in Wijn, ende men gheeft dien Wijn te drincken, indien de sieckte van kouwe ghekomen is, ende in dien daer geen kortse by en is: anders als daer eenighe kortse is, ende by soo verre de sieckte van hitte veroorsaeckt is, moetmen die in water sieden, oft daer iet anders verkoelende by doen, om dien dranck nae den eysch van de sieckte te remmen ende te matighen.

De bezien oft vruchten van dit ghewas, midtsgaders de saden, konnen oock purgeren ende den buyck weeck maken; maer veel sachtelijcker, ende met min moeyte dan de wortelen; in sonderheydt alsmen die bezien oft saedt alleen eerst in Edick te weycke ghestelt heeft, ende daer nae met Anijs-saedt oft eenighe andere Droghe oft Specerije vermenght ende verbetert zijnde te ghebruycken gheeft.

De bladeren doen scheyden ende vergaen alle koude dicke waterachtighe oft slijmerachtighe gheswillen, daer op gheleydt zijnde, oft met de plaesteren ende pappen,diemen daer teghen pleegh te bereyden, vermenght.

Dioscorides verhaelt, dat de wortelen van Hadich de verherde moeder vermorwen, ende de verstoptheydt van dien openen ende ontsluyten, ende bovendien alle ghebreken van de leden daer omtrent gelegen, beteren ende genesen konnen, ende doen scheyden de swillingen des buycks, als de vrouwen sitten in ’t water daer dese wortelen in ghesoden zijn.

Hy schrijft oock, dat de ionghe bladeren noch versch zijnde ende malsch, op de ontstekinghen ende geswillen gheleydt met Polenta oft meel van Gersten-Mout, de selve versoeten konnen ende doen scheyden.

De selve bladeren, seydt hy, worden seer bequaemelijck ende nuttelijck geleyt op de verbrandtheydt ende op de beten van de honden: ende met Bocken smeer oft Stieren smeer op het flercijn, ende in sonderheyt op de smerten die van de sieckten aen de voeten komen ghestreken zijnde, helpen sy ende versoeten de pijn wonderbaerlijcken seer.

Hi(n)dernisse.

De wortelen van Adick zijn soo traegh ende moeyelijck in ’t wercken, ende beroeren de maghe ende gantsche inghewant soo seer, dat al de ghene die een verharde lever hebben (ghelijck het ghebeurt als de geelsucht in watersucht verandert) soo dickwijls sy dese wortelen hebben willen gebruycken, hebben daer eer letsel dan baete in ghevonden, iae hebben door het gebruyck daer van hun leven verkort. Daerom salmen ons wel wachten, ende gade slaen, datmen niet al te onbedachtelijck dese wortelen met eenighen dranck oft anders dierghelijcke krancken in en gheve; ten zy dat die gheweldigh hertbarigh ende heel sterck van lichaeme zijn. Anders soo salmen daer altijdt qualijck mede varen.

De vruchten ende de saden van Hadich en zijn soo gheweldigh ende daerom oock soo schadelijck niet als de wortelen, in sonderheydt als sy met Anijs-saedt oft iet anders desghelijcks vermenght ende verbetert zijn. Daerom salmen die wat stoutelijcker moghen gebruycken dan de wortelen.

BIIVOEGHSEL.

De Nederlanders pleghen dit cruydt veel Wilde Vlier te heeten; maer meest Hadick, Haddijck oft Adick, nae den Hooghduytschen; de Spaegniaerts oock Sabugo pequibos; de Italiaenen Ebulo, Nebbio ende Podagria, als ofmen Flercijn-cruydt seyde.

De Vlier-bladeren zijn kleyner dan die van den Hadick, hoe wel den Vlier hoogh wast, ende den Hadick leegh blijft, ende selden dry voeten hoogh wordt: de Hadick bladeren zijn vuylder van reuck dan de Vlier-bladeren: de kroonkens ende bezien zijn die van den Vlier seer ghelijck, maer gheensins etelijck. De wortel is krom loopende ende dunner, wijt in der aerden uyt gespreyt. Dit cruydt groeyt beter gheplant dan ghesaeyt. Dese wortelen pleghen in ’t beghinsel van de Lente vergadert te worden om te ghebruycken. [621]

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende ionge scheutkens van Hadick zijn de bladeren ende ionghe scheutkens van Vlier in werckinghe ende krachten ghelijck, in der selver manieren ghebruyckt, oft alsmen die in eenen pot siedt ende ingheeft.

De selve malsche scheuten van Hadick met de bladeren gestooten, ende met wijn ghedroncken, iaghen ’t graveel af.

De bladeren doen oock scheyden ende vergaen de swillinghen van de manlijcke leden, ghesoden ende daer op gheleydt.

De selve ionghe bladers ghenesen die diepe holle sweeringhen, ghestooten zijnde, ende met meel van Gersten-mout oft Nabier ghemenght.

Sy hebben oock een purgerende oft den buyck weeck makende kracht: want de selve ghelijck moes ghesoden iaghen af de taeye waterachtighe ende oock galachtighe vochtigheden. Dese bladeren ’t zy alleen ’t zy met de wortelen in wijn ghesoden, alsmen met het gene dat daer uytgeperst wordt, met boter vermenght zijnde, de heupen, voeten, handen oft andere siecke leden strijckt, ghenesen die.

Adick wordt oock ghebruyckt om vleesch in de wonden te doen groeyen.

Dese bladeren in water ghesoden ende ghedroncken, benemen de drooghe hoesten. ‘Tsap van Adick, seydt Plinius, versoet de vergaderinghen van de herssenen, ende bijsonder van ’t velleken dat omtrent de herssenen light, inghegoten, oft anders inghenomen.

“Tselve sap in de moeder gedaen, verweckt de maendtstonden.

Teghen de daghelijcksche kortsen neemtmen ’t sap van Adick, ende wat sap van Wolfs-melck met suycker.

Het droogh sap van Adick wordt in groen Riet gesteken; ’t welck met deegh bedeckt in den oven met het broodt ghebacken wordt: ende daer binnen vindtmen dan een vochtigheydt, die seer goedt is in de voorseyde ghebreken.

Wien den huygh oft swillinghe aen de lelle oft lapken in de keele hindert, die gorghele oft spoelt den mondt met water daer Adick ende Tandt-cruydt, dat is Bertram, in ghesoden zijn.

Water van Adick ghedistilleert, als hy bloeyt, dry oncen seffens ghedroncken maeckt den buyck weeck, ende gheneest de watersucht ende de kortsen.

Het saedt wordt in de voorseyde ghebreken een vierendeel loots seffens inghegheven, wel ghewasschen zijnde: ende is sonderlinghe goedt om water te doen maken.

De wortelen van Hadick zijn beter tot den ghebruycke der medicijnen dan de wortelen van Vlier: want de Vlier-wortelen zijn al te hardt ende houdtachtigh.

De selve wortels van Hadick in wijn ghesoden ende soo ghedroncken, ghenesen de beten van de naterslanghen.

Sap uyt de wortels van Hadick gheperst, sekeren tijdt langh ghedroncken, behoedt ons van ’t flercijn.

Dit sap van de wortels is meer gheacht ende ghebruyckt dan dat van de bladers.

“Tpoeder van dese wortel lange gebruyckt, is alleen machtigh om de pocken volkomentlijck te ghenesen, als sommighe nieuwe meesters versekeren.

De binnenste schorsse ghestooten, ende met den wijn inghenomen, maeckt kamergangh; ende den wijn, daer dese schorsse in gheweyckt is, werckt ghelijck de Nies-wortel van onder ende van boven: maer ’t water daer sy in ghesoden heeft, is onghelijck onkrachtigher.

Ander ghebruyck.

‘Tsap van de bezikens van Hadick maeckt dat hayr swart: ’t welck sap oock goet is om de borstels ende veeren oft pluymen mede te verwen, eerst in Aluyn-water ghesoden zijnde.

Adick in de bedsteden gheleydt, doodet oft veriaeght de weeghluysen: insghelijcks den roock van ’t selve cruydt, als het gebrandt wordt, veriaeght de slanghen ende vergiftighe ghedierten.

De selve baeyen worden bequaem ghevonden om den wijn een hooghe oft rosse verwe te gheven: ’t welck die van het eylandt Lesbos veeltijdts doen, ’t selve van de Joden gheleert hebbende.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van hadich of Ebulus. (Sambucus ebulus)

Geslacht.

Al is het zaak dat hadich voor een soort van vlier gehouden wordt, nochtans doordat het elk jaar vergaat en zeer laag blijft hebben we die hier onder de kruiden en niet onder de heesters of bomen bij de vlier beschreven.

Gedaante.

Hadich is geen houtachtig gewas zoals de vlier waar dat anders zeer goed op lijkt, maar is een kruid en heeft tere en zwakke stelen die in de winterse maanden vergaan en verflensen en deze stelen zijn kantig en gehoekt en met zeer vele leden en knopen onderscheiden die op de nieuwe scheutjes en zeer goed op de verse spruiten van de vlier lijken en uit elke knoop groeien twee tegenover elkaar staande wijde groene bladeren die van velen [620] aan beide zijden van een dikke rib of middelzenuw groeien (zoals de bladeren van vlier) gemaakt en verzameld waarvan elk apart langwerpig en breed is en aan de kanten gekarteld, groter en wijder dan de amandelbladeren en op het opperste van de stelen groeien witte bloemen die in brede ronde kronen of kransen verzameld staan en daarna volgen de vruchten die niets anders zijn dan bijna rondachtige besjes die uit het rosachtige zwartachtig van kleur zijn en kleine langwerpige zaadjes bevatten. De wortel is lang en zo dik als een vinger en geenszins houtachtig, maar teer en niet zo hard als die van de vlier.

Plaats.

Hadich groeit overal op ongebouwde vochtige en waterachtige plaatsen, bij de wegen en aan de kanten van de velden op goed en vet land en groeit zeer graag op dorre, onvruchtbare en droge grond.

Tijd.

Dit kruid bloeit in de zomer, maar de bessen worden in de herfst rijp.

Naam.

Hier te lande wordt dit kruid hadich genoemd, in Hoogduitsland Attich, in Italië ebulo, in Frankrijk hieble, in Spanje yezgo. Zijn oude namen, te weten in het Grieks, zijn Chamaeacte, dat is lage vlier, Heliosacte, Agria acte en Euboïce; in het Latijn Ebulus of Ebulum of naar de Griekse Humulis Sambucus, dat is lage of nere vlier.

Aard.

Adich is warm en droog van aard in de derde graad en heeft daarboven niet alleen een tamelijk verdelende of verterende kracht die Galenus hem toeschrijft, maar ook een zeer sterke en geweldige eigenschap om door de kamergang te purgeren en het lichaam van binnen rein te maken. Men houdt de wortels voort het geweldigste en het krachtigste van dit kruid, maar de bladeren zijn krachtiger om op te lossen, te verteren en te verdelen en alle gezwellen te laten vergaan.

Kracht en werking.

De wortels van hadich jagen uit het lijf niet alleen de pituiteuze en slijmerige, maar ook eigenlijk de waterachtige of weiachtige vochtigheden en daarom worden die zeer geprezen om bij de purgatieven of dranken te doen die men de waterladende mensen plag in te geven, wel verstaande nochtans als de waterzuchtige noch kracht genoeg heeft en noch niet zwak of te slap geworden is en als die wortels goed bereid en ergens mee getemd of gebeterd zijn, want ze werken met groot geweld en moeite en keren de maag om, ja beroeren en ontstellen het gans lichaam van binnen.

Men kookt de wortel in wijn en men geeft die wijn te drinken indien de ziekte van koude gekomen is en indien er geen koorts bij is, anders als er enige koorts is en bij zover de ziekte van hitte veroorzaakt is moet men die in water koken of er iets anders verkoelend bij doen om die drank naar de eis van de ziekte te remmen en te matigen.

De bessen of vruchten van dit gewas met de zaden kunnen ook purgeren en de buik week maken, maar veel zachter en met minder moeite dan de wortels en vooral als men die bessen of zaad alleen eerst in azijn te week gesteld heeft en daarna met anijszaad of enige andere droge of specerij vermengt en verbetert te gebruiken geeft.

De bladeren laten scheiden en vergaan alle koude dikke waterachtige of slijmachtige gezwellen als ze erop gelegd zijn of met de pleisters en pappen die men daartegen plag te bereiden te vermengen.

Dioscorides verhaalt dat de wortels van hadich de verharde baarmoeder vermurwen en de verstoppingen er van openen en ontsluiten en bovendien alle gebreken van de leden daar omtrent gelegen verbeteren en genezen kunnen en de zwellingen van de buik laten scheiden als de vrouwen in het water zitten daar deze wortels in gekookt zijn.

Hij schrijft ook dat de jonge bladeren die noch vers zijn en mals op de ontstekingen en gezwellen met Polenta of meel van gerstemout gelegd die verzoeten kunnen en laten scheiden.

Die bladeren, zegt hij, worden zeer geschikt en nuttig gelegd op de verbranding en op de beten van de honden en met bokkenvet of stierenvet op jicht en vooral op de smarten die van de ziekten aan de voeten komen gestreken helpen ze en verzoeten de pijn zeer wonderbaarlijk.

Hindernis.

De wortels van hadich zijn zo traag en moeilijk in het werken en beroeren zo zeer de maag en ganse ingewand dat al diegene die een verharde lever hebben (zoals het gebeurt als de geelzucht in waterzucht verandert) zo dikwijls ze deze wortels hebben willen gebruiken er eerder letsel dan baat in gevonden, ja hebben door het gebruik er van hun leven verkort. Daarom zal men ons wel wachten en gade slaan dat men niet al te onbedacht deze wortels met enige drank of andere diergelijke de zieke in geeft, tenzij dat die geweldig hard en heel sterk van lichaam zijn. Anders zal men er altijd slecht mee varen.

De vruchten en de zaden van hadich zijn niet zo geweldig en daarom ook niet zo schadelijk als de wortels en vooral als ze met anijszaad of iets anders diergelijks vermengd en verbeterd zijn. Daarom zal men die wat stouter mogen gebruiken dan de wortels.

BIJVOEGING.

De Nederlanders plegen dit kruid veel wilde vlier te noemen, maar meest hadick, haddijck of adick naar het Hoogduits, de Spanjaarden ook sabuga pequibos, de Italianen ebulo, nebbio en podagria als of men jichtkruid zei.

De vlierbladeren zijn kleiner dan die van de hadich, hoewel de vlier hoog groeit en de hadich laag blijft en zelden negentig cm hoog wordt, de hadichbladeren zijn vuiler van reuk dan de vlierbladeren, de kroontjes en bessen zijn die van de vlier zeer gelijk, maar geenszins eetbaar. De wortel loopt krom en is dunner en wijd in de aarde uitgespreid. Dit kruid groeit beter geplant dan gezaaid. Deze wortels plegen in het begin van de lente verzameld te worden om te gebruiken. [621]

Aard, kracht en werking.

De bladeren en jonge scheutjes van hadich zijn de bladeren en jonge scheutjes van vlier in werkingen en krachten gelijk, op dezelfde manier gebruikt of als men die in een pot kookt en ingeeft.

Die malse scheuten van hadich met de bladeren gestoten en met wijn gedronken jagen het niergruis af.

De bladeren laten ook de zwellingen van de manlijke leden scheiden en vergaan, gekookt en er op gelegd.

Die jonge bladeren genezen die diepe holle zweren als ze gestoten zijn en met meel van gerstemout of nabier gemengd.

Ze hebben ook een purgerende of de buik week makende kracht, want die als moes gekookt jagen de taaie waterachtige en ook galachtige vochtigheden af. Deze bladeren, hetzij alleen, hetzij met de wortels in wijn gekookt als men met hetgeen dat er uitgeperst wordt met boter mengt de heupen, voeten, handen of andere zieke leden strijkt genezen die.

Hadich wordt ook gebruikt om vlees in de wonden te laten groeien.

Deze bladeren in water gekookt en gedronken benemen de droge hoest. Het sap van hadich, zegt Plinius, verzoet de verzamelingen van de hersens en vooral van het velletje dat omtrent de hersens ligt, ingegoten of anders ingenomen.

Hetzelfde sap in de baarmoeder gedaan verwekt de maandstonden.

Tegen de dagelijkse koortsen neemt men het sap van hadich en wat sap van wolfsmelk met suiker.

Het droog sap van hadich wordt in groen riet gestoken wat met deeg bedekt in de oven met het brood gebakken wordt en daar binnen vindt men dan een vochtigheid die zeer goed is in de voor vermelde gebreken.

Wie de huig of zwelling aan de lel of lapje in de keel hindert die gorgelt of spoelt de mond met water daar hadich en tandkruid, dat is bertram, in gekookt zijn.

Water van hadich gedistilleerd als hij bloeit en drie ons tegelijk gedronken maakt de buik week en geneest de waterzucht en de koortsen.

Het zaad wordt in de voor vermelde gebreken een vierendeel lood tegelijk ingegeven is als het goed gewassen is bijzonder goed om water te laten maken.

De wortels van hadich zijn beter tot het gebruik van de medicijnen dan de wortels van vlier, want de vlierwortels zijn al te hard en houtachtig.

Die wortels van hadich in wijn gekookt en zo gedronken genezen de beten van de naterslangen.

Sap uit de wortels van hadich geperst en zekere tijd lang gedronken behoedt ons van jicht.

Dit sap van de wortels is meer geacht en gebruikt dan dat van de bladeren.

Het poeder van deze wortel lang gebruikt is alleen machtig om de pokken volkomen te genezen zoals sommige nieuwe meesters verzekeren.

De binnenste schors gestoten en met wijn ingenomen maakt kamergang en de wijn daar deze schors in geweekt is werkt als de nieswortel van onder en van boven, maar het water daar ze in gekookt heeft is duidelijk zwakker.

Ander gebruik.

Het sap van de bessen van hadich maakt dat haar zwart, wat sap ook goed is om de borstels en veren of pluimen mee te verven als het eerst in aluinwater gekookt is.

Hadich in de bedsteden gelegd doodt of verjaagt de wandluizen, insgelijks de rook van hetzelfde kruid als het gebrand wordt verjaagt de slangen en vergiftige dieren.

Die bessen worden geschikt gevonden om de wijn een hoge of roze kleur te geven wat die van het eiland Lesbos vaak doen die het van de Joden geleerd hebben.