Sambucus

HET XXIII. CAPITEL.

Van Vlier.

Gheslachten.

Behalven den Ghemeynen Vlier sullen wy hier noch dry andere gheslachten van Vlier beschrijven, die vremdt ende selden te vinden zijn; beneffens noch den Water-Vlier, daer wy in ’t volghende Capitel van spreken sullen.

Ghedaente.

1. Den Ghemeynen Vlier wast dickwijls hoogh op, ghelijck eenen tamelijcken boom, ende krijght dicke stercke houte struycken, die haer selven breedt ende wijdt ter sijden uyt spreyden. Somtijdts blijft hy leegh, ende wast als een heester. Sijnen struyck is meest heel houtigh, alleenlijck in de middel eenigh mergh inhoudende: maer sijn tacken, in sonderheydt de ionghste, die in (1321] veele knoopkens oft ledekens verdeylt worden, zijn hol ende pijpachtigh, met heel wit, dick, doch voos, licht ende sacht mergh vervult: ende hebben heel luttel houts. De schorsse van den grooten struyck is grauw, aschverwigh, rouw, ende gekloven oft oneffen in ’t aentasten: die van de dunne tacken oft pijpkens is oock wat grauwachtigh van verwe, te weten de buytenste schorsse oft groen velleken, die het hout naest is, ende de middelschorsse geheeten wordt. Het hout selve is sterck ende vast, wat geelachtigh van verwe; ‘twelck haest gekloven kan worden. Wt de knoopen van de tacken groeyen de doncker groene bladeren vijf oft ses by een, aen beyde sijden van een middelribbe teghen den anderen over ghevoeght, als de Okernoten bladeren, maer elck bijsonder is kleyner, rondom wat ghekerft oft gheschaert, van reuck sterck oft swaer. Aen d’opperste vande tacken komen de witte bloemkens veel by een voort, in groote breede kroonen tsamen vergadert, niet onlieflijck van reuck. Ende als desen bloemkens gheresen zijn, soo volgen daer kleyne rondachtighe beziekens, die eerst groen zijn, ende naemaels swart, daer uyt dat sap ghedouwt wordt, dat hoogh roodt van verwe is: ende in dese beziekens leydt kleyn plat ende langhworpigh saedt.

Aen de struycken van de oude boomachtighe oft oock kleyner heesterachtige Vlieren wast somtijdts een weecke ende sachte bruyne oft swartachtighe gomme, die dun is ende velachtigh, ende veeltijdts de ghedaente van eens mensschen Oore schijnt te hebben; de welcke afgenomen ende bewaert zijnde herdt ende in een ghetrocken wordt alsse droogh is.

2. Een gheslacht van Vlier heeft geen swarte maer wit-geele oft bleeckachtighe beziekens: anders is dat den gemeynen voorbeschreven Vlier in alles gelijck, soo wel in ghedaente van bladeren als van de bloemen. Ende dit gheslacht is vremt, ende wordt seer selden ghevonden.

3. Het derde gheslacht van Vlier heeft seer ghehackelde ende diep ghesneden bladeren: anders isset den Gemeynen Vlier van bloemen ende bezien oock heel ghelijck.

4. Het vierde gheslacht van Vlier heeft wel witte bloemen als de voorgaende, maer sijn bezien zijn roodt: ende soo wel de bloemen als de bezien en komen in geen breede wijde kroonkens voort, maer staen boven den anderen tros-ghewijs oft druyfs-ghewijs ghehoopt. Van bladeren ende voorts oock van alle andere teeckenen is desen Vlier den Ghemeynen ghelijck, uytghenomen alleen dat hy somtijdts wat grooter wordt ende hoogher opschiet dan den Gemeynen Vlier pleeght te doen.

Voorts soo soudemen den Hadick oock mogen voor een geslacht van Vlier houden; alsmen de gedaente ende reuck van sijn bladeren, bloemen ende bezien soude willen aensien: dan gemerckt den Hadick geen boomachtigh ende houtachtigh oft heesterachtigh gewas en is, maer een cruydt, iaerlijcks uyt sijnder wortel van nieuws voortkomende, soo hebben wy den selven onder de cruyden willen stellen, ende in het 24. Capitel van ons twaelfde Boeck beschreven.

Plaetse.

1. Den Ghemeynen Vlier wast geern in vochte donckere oft schaduwachtighe plaetsen: dan hy komt oock wel elders voort, als aen de haghen ende tuynen van de hoven, velden ende weyen soo wel in dese als in andere landen.2.3. De andere soorten wassen oock op dierghelijcke plaetsen, dan en zijn soo ghemeyn niet.

4. De vierde soorte van Vlier met druyfs-ghewijse vruchten wast op de gheberghten.

Tijdt.

Den Gemeynen Vlier bloeydt in Mey, oft wat spaeder, te weten in Hoogh ende Nederduytschlandt; ende de vruchten worden in September oft October rijp.

Naem.

Dit boomachtigh oft heesterachtigh ghewas heet in ’t Griecks Acte; in ’t Latijn ende in de Apoteken Sambucus, in ’t Nederduytsch Vlier; in ’t Hooghduytsch Holunder, ende oock Holder; in ’t Fransoys Hus ende Suin; in ’t Italiaensch Sambuco; in ’t Spaensch Samco, Sanch, Sambugueyro; in ’t Engelsch Elder tree; in ’t Beemsch Bez; ende daer nae hier hem Guilielmus Salicetus op ’t Latijnsch Peza.

1. De eerste soorte heet Gemeynen Vlier, Sambucus vulgaris, tot onderscheydt van de ander.

2. De tweede maghmen Vlier met geelachtighe bezien noemen.

3. De derde soorte heet in ’t Latijn Sambucus lacinioso folio, dat is Vlier met ghehackelde oft diep ghesneden bladeren.

4. Het vierde gheslacht wordt van sommighe Wilden Vlier Sambucus silvestris gheheeten, maer van Matthiolus Sambucus montana, dat is bergh Vlier.

De Gomme, die uyt de struycken van Vlier somtijdts vloeydt, is meestendeel Auris Sambuci, dat is Vlier oore, gheheeten; van andere Iudae auricula, dat is Judas oor. (1322]

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Galenus seydt, dat den Vlier alle de kracht van den Hadick heeft; te weten om te verdrogen, toe te heelen, ende tamelijcken te verteeren oft te verdrijven. Maer in der waerheydt den Vlier heeft niet alleen de voorseyde, maer noch veele andere krachten. Want de schorssen, bladeren ende ionghe scheutkens van den Vlier, ende oock de bloemen ende bezien zijn niet alleen drooghmaeckende, maer oock verwarmende van aerdt; ende hebben oock een purgerende oft den buyck weeck maeckende kracht, doch niet sonder eenighe moeyelijckheydt oft beroertenisse der maghen.

Want de ionghe scheutkens ende insghelijcks oock de bladeren van den Vlier, met eenigh moes oft pottagie, oft als Asperges ghegeten, beroeren den buyck, ende doen kamergangh hebben, ende somtijdts keeren sy de maghe soo om, dat sy een brakinghe veroorsaecken.

De groene middelschorsse van de tackskens van Vlier is de bladeren ende ionghe scheutkens niet onghelijck van werckingh; anders dan dat sy veel stercker is, met gewelt ende beroeringe ’t water ende de galachtige vochtigheden afiagende, alsmense inneemt: ende daer om is sy de watersuchtighe nut ende bequaem. Ende tot dien eynde wordt sy ghestooten, ende ’t sap, dat daer uyt ghedouwt is, wordt met Wijn oft Wey te drincken ghegheven.

De bloemkens van Vlier, als sy noch versch zijn, hebben oock iet van de voorseyde krachten: want alsmense met eenige spijse ingeeft, als in Eyerkoecken, oft anders, dan beroeren sy den buyck, ende maecken hem weeck. Dan de selve gedrooght zijnde, leggen de voorseyde kracht af, mitsgaders alle de vochtigheydt die daer in was; behouden nochtans de verteerende ende dunmaeckende kracht.

Edick, daer dese drooghe bladeren in geweyckt zijn, op de spijsen ghedaen, is de mage seer aenghenaem, maeckt lust ende appetijt om eten ende kan de dicke rauwe oft onrijpe vochtigheden doorsnijden ende dun maecken.

De platte sadekens van Vlier gedrooght en zijn soo geweldigh in ’t wercken niet als de bloemen oft bladeren: doch sy konnen den buyck oock beroeren ende los maecken: ende iagen daer door alle taeye slijmachtige fluymen ende waterachtige vochtigheden, te weten in poeder ghebroght oft kleyn ghestooten, ende omtrent een vierendeel loots tseffens inghenomen. Dese saeden oft bezien moeten, versch gepluckt zijnde, in Edick gheweyckt worden, ende daer nae gedrooght: ende dan wordt daer bequaemelijck by ghevoeght effen soo veel ghedrooghden Wijndroessem, ende een weynighskens Anijssaedt: want soo bereydt oft gebetert zijnde, konnen sy sonder eenighe moeylijckheydt oft schade haer werckinghe doen: ende zijn soo gebruyckt de watersuchtige seer nut ende bequaem: te weten met wat Wijns ingenomen, ende ettelijcke dagen achter een ghebruyckt, als den krancken daer behaghen in neemt.

Dioscorides seydt, dat de teere oft ionghe ende groene Vlier-bladeren gestooten ende met Polenta, Naebier oft meel van Gersten mout vermenght, seer goedt zijn gheleyt op de heete swillinghen ende ontstekinghen; de verbrantheydt genesen, ende de ghene die van eenen Hont gebeten zijn, behulpelijck zijn: ende dat de selve met Bocken oft Rams ruet vermenght, de pijne van ’t flercijn versoeten, daer op gheleyt. Insgelijcks dat sy de holle ende uytgegeten oft diepe gaten met goedt vleesch vullen, ende genesen.

Het mergh van de ionghe steckskens oft pijpkens van Vlier en heeft geen merckelijcke ende uytnemende kracht oft eygentheydt: dan ’t selve ghedrooght ende een weynighsken in een ghedronghen oft ghewronghen, ende soo op de monden van de loopende gaten oft fistelen gheleyt, doet die wijder worden ende opengaen.

De Gomme van den Vlier, dat is Judas-oor, heeft oock een tsamentreckende ende drooghmaeckende kracht. ‘Twater, daer sy sommighe uren in gheweyckt is gheweest, in den mondt ghenomen, ende daer mede ghespoelt, verdrijft de beginnende ontstekinghen ende verhittinghen van den mondt ende amandelen: ende maeckt de gheswollen huygh smal ende kleyn.

BIIVOEGHSEL.

In ’t Latijn wordt den Vlier van sommighe oude schrijvers oock Sabucus gheheeten; in onse tael somtijdts Holdere, ende Vlieder. De ghemeyne soorte heeft by Lobel behalven de voorgaende noch dese naemen; te weten in ’t Hooghduytsch Holler; in ’t Fransch Schuz, Susier ende Suseau (andere segghen Sureau ende Suyer;) in ’t Spaensch Sanco, Sabuco ende Canivero. De tweede soorte noemt hy Witte Vlier; in ’t Latijn Sambucus fructu albo; om dat de vruchten witachtigh zijn. Dan eenighe segghen datmen een dierghelijcke soorte vindt met altijdt groene vruchten. De derde soorte heet hy oock Sambucus foliis laciniatis, dat is Vlier met diep uytghesneden bladers. De vierde noemt hy Bergh Vlier, als oock gheseydt is; in ’t Latijn Sambucus montana racemosa; andere noemense Sambucus cervinus oft cervina; in ’t Fransch Hus sauvage. Haer bloemen zijn seer lieflijck van reuck: de bezien zijn weynigh, vol saps, ende goedt van smaeck: ende de Herten eten de bladeren geern, in sonderheydt de Hinden, als sy ionghen draghen. Sy wast veel in Dolfiné. In Italien heetse oock Sambuco montana. Haer hout is noch weecker dan ghemeyn Vlier-hout.

Sambucus Italica seu peregrina, van sommighe soo gheheeten, om dat de tacken oock vol voos mergh zijn als die van Vlier, is anders niet dan de Witte Syringa, in ’t Hooghduytsch Welscher Holder ghenoemt.

Sambucus humilis, oft Sambucus herba, is den Hadich oft Ebulus, die van ghedaente den Vlier seer ghelijckt, ende van reuck ende krachten den selven te boven gaet.

Vlederhout, in ‘t 1316.bladt vermaent, verschilt van desen Vlier; die nochtans in Vrieslandt oock Vledder heet.

De Judas-ooren wassen meest inde Noordersche ghewesten aen de Vliertacken die een iaer oudt zijn: ende zijn schorftachtigh, leerachtigh, knorachtigh ende gerimpelt, veel ploykens ende hollekens hebbende als ooren, maer bruyn van verwen, ende seer hard: niettemin in ’t water gheleyt, worden sy sacht, ende swillen als spongien: van smaeck zijnse heel laf, ende gelijck een gesoden vel oft leer.

Sommighe inten de Pruymen op de Vlier-boomen; ende segghen dat de Pruymen dan een purgherende ende den buyck los maeckende kracht hebben: dan sy wassen qualijck.

Noch van de krachten.

De krachten die den Vlier beneffens de voorseyde noch heeft, salmen in ’t Capitel van Hadick moghen lesen: soo wel teghen ’t fenijn, graveel, watersucht, flercijn, als andere ghebreken. Dan men houdt den Vlier eyghentlijck voor warm in den tweeden, ende droogh in den eerste graed. Maer voor allen achtmen dat de Vlier-bladeren noch groen zijnde ghestooten oft met Sout ende Edick ghesoden, alle quade zeerigheydt heelen, ende de ruydigheydt des huyts ghenesen, daer op gheleyt, ende ’t ghesweer aende vingheren, den worm oft vijt ghenoemt.

De selve bladeren in Wijn oft Olie ghesoden, maecken de harde milte sacht, daer op gheleyt.

De selve bladeren ende de bloemen ghesoden in Wijn met Honigh, ghenesen den kouden ende drooghen hoest, ettelijcke daghen achter een ghedroncken.

Dese bladeren (oft oock de vruchten) in ghesouten water ghesoden, benemen de swillingen van de voeten, daer mede gewasschen. Maer ’t sap uyt de Vlier-bladeren versoet de ontstekinghen ende vergaderinghen die in de wonden des hoofts komen omtrent de herssenen, ende in sonderheydt aen ’t velleken dat by oft op de herssenen light, daer in ghegoten. ‘Tselve sap met eenighe pottagie oft moes inghenomen, maeckt sachten stoelgangh.

Maer de ionghe scheuten van Vlier in water tot de helft toe ghesoden met wat Saffraens, verwecken de maendtstonden.

Water van Vlier-bladeren ghedistilleert, is goedt gheleyt op de zeeren ende ontstekinghen der beenen oft scheenen, alsmen die daer mede wascht.

Desen Vlier wordt van veele gheacht als bequaem om alle taeye oft slijmachtighe overvloedigheden, ende alle waterachtighe vochtigheden af te iaghen: ende daer toe worden sijn ionghe malsche scheuten veel gesoden ende gegeten: dan van andere wordt de binnenste schorsse alleen gebruyckt. Doch hy is veel menschen heel tegen, in sonderheydt binnen ’s lichaems veel ghebruyckt, als eensdeels geseydt is: want hy maeckt walginghe ende beroerte in de mage, ende krimpinghe in de darmen ende buyck: hy ontstelt het gansche lichaem, ende beneemt de kracht ende gesontheydt van de lever: selfs den reuck van sijn bladeren, maer meest van sijn bloemen, is soo sterck, dat hy de herssenen krenckt, ende de weecke ende heete menschen seer haest uyt den neuse doet bloeyen. Niettemin de selve bladeren ghebrandt ende ghepoedert, ende soo in den neuse ghesteken, stelpen ’t bloeyen: ende den reuck van de selve bladeren ende bloemen veriaeght de slanghen: ende de beziekens, ende sonderlinghen de platte sadekens van Vlier ghedrooght, zijn goedt de ghene die seer vet zijn, ende geern magerder waren, omtrent een vierendeel loots swaer ‘smorghens met witten Wijn ettelijcke daghen achter een ghebruyckt, met wat Caneel, mits datse de maghe soo ontstellen ende haest doen overgheven. De selve besiekens omtrent een vierendeel loots swaer inghenomen, doen ghemackelijck pissen.

Met ’t sap van dese bezien wordt oock eenen goeden ende rooden Edick ghemaeckt, in sonderheydt in Vranckrijck: want hier te lande ghebruycktmen de bloemen daer toe meest.

‘Tselve sap met Honigh ghesoden, warm in d’ooren ghegoten, versoet de pijne daer van.

Dit selve sap van Vlier-bezien maeckt het hayr swart, daer mede ghestreken.

Dan dit voorseyde sap uyt rijpe Vlier-bezien gedruckt, wordt in sommighe landen voor spijse ghebruyckt: ende daer worden de bezien alsse heel rijp zijn afghepluckt, ende door een sifte gheiaeght, om papkens ende sausen van te maecken: selfs de ionghe kinderen van Switzerlandt pleghen dit roodt sap met meel dick ghemaeckt zijnde greetigh te suppen, ende Aldermoost te heeten, seydt Lobel.

Vlier-schorssen groen gestooten in water ghesoden, ende soo ghedroncken, doen bequaemelijck braecken ende overgheven. Maer van de middelschorsse van Vlier wordt een salve ghemaeckt, sonderlinghen nut om de verbrandtheydt te ghenesen. De selve schorssen hebben alle de krachten die de bezien, bloemen ende bladeren (1323] van Vlier hebben; in sonderheydt het water daer van in een warm badt ghedistilleert: ’t welck voor allen goedt is teghen de watersucht, alsmen daer vier oncen tseffens van indrinckt, tweemaels daeghs, twee uren voor den maeltijdt. Ses oncen nuchteren ghedroncken, maecken den buyck sterckelijck los.

‘Tselve doet het water van de bloemen ghedistilleert, ’t welck oock seer goedt is om te stillen de pijne van de hoofde die uyt hitte komt, alsmen daer mede het voorhooft ende den neck wrijft: ende gheneest mits dien de verbrandtheydt van de hitte der Sonne gekomen: ’t selve versoet de verhittinghe der ooghen, ontdoet de schellen der selver, gheneest de oude zeeren ende betert het beven der handen.

Sap van Vlier-wortel ghestooten, ende door eenen lijnen doeck ghedaen, ende daer af een once oft twee tseffens ghedroncken, een weynigh tijdts voor het aenkomen van de kortse, doet de kortse achterblijven, als ghy dat twee oft drijmaels drinckt. ‘Tselve sap doet oock braecken, ende drijft de watersuchtighe het water af. Ende de wortels selve in Wijn ghesoden ende ghegheten, ghenesen de watersucht, seydt Plinius: ende alsoo ghedroncken ghenesen de beten van de naterslanghen.

De selve wortels vermorwen de verherde, ende openen de verstopte moeder: ende sy beteren allerley gebreken van de moeder, als de vrouwen in ’t water sitten daer die wortels in ghesoden hebben.

Vlier heeft noch een ander ghebruyck: want men seydt dat de peerden, die niet ghestallen en konnen, ghenesen sullen alsmense aen de lendenen soetelijck smijt met Vlier-tackskens, ende alsmense droogh in een sacksken ghedaen, ende gehangen in nieuwen most, de sackskens alle daghe wel sterckelijck douwende, gheven den Wijn eenen goeden smaeck ende reuck van Muscadel.

Judas oore is seer goedt teghen allerley gheswillen soo wel van buyten als van binnen ghebruyckt.

De vierde soorte oft Bergh-Vlier, als Lobel betuyght, heeft wel goede ende smaeckelijcke vruchten: ende de bladeren worden van de Hinden gheten: dan ’t gantsch gewas is kout van aerdt, ende doet slapen; iae verweckt de slaep-sieckte, sonderlinghen de bezien: die seer hinderlijck zijn alsmen daer te veel af teet. De Italiaenen houden de bladeren voor slapper in ’t wercken dan ghemeynen Vlier: ende segghen dat een tacksken daer van in de Mollen holen ghedaen, de selve daer uyt doen komen, oft doet sterven.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van vlier. (Sambucus nigra, Sambucus racemosa)

Geslachten.

Behalve de gewone vlier zullen we hier noch drie andere geslachten van vlier beschrijven die vreemd en zelden te vinden zijn naast noch de watervlier daar we in het volgende kapittel van spreken zullen.

Gedaante.

1. De gewone vlier groeit dikwijls hoog op zoals een tamelijke boom en krijgt dikke sterke houtige stammen die zichzelf breed en wijdt terzijde uitspreiden. Soms blijft hij laag en groeit als een heester. Zijn stam is meest heel houtig die alleen in het midden enig merg bevat, maar zijn takken en vooral de jongste die in (1321] vele knoopjes of leden verdeeld worden zijn hol en pijpachtig en met heel wit, dik, doch voos, licht en zacht merg vervuld en hebben heel weinig hout. De schors van de grote stam is grauw, askleurig, ruw, en gekloven of oneffen in het aantasten en die van de dunne takken of pijpjes is ook wat grauwachtig van kleur, te weten de buitenste schors of groene velletje die dichtbij het hout is en de middelschors genoemd wordt. Het hout zelf is sterk en vast, wat geelachtig van kleur wat gauw gekloven kan worden. Uit de knopen van de takken groeien de donkergroene bladeren die met vijf of zes bijeen aan beide zijden van een middelrib tegenover elkaar gevoegd zijn zoals walnotenbladeren, maar elk apart is kleiner en rondom wat gekerfd of geschaard en van reuk sterk of zwaar. Aan het opperste van de takken komen de witte bloempjes veel bijeen voort die in grote brede kronen tezamen verzameld zijn en niet onlieflijk van reuk. En als deze bloempjes gevallen zijn volgen er kleine rondachtige besjes die eerst groen zijn en later zwart waaruit sap geduwd wordt dat diep rood van kleur is en in deze besjes ligt klein plat en langwerpig zaad.

Aan de stammen van de oude boomachtige of ook kleinere heesterachtige vlieren groeit soms een weke en zachte bruine of zwartachtige gom die dun is en velachtig en vaak de gedaante van een mensenoor schijnt te hebben en als die afgenomen en bewaard wordt hard en ineen getrokken wordt als ze droog is.

2. Een geslacht van vlier heeft geen zwarte, maar witgele of bleekachtige besjes en is anders de gewone voorbeschreven vlier in alles gelijk en zowel in gedaante van bladeren als van de bloemen. En dit geslacht is vreemd en wordt zeer zelden gevonden.

3. Het derde geslacht van vlier heeft zeer gehakkelde en diep gesneden bladeren, anders is het de gewone vlier van bloemen en bessen ook heel gelijk.

4. Het vierde geslacht van vlier heeft wel witte bloemen zoals de voorgaande, maar zijn bessen zijn rood en zowel de bloemen als de bessen komen niet in brede wijde kroontjes voort, maar staan boven elkaar trosvormig of druifvormig gehoopt. Van bladeren en voorts ook van alle andere tekens is deze vlier de gewone gelijk, uitgezonderd alleen dat het soms wat groter wordt en hoger opschiet dan de gewone vlier plag te doen.

Voorts zo zou men de hadik ook voor een geslacht van vlier mogen houden als men de gedaante en reuk van zijn bladeren, bloemen en bessen zou willen aanzien, dan gemerkt dat de hadik geen boomachtig en houtachtig of heesterachtig gewas is, maar een kruid die elk jaar uit zijn wortel opnieuw voortkomt zo hebben we die onder de kruiden willen stellen en in het 24^ste kapittel van ons twaalfde boek beschreven.

Plaats.

1. De gewone vlier groeit graag in vochtige donkere of schaduwachtige plaatsen, dan hij komt ook wel elders voort zoals aan de hagen en tuinen van de hoven, velden en weien en zowel in deze als in andere landen.2.3. De andere soorten groeien ook op diergelijke plaatsen, dan zijn niet zo algemeen.

4. De vierde soort van vlier met druifvormige vruchten groeit op de bergen.

Tijd.

De gewone vlier bloeit in mei of wat later, te weten in Hoog en Nederduitsland en de vruchten worden in september of oktober rijp.

Naam.

Dit boomachtig of heesterachtig gewas heet in het Grieks Acte en in het Latijn en in de apotheken Sambucus, in het Nederduits vlier, in het Hoogduits Holunder en ook Holder, in het Frans hus en suin, in het Italiaans sambuco, in het Spaans samco, sanch en sambugueyro, in het Engels elder tree, in het Boheems bez en daarnaar noemt Guilielmus Salicetus het in het Latijns Peza.

1. De eerste soort heet gewone vlier, Sambucus vulgaris, tot onderscheidt van de andere.

2. De tweede mag men vlier met geelachtige bessen noemen.

3. De derde soort heet in het Latijn Sambucus lacinioso folio, dat is vlier met gehakkelde of diep gesneden bladeren.

4. Het vierde geslacht wordt van sommige wilden vlier en Sambucus silvestris genoemd, maar van Matthiolus Sambucus montana, dat is bergvlier.

De gom die uit de stammen van vlier soms vloeit is meestal Auris Sambuci, dat is vlieroor, genoemd en van andere Judae auricula, dat is Judas oor. (1322]

Aard, kracht en werking.

Galenus zegt dat de vlier alle kracht van de hadik heeft, te weten om te verdrogen, toe te helen en tamelijk te verteren of te verdrijven. Maar in de waarheid heeft de vlier niet alleen de voor vermelde, maar noch vele andere krachten. Want de schorsen, bladeren en jonge scheutjes van de vlier en ook de bloemen en bessen zijn niet alleen droog makend, maar ook verwarmend van aard en hebben ook een purgerende of de buik week makende kracht, doch niet zonder enige moeilijkheid of beroering van de maag.

Want de jonge scheutjes en insgelijks ook de bladeren van vlier met enig moes of stamppot of als asperges gegeten beroeren de buik en geven kamergang en soms keren ze de maag zo om dat ze braken veroorzaken.

De groene middelschors van de takjes van vlier lijkt op de bladeren en jonge scheutjes van werking, anders dan dat ze veel sterker is en met geweld en beroering het water en de galachtige vochtigheden afjagen als men ze inneemt en daarom is ze de waterzuchtige nuttig en geschikt. En tot dat doel wordt ze gestoten en het sap dat er uit geduwd is wordt met wijn of wei te drinken gegeven.

De bloempjes van vlier als ze noch vers zijn hebben ook iets van de voor vermelde krachten want als men ze met enige spijs ingeeft zoals in eierkoeken of anders dan beroeren ze de buik en maken hem week. Dan die gedroogd leggen ze de voor vermelde kracht af met alle vochtigheid die er in was en behouden nochtans de verterende en dun makende kracht.

Azijn daar deze droge bladeren in geweekt zijn en op de spijzen gedaan is voor de maag zeer aangenaam en maakt lust en appetijt om te eten en kan de dikke rauwe of onrijpe vochtigheden doorsnijden en dun maken.

De platte zaadjes van vlier gedroogd zijn niet zo geweldig in het werken als de bloemen of bladeren, doch ze kunnen de buik ook beroeren en los maken en jagen daardoor alle taaie slijmachtige fluimen en waterachtige vochtigheden af, te weten in poeder gebracht of klein gestoten en omtrent een vierendeel lood tegelijk ingenomen. Deze zaden of bessen moeten vers geplukt in azijn geweekt worden en daarna gedroogd en dan wordt er geschikt even zoveel gedroogde wijndroesem en wat anijszaad bijgevoegd, want zo bereidt of verbetert kunnen ze zonder enige moeilijkheid of schade haar werking doen en zijn zo gebruikt de waterzuchtige zeer nuttig en goed, te weten met wat wijn ingenomen en ettelijke dagen achter elkaar gebruikt als de zieke er behagen inneemt.

Dioscorides zegt dat de tere of jonge en groene vlierbladeren gestoten en met Polenta, nabier of meel van gerstemout vermengt zeer goed op de hete zwellingen en ontstekingen gelegd zijn, de verbranding genezen en diegene die van een hond gebeten zijn behulpzaam zijn en dat die met bokken of ramvet vermengt de pijn van jicht verzoeten, daarop gelegd. Insgelijks dat ze de holle en uitgegeten of diepe gaten met goed vlees vullen en genezen.

Het merg van de jonge takjes of pijpjes van vlier heeft geen merkelijke en uitnemende kracht of eigenschap, dan dat gedroogd en wat ineen gedrongen of gewrongen en zo op de monden van de lopende gaten of fistels gelegd laat die wijder worden en opengaan.

De gom van de vlier, dat is Judasoor, heeft ook een tezamen trekkende en droog makende kracht. Het water daar dat sommige uren in geweekt is geweest in de mond genomen en daarmee gespoeld verdrijft de beginnende ontstekingen en verhitting van de mond en amandelen en maakt de gezwollen huig smal en klein.

BIJVOEGING.

In het Latijn wordt de vlier van sommige oude schrijvers ook Sabucus genoemd en in onze taal soms holdere en vlieder. De gewone soort heeft by Lobel behalve de voorgaande noch deze namen, te weten in het Hoogduits Holler, in het Frans schuz, susier en suseau (andere zeggen sureau en suyer) in het Spaans sanco, sabuco en canivero. De tweede soort noemt hij witte vlier, in het Latijn Sambucus fructu albo omdat de vruchten witachtig zijn. Dan enige zeggen dat men een diergelijke soort vindt met altijd groene vruchten. De derde soort noemt hij ook Sambucus foliis laciniatis, dat is vlier met diep uitgesneden bladeren. (Sambucus racemosa) De vierde noemt hij bergvlier, zoals ook gezegd is, in het Latijn Sambucus montana racemosa, andere noemen het Sambucus cervinus of cervina, in het Frans hus sauvage. Haar bloemen zijn zeer lieflijk van reuk, de bessen zijn weinig en vol sap en goed van smaak en de herten eten de bladeren graag en vooral de hinden als ze jongen dragen. Ze groeit veel in Dolfiné. In Italië heet ze ook Sambuco montana. Haar hout is noch weker dan gewoon vlierhout.

Sambucus Italica seu peregrina is van sommige zo genoemd omdat de takken ook vol voos merg zijn als die van vlier en is niets anders dan de witte Syringa die in het Hoogduits Welscher Holder genoemd wordt.

Sambucus humilis of Sambucus herba is de hadik of Ebulus die van gedaante zeer op de vlier lijkt en van reuk en krachten die te boven gaat.

Vlierhout is in het 1316ste blad vermaand en dat verschilt van deze vlier die nochtans in Friesland ook vledder heet.

De Judasoren groeien meest in de Noordelijke gewesten aan de vliertakken die een jaar oud zijn en zijn schurftachtig, leerachtig, korrelachtig en gerimpeld die veel plooitjes en holtes hebben als oren, maar bruin van kleur en zeer hard, niettemin als ze in het water gelegd worden worden ze zacht en zwellen als sponzen, van smaak zijn ze heel laf en als een gekookt vel of leer.

Sommige enten de pruimen op de vlierbomen en zeggen dat de pruimen dan een purgerende en de buik los makende kracht hebben, dan ze groeien slecht.

Noch van de krachten.

De krachten die de vlier naast de voor vermelde noch heeft zal men in het kapittel van hadik mogen lezen en zowel tegen het venijn, niergruis, waterzucht, jicht als andere gebreken. Dan men houdt de vlier eigenlijk voor warm in de tweede en droog in de eerste graad. Maar voor alles acht men dat de vlierbladeren noch groen gestoten of met zout en azijn gekookt alle kwade zeren helen en de ruigte van de huid genezen, daarop gelegd en de zweer aan de vingers die worm of fijt genoemd wordt.

Die bladeren in wijn of olie gekookt maken de harde milt zacht, daarop gelegd.

Die bladeren en de bloemen gekookt in wijn met honig genezen de koude en droge hoest, ettelijke dagen achter elkaar gedronken.

Deze bladeren (of ook de vruchten) in gezouten water gekookt benemen de zwellingen van de voeten, daarmee gewassen. Maar het sap uit de vlierbladeren verzoet de ontstekingen en verzamelingen die in de wonden van het hoofd komen omtrent de hersens en vooral aan het velletje dat bij of op de hersens ligt, daarin gegoten. Hetzelfde sap met enige stamppot of moes ingenomen maakt zachte stoelgang.

Maar de jonge scheuten van vlier in water tot de helft toe verkookt met wat saffraan verwekken de maandstonden.

Water van vlierbladeren gedistilleerd is goed gelegd op de zeren en ontstekingen van de benen of schenen als men die daarmee wast.

Deze vlier wordt van vele geacht als geschikt om alle taaie of slijmachtige overvloedigheden en alle waterachtige vochtigheden af te jagen en daartoe worden zijn jonge malse scheuten veel gekookt en gegeten, dan van andere wordt de binnenste schors alleen gebruikt. Doch het staat veel mensen heel tegen en vooral binnen het lichaam veel gebruikt, als eensdeels gezegd is, want het maakt walging en beroerte in de maag en krampen in de darmen en buik en ontstelt het ganse lichaam en beneemt de kracht en gezondheid van de lever en zelfs de reuk van zijn bladeren, maar meest van zijn bloemen is zo sterk dat het de hersens krenkt en de weke en hete mensen zeer gauw uit de neus laat bloeden. Niettemin die bladeren gebrand en gepoederd en zo in de neus gestoken stelpen het bloeden en de reuk van die bladeren en bloemen verjaagt de slangen en de besjes en vooral de platte zaadjes van vlier gedroogd zijn goed diegene die zeer vet zijn en graag magerder waren, omtrent een vierendeel lood zwaar ‘s morgens met witte wijn ettelijke dagen achter elkaar gebruikt met wat kaneel omdat ze de maag zo ontstellen en gauw laten overgeven. Die besjes omtrent een vierendeel lood zwaar ingenomen laten gemakkelijk plassen.

Met het sap van deze bessen wordt ook een goede en rode azijn gemaakt en vooral in Frankrijk want hier te lande gebruikt men de bloemen daartoe meest.

Hetzelfde sap met honig gekookt en warm in de oren gegoten verzoet de pijn er van.

Dit sap van vlierbessen maakt het haar zwart, daarmede gestreken.

Dan dit voor vermelde sap dat uit rijpe vlierbessen gedrukt is wordt in sommige landen voor spijs gebruikt en daar worden de bessen als ze heel rijp zijn afgeplukt en door een zeef gejaagd om er papjes en sausen van te maken en zelfs de jonge kinderen van Zwitserland plegen dit rood sap dat met meel dik gemaakt is gretig te drinken en wordt Aldermoost genoemd, zegt Lobel.

Vlierschorsen groen gestoten en in water gekookt en zo gedronken laten goed braken en overgeven. Maar van de middelschors van vlier wordt een zalf gemaakt die bijzonder nuttig is om de verbranding te genezen. Die schorsen hebben alle krachten die de bessen, bloemen en bladeren (1323] van vlier hebben en vooral het water daarvan in een warm bad gedistilleerd wat voor alles goed is tegen de waterzucht als men daar vier ons tegelijk van indrinkt, tweemaal daags en twee uren voor de maaltijd. Zes ons nuchter gedronken maken de buik sterk los.

Hetzelfde doet het water van de bloemen gedistilleerd wat ook zeer goed is om te stillen de pijn van het hoofd die uit hitte komt als men daarmee het voorhoofd en de nek wrijft en geneest daardoor de verbranding die van de hitte van de zon komt en hetzelfde verzoet de verhitting van de ogen, lost de schellen er van en geneest de oude zeren en verbetert het beven van de handen.

Sap van vlierwortel gestoten en door een linnen doek gedaan en daarvan een ons of twee tegelijk gedronken wat voor het aankomen van de koorts laat de koorts achterblijven als ge dat twee of driemaal drinkt. Hetzelfde sap laat ook braken en drijft bij de waterzuchtige het water af. En de wortels zelf in wijn gekookt en gegeten genezen de waterzucht, zegt Plinius, en zo gedronken geneest ze de beten van de natterslangen.

Die wortels vermurwen de verharde en openen de verstopte baarmoeder en ze verbeteren allerlei gebreken van de baarmoeder als de vrouwen in het water zitten daar die wortels in gekookt hebben.

Vlier heeft noch een ander gebruik want men zegt dat de paarden die niet urineren kunnen genezen zullen als men ze aan de lendenen zachtjes smijt met vliertakjes en als men ze droog in een zakje doet en gehangen in nieuwe most, de zakjes alle dagen goed en sterk duwen, geven de wijn een goede smaak en reuk van muskadel.

Judasoor is zeer goed tegen allerlei gezwellen zowel van buiten als van binnen gebruikt.

De vierde soort of bergvlier, als Lobel betuigt, heeft wel goede en smakelijke vruchten en de bladeren worden van de hinden gegeten, dan het gans gewas is koud van aard en laat slapen, ja verwekt de slaapziekte en vooral de bessen die zeer hinderlijk zijn als men er te veel van eet. De Italianen houden de bladeren voor slapper in het werken dan van gewone vlier en zeggen dat een takje daarvan in de mollenhopen gedaan die er uit laten komen of laat sterven.