Gentiana

HET XVIII. CAPITEL.

Van Gentiaen.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy de Groote Gentiaen beschrijven, die eyghentlijck dien naem voert. Dan de cruyden die wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven, en zijn geen oprechte soorten van dit ghewas.

Ghedaente.

De Gentiaene brenght eerstelijck uyt haere wortel ettelijcke groote bladeren voort, die langh zijn ende breedt, met aderen, ribben oft zenuwen in de lenghde doorregen, de Wechbre-bladeren ghelijck, maer grooter, ende naeder by die van de Witte Nies-wortelkomende: tusschen dese bladeren spruyten hooghe, slechte, enckele, ongedeylde oft ongetackte, holle, gladde steelen, knies-gewijs in ledekens afgeteeckent: uyt welcke ledekens oft knoopkens spruyten andere bladeren, altijdt twee tegen den anderen over staende, allengskens kleyner [553] wordende, dat is, hoe naeder by ’t sop hoe kleyner. Het opperste van desen steel is rondsom verciert met sommige rijen van bloemen, die daer krans-gewijse om wassen, zijnde van verwe geel, elck bijsonder van ses smalle bladerkens ghemaeckt, die als een straelende sterre wijt op staen, voortkomende uyt langhworpighe huyskens oft knopkens, waer in het saedt besloten light, ’t welck glat is, breedt, dun ende plat als dat van de Filieren oft Leucoion, van verwe bruyn oft doncker rosachtigh. De wortel is langh, dick ende grof, somtijdts in tweeen oft drijen ghedeylt, geeluwe van verwe, als Palmboom oft Boschboom-hout, van smaeck uytermaten bitter.

Plaetse.

Dit cruydt wast geerne op schaduwachtige oft donckere gewesten, ende wordt veel gevonden in Italien, Slavonijen, Hooghduytschlandt, Vranckrijck, ende op de gheberchten van Borgondien.

Tijdt.

Gentiane bloeyt in den Somer; het saedt wordt dickwijls in den Herfst volkomen rijp.

Naem.

Gentius den Koninck van Illyrien oft Slavonijen heeft de krachten van dit cruydt eerst bevonden ende gemerckt; ende daerom voert het nae hem den naem Gentiane in ’t Griecks: die het in de Apoteken oock behoudt, al waer dat Gentiana op ’t Latijnsch gheheeten wordt. De Nederlanders, Italiaenen, Spaegniaerts ende Fransoysen noemen ’t allegader met eenen naem, te weten Gentiane, Gentiane, oft Gentana; de Hooghduytschen Entzian, Bitterwurtzel; de Enghelsche Felworte. Het heeft oock sommighe bastaerdt-namen, die men by Apuleius vindt; te weten dese Griecksche, Centaureios rhiza, Narce, Cheironion, Aloïtes; en dese Latijnsche, Aloë Gallica, Fasilica, ende Cyminalis.

Aerd.

De wortel van de Gentiane heeft een verwarmende ende oock een afvaeghende kracht, als Dioscorides schrijft, ghebruyckende het woordt rhyptice, ’t welck afvaeghende ende suyver-makende beteeckent; in stede van ’t welcke in andere boecken van Dioscorides styptice (maer heel qualijck) gheschreven stondt, ’t welck stoppende, sluytende ende tesamen-treckende bediedt: sulcks als dese wortel gheensins niet en is. Want (soo Galenus betuyght) sy is seer krachtigh ende goedt om dun te maken, te suyveren, af te vaeghen, ende van verstoptheydt te verlossen. Dan het en is niet wonder, dat sy alle dese krachten in haer heeft, naedemael sy soo gheweldighlijcken bitter van smaeck bevonden wordt te zijn.

Kracht ende Werckinge.

De wortel van Gentiaen gepoedert, een half loot swaer, seydt Dioscorides, ende soo met wijn, wat Pepers ende Wijn-ruyte ghedroncken, is seer goedt den ghenen die van eenigh fenijnigh rasende oft verwoet ghedierte (in sonderheydt van de slanghen, betuyght Plinius) ghebeten oft ghesteken zijn, ende den genen die eenigh vergift inghenomen hebben.

De selve wortel met water ghedroncken, helpt ende geneest de leversuchtighe menschen, ende de ghene die kranck ende weeck van maghe zijn; ende sy doet de spijse verteeren ende in blijven; ende is seer goedt tot de koude ghebreken der inwendighe leden ghebruyckt.

Als een Collyrium oft salfken bereydt zijnde, oft gelijck eenen pessus van onder in de moeder ghesett, vervoordert het baren, ende drijft de maendt-stonden der vrouwen, de nae-geboorte ende de levende ende doode vrucht af.

Van buyten opgeleyt streckt oock voor een wondcruyt, dies aengaende het Lycium bijnae gelijckende; ende gheneest de diepe holle voortsetende ende kruypende zeeren, oft fistels ende loopende gaten: ’t selve doet het sap van dese wortel alsoo wel, iae beter, als het poeder daer van.

Sy vaeght oock af, ende suyvert de sproeten, placken, besmetheden ende allerhande mismaecktheydt van de huyt des menschen lichaems, alsmen met ’t sap oft afsiedsel van de selve bestrijckt.

Plinius schrijft oock, dat het Meel van de wortel van dese Gentiane met laeuw water een boon groot te drincken gegeven, de gebreken des ingewant genesen kan: ende dat het sulcken kracht heeft, dat het de Peerden, Ossen, ende ander groot Vee, die met den hoest ghequelt zijn, iae oock met langh evel oft gebreken van de lendenen ende inghewant bijnae t’onderbraght zijn, seer behulpigh is, alsmen haer dat te drincken gheeft.

Men doet dese wortel van Gentiane oock by de Antidota ende ghenees-menghelinghen, diemen teghen de peste ende besmettelijcke sieckten, ende teghen het vergift pleegh te bereyden; als by de Theriaca Diatessaron, de welcke van Aëtius om haer wonderbaerlijcke krachten in ’t Griecks Mysterion gheheeten wordt.

Het sap van dese wortel de swaerte van een draghme ingegeven, seydt Dioscorides, gheneest de smerten der sijden, ende is seer nut den ghenen die van hooghe ghevallen zijn, ende die eenige verwrongen, verstuyckte, gekrompen oft ghequetste leden soo wel van binnen als van buyten den lichaeme hebben: want het doet het gheronnen bloedt scheyden, ende gheneest de plaetsen die ghequetst zijn.

‘Tselve sap wordt oock seer nuttelijck op de ontsteken oft sweerende oogen ghestreken: ende wordt oock met de scherpe ende krachtighe Collyrien vermenght, in stede van het Meconium oft sap van Heul.

Extractie oft Sap uyt de Gentiane getrocken. Voorts soo wordt het sap uyt de wortel van Gentiane aldus ghetrocken, ’t welck de sommige Extractie noemen: men stelt dese wortels wel kleyn ghestooten oft ghestampt zijnde, vijf dagen langh in water te weycken: daer nae siedmense in ’t selve water, tot dat sy eensdeels boven droogh ligghen: dan doetmen dat water door eenen doeck: ende men siedt dat wederom op, tot dat het soo dick wordt als honigh. Ende dat wordt bewaert, om te ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

De steelen van dese Groote Gentiaen worden somtijdts eens mans lenghde hoogh; ende de bladeren zijn somtijdts rondom ghekerft: de wortel is van buyten aerdverwigh, van binnen geel, somtijdts eenen arm dick, ende dry voeten langh.

Gheslachten van Groote Gentiaen uyt Clusius, van hem op de berghen van Oostenrijck, Stiermarckt ende oock van Hongarijen ghevonden.

1. Groote Gentiaen met purpure bloemen is de Geele van ons beschreven aengaende haere ghedaente van bladeren niet seer onghelijck: doch zijn teerer ende donckerer groen: haere steelen worden twee ende somtijdts dry voeten hoogh; maer sy en wil in de hoven gheensins aerden. Hy heetse Gentiana prima oft Gentiana maior purpureo flore. De bloemen zijn niet geel oft sterresgewijs verspreydt staende, als in de gemeyne soorte, maer peersch, grooter, hol, aen de kanten in ses oft meer botte snekens verdeylt, onder aen witachtigh oft bleecker gheverwt, maer met sommighe purpure stickelkens geteeckent, sonder reuck, met ettelijck draeyen in ’t midden verciert, die rondom een langhworpigh tweevoudigh saedt-huysken wassen: daer veel saedt in leydt, ’t welck plat ende kafachtigh is ende rosachtigh, niet soo groot als dat van de geele. De wortel is dick, langh, buyten meestendeel geel, binnen wit, [554] uytermaten bitter, somtijdts met eenen vingher langhe veselingen bewassen, alle iaer nieuwe spruyten uyt-ghevende, die over ander iaer bloeyen, te weten in de Oogstmaendt, ende daer nae wordt het saedt rijp.

2. Groote Gentiaen met witte bloemen wast in Stiermarckt; ende is van ‘t voorgaende gheslacht nerghens in verschillende, dan alleen in de bloemen, die heel sneeuwit oft melck-wit van verwe zijn. Dit ghewas wilt oock in de hoven niet wassen, ende veel min bloeyen.

3. Groote Gentiaen met bleecke bloemen, met swarte stickelkens gheteeckent, is de voorgaende oock gelijck van ghedaente ende van woonstede: dan de bloemen en zijn soo groot niet, ende bleeck oft besmeurt geel; met swarte stickelkens besprenckelt.

4. Groote Gentiaen met blaeuwe bloemen wast op de selve plaetsen, ende is de voorbeschreven in alles ghelijck, uytghesondert de verwe van de bloemen, die heel blaeuw zijn. Dese vier soorten worden van Tragus Kleyne Enzian gheheeten, van andere Ritter wurtz.

Roode Gentiaen is een mede-soorte van de voorseyde cruyden van Clusius beschreven, maer is van ons te voren by de gheslachten van Kleyne Santorie ghestelt gheweest, om dat Lobel de selve voor een middel-soorte tusschen Gentiane ende Santorie schijnt te willen houden.

Gentiana concava, oft Saponaria concava Aglica, wordt van Bauhinus beschreven: maer de concavas oft holligheydt der steelen en is gheen eyghen scheyd-teecken tusschen de Gentianas; want sy zijn doorgaens meest alle holsteeligh. Soo dat dese wel moghte zijn eene van de ghene die Clusius aenghemerckt heeft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Gentiaen is warm ende droogh tot in derden graed: andere segghen dat sy verdrooght in den tweeden graed.

De bladeren selve van dit cruydt verwecken door haer bitterheydt de maendtstonden, ende doen water maken.

Water daer dese wortel in ghesoden is ghedroncken, gheneest de ghene die met den steen ghequelt zijn.

‘Tpoeder van de selve wortel, met eenigh nat inghenomen, geneest allerhande kortsen: sonderlinghe het water van de wortel door gelasene helmen in siedende water gedistilleert, kan wonderlijck ghenesen de kortsen die uyt eenighe verstoptheydt komen. ‘Tselve brenght de wormen om; ende het suyvert alle de vlecken des aensichts, alsmen dat daer mede dickwijls wascht.

Gentiane gheneest oock de ghebreken der ooren, seydt Apuleius.

De wortel van Gentiane is een oprechte baete teghen alle vergift, ende een bewaernisse teghen alle rottinghe: daerom pleghen de Switzers de selve te doen onder hunne eygen spijse, ende onder het voeder van de beesten, om dat sy ghesont souden blijven.

De selve wortel belett den mensche ende oock alle andere dieren te vet ende met overvloedigh waterachtigh bloedt verladen te worden: daerom pleghen de selve Switzers dese wortel met Eghelkole de verckenen ende hier voortijdts oock die vette kassacken van menschen in te gheven, om dat de siele niet en soude rotten ende stincken in ’t levende lichaem, seydt Lobel.

Sommige landt-lieden bestrijcken de memmen oft ruders van de Koeyen met water daer dese wortel in ghesoden is, oft stroyen daer ’t poeder van de selve op, om te beletten dat die van de muysen, spinnekoppen oft ander quaedt ghedrocht niet beschadight en worden.

De ghene die dese wortel willen plucken om te ghebruycken, moeten wel toe-sien dat sy het Wit Nies-cruydt daer voor niet en plucken: want, als Lobel daer van schrijft, dese Gentiane van Dalmatien, soo hy die noemt, is van bladers ende plaetsen van wassen het Witte Nies-cruydt soo seer ghelijck, datse van verre is bedrieghende den ghenen die in de kennisse der cruyden niet seer wel ervaren en zijn: ghelijck als wy seer ionck zijnde (voeght den selven Lobel daer by) die de wortel van Gentiane hadden hooren prijsen voor seer goedt om de vermoeytheydt te verdrijven, ende den appetijt oft lust om eten te verwecken, soo wy moede waeren ende dorstigh, meynden die in eenen pot vol wijns te worpen, maer wierpen in stede van dien de wortel van Wit Nies-cruydt daer in, bedroghen zijnde door de ghelijckenisse van de bladers, in voeghen dat wy bijkants souden ghestorven hebben.

Hindernisse.

De wortel van Gentiaene heeft sulck een afjagende kracht, seydt Plinius, dat sy de vrouwen die van kinde swaer zijn, lichtelijck soude doen misvallen: daerom sullen sy haer wel wachten van dese wortel binnen te ghebruycken.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van gentiaan. (Gentiana lutea)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we de grote gentiaan beschrijven die eigenlijk die naam voert. Dan de kruiden die we in het volgende kapittel beschrijven zijn geen echte soorten van dit gewas.

Gedaante.

Gentiaan brengt eerst uit zijn wortel ettelijke grote bladeren voort die lang en breed zijn en met aderen, ribben of zenuwen in de lengte doorregen en weegbreebladeren gelijk, maar groter en komen dichter bij die van de witte nieswortel, tussen deze bladeren spruiten hoge, rechte, enkele, ongedeelde of ongetakte, holle, gladde stelen die knievormig in leden afgetekend zijn en uit die leden of knopen spruiten andere bladeren die altijd twee tegenover elkaar staan en geleidelijk aan kleiner [553] worden, dat is hoe dichter bij de top hoe kleiner. Het opperste van deze steel is rondom versierd met sommige rijen van bloemen die er kransvormig om groeien en zijn van kleur geel en elk apart is van zes smalle bladertjes gemaakt die als een stralende ster wijdt open staan en uit langwerpige huisjes of knopjes voortkomen waarin het zaad besloten ligt wat glad is, breed, dun en plat als dat van de violieren of Leucoïon en van kleur bruin of donker rosachtig. De wortel is lang, dik en grof en soms in tweeën of drieën gedeeld en geel van kleur als Buxus bosboomhout en van smaak uitermate bitter.

Plaats.

Dit kruid groeit graag op schaduwachtige of donkere gewesten en wordt veel gevonden in Italië, Slovenië, Hoogduitsland, Frankrijk en op de bergen van Bourgondië.

Tijd.

Gentiaan bloeit in de zomer en het zaad wordt dikwijls in de herfst volkomen rijp.

Naam.

Gentius de koning van Illyrië of Slovenië heeft de krachten van dit kruid eerst bevonden en gemerkt en daarom voert het naar hem de naam Gentiane in het Grieks die het in de apotheken ook behoudt al is het dat het Gentiana op het Latijns genoemd wordt. De Nederlanders, Italianen, Spanjaarden en Fransen noemen het allen met een naam, te weten gentiane, gentiane of gentana, de Hoogduitsers Entzian en Bitterwurtzel, de Engelse felworte. Het heeft ook sommige bastaardnamen die men bij Apuleius vindt, te weten deze Griekse Centaureios rhiza, Narce, Cheironion, Aloïtes en deze Latijnse Aloë Gallica, Fasilica, ende Cyminalis.

Aard.

De wortel van gentiaan heeft een verwarmende en ook een afvegende kracht, als Dioscorides schrijft die het woord rhyptice gebruikt wat afvegend en zuiver makend betekent in plaats van styptice wat in andere boeken van Dioscorides (maar heel kwalijk) geschreven stond wat stoppend, sluitend en tezamen trekkend betekent zoals deze wortel geenszins is. Want (zo Galenus betuigt) ze is zeer krachtig en goed om dun te maken, te zuiveren, af te vegen en van verstopping te verlossen. Dan het is geen wonder dat ze al deze krachten in zich heeft nadat ze zo geweldig bitter van smaak bevonden wordt.

Kracht en werking.

De wortel van gentiaan verpoedert en een half lood zwaar, zegt Dioscorides, en zo met wijn, wat peper en wijnruit gedronken is zeer goed diegene die van enig venijnig razend of verwoed gedierte (en vooral van de slangen, betuigt Plinius) gebeten of gestoken zijn en diegenen die enig vergif ingenomen hebben.

Die wortel met water gedronken helpt en geneest de leverzuchtige mensen en diegene die ziek en week van maag zijn en ze laat de spijs verteren en er in blijven en is zeer goed tegen de koude gebreken van de inwendige leden gebruikt.

Als een collyrium of zalfje bereid is of als een pessarium van onder in de baarmoeder gezet bevordert het baren en drijft de maandstonden van de vrouwen, de nageboorte en de levende en dode vrucht af.

Van buiten opgelegd strekt ook voor een wondkruid en is wat dat aangaat het Lycium bijna gelijk en geneest de diepe holle voortsetende en kruipende zeren of fistels en lopende gaten, hetzelfde doet het sap van deze wortel alzo wel, ja beter als het poeder er van.

Ze veegt ook af en zuivert de sproeten, plekken, besmettingen en allerhande mismaaktheid van de huid van het menselijk lichaam als men met het sap of afkooksel er van die bestrijkt.

Plinius schrijft ook dat het meel van de wortel van deze gentiaan met lauw water een boon groot te drinken gegeven de gebreken van het ingewand genezen kan en dat het zo’n kracht heeft dat het de paarden, ossen en ander groot vee die met de hoest gekweld zijn, ja ook met lang euvel of gebreken van de lendenen en ingewand bijna ten onder gingen zeer behulpzaam is als men hun dat te drinken geeft.

Men doet deze wortel van gentiaan ook bij de antidota en geneesmengsels die men tegen de pest en besmettelijke ziekten en tegen het vergif plag te bereiden als bij de teriakel Diatessaron die van Aëtius om zijn wonderbaarlijke krachten in het Grieks Mysterion genoemd wordt.

Het sap van deze wortel de zwaarte van een drachme ingegeven, zegt Dioscorides, geneest de smarten van de zijden en is zeer nuttig diegenen die van hoog gevallen zijn en die enige verwrongen, verstuikte, gekrompen of gekwetste leden en zowel van binnen als van buiten het lichaam hebben, want het laat het gestolde bloed scheiden en geneest de plaatsen die gekwetst zijn.

Hetzelfde sap wordt ook zeer nuttig op de ontstoken of zwerende ogen gestreken en wordt ook met de scherpe en krachtige zalven vermengd in plaats van het Meconium of sap van heul.

Extract of sap dat uit de gentiaan getrokken wordt. Voorts zo wordt het sap uit de wortel van gentiaan aldus getrokken wat sommige extract noemen, men stelt deze wortels goed klein gestoten of gestampt vijf dagen lang in water te weken en daarna kookt men ze in hetzelfde water totdat ze eensdeels boven droog liggen en dan doet men dat water door een doek en men kookt dat wederom op totdat het zo dik wordt als honing. En dat wordt bewaard om te gebruiken.

BIJVOEGING.

De stelen van deze grote gentiaan worden soms eens mannen lengte hoog en de bladeren zijn soms rondom gekerfd, de wortel is van buiten aardkleurig en van binnen geel, soms een arm dik en negentig cm lang.

Geslachten van grote gentiaan uit Clusius die van hem op de bergen van Oostenrijk, Stiermark en ook van Hongarije zijn gevonden.

(Gentiana purpurea) 1. Grote gentiaan met purperen bloemen is de gele van ons beschreven aangaande zijn gedaante van bladeren vrij gelijk, doch zijn teerder en donkerder groen, zijn stelen worden zestig en soms negentig cm hoog, maar ze wil in de hoven geenszins aarden. Hij noemt het Gentiana prima of Gentiana major purpureo flore. De bloemen zijn niet geel of stervormig verspreid als in de gewone soort, maar paars en groter, hol en aan de kanten in zes of meer botte sneden verdeeld en onderaan witachtig of bleker gekleurd, maar met sommige purperen spikkeltjes getekend en zonder reuk, met ettelijke draden in het midden versierd die rondom een langwerpig tweevoudig zaadhuisje groeien waar veel zaad in ligt wat plat en kafachtig is en rosachtig, niet zo groot als dat van de gele. De wortel is dik en lang, buiten meestal geel en binnen wit en [554] uitermate bitter, soms met een vinger lange vezels begroeid die elk jaar nieuwe spruiten uitgeeft en om het jaar bloeien, te weten in augustus en daarna wordt het zaad rijp.

(Gentiana alba) 2. Grote gentiaan met witte bloemen groeit in Stiermark en verschilt van het voorgaande geslacht nergens in dan alleen in de bloemen die heel sneeuwwit of melkwit van kleur zijn. Dit gewas wil ook niet in de hoven groeien en veel minder bloeien.

3. Grote gentiaan met bleke bloemen met zwarte spikkeltjes getekend is de voorgaande ook gelijk van gedaante en van woonstede, dan de bloemen zijn niet zo groot en bleek of besmeurt geel met zwarte spikkeltjes besprenkelt.

4. Grote gentiaan met blauwe bloemen groeit op dezelfde plaatsen en is de voorbeschreven in alles gelijk, uitgezonderd de kleur van de bloemen die heel blauw zijn. Deze vier soorten worden van Tragus Kleyne Enzian genoemd en van andere Ritter wurtz.

Rode gentiaan is een medesoort van de voor vermelde kruiden die van Clusius beschreven zijn, maar is van ons tevoren bij de geslachten van kleine santorie gesteld geweest omdat Lobel die voor een middelsoort tussen gentiaan en santorie schijnt te willen houden.

(Saponaria officinalis) Gentiana concava of Saponaria concava Aglica wordt van Bauhinus beschreven, maar de concavas of holte van de stelen is geen eigen onderscheidingsteken tussen de gentianen want ze zijn doorgaans meest alle holstelig. Zodat deze wel een van diegene mag zijn die Clusius aangemerkt heeft.

Aard, kracht en werking.

De wortel van gentiaan is warm en droog tot in de derde graad, andere zeggen dat ze in de tweede graad verdroogt.

De bladeren zelf van dit kruid verwekken door hun bitterheid de maandstonden en laten water maken.

Water daar deze wortel in gekookt is en gedronken geneest diegene die met de steen gekweld zijn.

Het poeder van die wortel met enig nat ingenomen geneest allerhande koortsen en vooral het water van de wortel door glazen helmen in kokend water gedistilleerd kan wonderlijk de koortsen genezen die uit enige verstopping komen. Hetzelfde brengt de wormen om en het zuivert alle vlekken van het aanzicht als men dat daarmee dikwijls wast.

Gentiaan geneest ook de gebreken van de oren, zegt Apuleius.

De wortel van gentiaan is een echte baat tegen alle vergif en een bewaring tegen alle verrotting en daarom plegen de Zwitsers die te doen onder hun eigen spijs en onder het voer van de beesten zodat ze gezond zouden blijven.

Die wortel belet de mens en ook alle andere dieren te vet en met overvloedig waterachtig bloed verladen te worden en daarom plegen dezelfde Zwitsers deze wortel met egelkool de varkens en hier vroeger ook die vette kassakken van mensen in te geven zodat de ziel niet zou rotten en stinken in het levende lichaam, zegt Lobel.

Sommige landlieden bestrijken de memmen of uiers van de koeien met water daar deze wortel in gekookt is of strooien daar het poeder er van op om te beletten dat die van de muizen, spinnen of ander kwaad gedrocht beschadigd worden.

Diegene die deze wortel willen plukken om te gebruiken moeten goed opletten dat ze het wit nieskruid daarvoor niet plukken, want, als Lobel daarvan schrijft, deze gentiaan van Dalmatië, zo hij die noemt, is van bladeren en plaats van groeien het witte nieskruid zo zeer gelijk dat ze van ver diegenen bedriegt die in de kennis van de kruiden niet zeer goed ervaren zijn net zoals toen we zeer jong waren (voegt dezelfde Lobel er bij) die de wortel van gentiaan hadden horen prijzen voor zeer goed om de vermoeidheid te verdrijven en de appetijt of lust om eten te verwekken en toen we moe en dorstig waren meenden we die in een pot vol wijn te werpen, maar wierpen in plaats van die de wortel van wit nieskruid er in bedrogen door de gelijkenis van de bladeren op die manier dat we bijna gestorven zouden zijn.

Hindernis.

De wortel van gentiaan heeft zulk een afjagende kracht, zegt Plinius, dat ze de vrouwen die van kind zwaar zijn gemakkelijk zouden laten misvallen en daarom zullen ze zich wel wachten om deze wortel binnen te gebruiken.

HET XIX. CAPITEL.

Van Kruys-wortel ende sommighe andere onrechte soorten van Gentiaene.

Gheslachten.

Met de oprechte Gentiane, die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben, heeft seer groote ghemeynschap dat ghewas ’t welck nu ter tijdt Kruys-wortel oft Kleyne Gentiane gheheeten wordt: daerom sullen wy die nu gaen beschrijven, midtsgaders noch een ander cruydt, ’t welck daer eenighe gelijckenisse mede schijnt te hebben.

Daer is oock noch een andere mede-soorte van Gentiane, van andere Campanula autumnalis gheheeten, ende soo Matthiolus in sijn laetste Wtlegginghen op Dioscorides betuyght, van sommighe Pettinborsa ghenoemt; in onse taele Duysentschoon oft Blaeuw lelikens. Dan die is van ons bequemelijcke in ons seste Boeck in het 12 Capitel beschreven: daerom heeft het my noodeloos gedocht, daer van alhier meer woorden de maken.

Ghedaente.

1. Kruys-wortel, oft Kleyne Gentiaen van den ghemeynen man, heeft ronde, geleedde oft kniesghewijs afgheteeckende steelen, van binnen hol, een spanne hoogh, oft noch hoogher. De bladeren die naest de wortelen zijn, ende oock de gene die aen de steelen wassen, ghemeynlijck twee teghen over den aenderen staende, zijn die van de oprechten Gentiane ghenoeghsaem gelijck, doch kleyner dan die, ende dickwijls ter aerdenwaerts een luttel omghebooght. De bloemen zijn blaeuw van verwe, langhworpigh, van binnen hol, ende staen ringhs-gewijs rondom de tsoppen van de steelkens, uyt grasachtige oft groene huyskens oft knopkens sluypende. De wortel is wit, langhworpigh rond, somwijlen ghegaet oft voos, ende meestendeel tusschen de steenen die onder d’aerde ligghen schuylende, van smaeck onmatelijcken bitter.

2. Van dese kleyne Gentiaene wordter een mede-soorte van Gesnerus ende Tragus beschreven met bladeren van Asclepias, dat is van dat cruydt ’t welck in onse tael gemeynlijck Swalu-wortel gheheeten wordt: de welcke in ’t laetste van den somer met veele schoon blaeuwe bloemen by een vergadert ende ghehoopt staende seer lustigh verciert is, hebbende een menighvuldighe wortel, oock seer bitter van smaeck.

Plaetse.

1. De Kruys-wortel wast op heuvelkens ende hooghe berghen, ende voorts oock op andere woeste ende rouwe onghebouwde ghewesten, in sonderheydt in Hooghduytschlandt, daer sy overvloedighlijcken te vinden is.

2. De Ander soorte van Kleyne Gentiane is op de berghachtighe gewesten van Switzerlandt, ende oock wel elders heel Hooghduytschlandt door, besijden de weghen te vinden.

Tijdt.

1. Kruys-wortel oft Kleyne Gentiane bloeyt in de velden van Hooghduytschlandt, dat is in ’t wildt, in de maendt van September: dan in de hoven van Nederlandt bloeyt sy veel vroegher; te weten in de Hoymaendt. [555]

2. De andere soorte bloeyt in ’t laetste van den Somer, als voorseydt is.

Naem.

1. Dit cruydt hebben wy Kruys-wortel ende Kleyne Gentiane willen noemen, nae den Latijnschen naem Cruciata ende Gentiana minor: de Hooghduytschen noemen ’t Modelgeer, Speerenstich ende Creutzwurtzel. De ghedaente ende de krachten daer van, wijsen ghenoegh uyt dat het een soorte van Gentiane is, ende met recht Gentiana minor oft Kleyne Gentiane ghenoemt magh wesen: want aengaende den naem Kruys-wortel oft Cruciata, die en magh dit cruydt alleen niet toegheeyghent worden, ghemerckt datmen noch een ander Cruciata vindt, wiens bladeren kruys-ghewijs over den anderen wassen: van ’t welcke wy handelen sullen onder de mede-soorten van Rubia oft Mee. Voorts soo zijnder noch sommighe die dese onse Kleyne Gentiane Chiliodynamis willen genoemt hebben; maer de Polemonia wierdt eyghentlijck in ’t landt van Cappadocien Chiliodynamis gheheeten, ghelijck Dioscorides betuyght; met de welcke dit cruydt dat wy nu beschrijven gantsch gheene ghelijckenisse en heeft.

2. De Andere soorte oft mede-soorte van dese Kleyne Gentiaene is in Hooghduytschlandt Geftwurtz ende Schelmkraut geheeten; dan in onse tael magmense Tweede Kleyne Gentiane oft Gentiane met bladeren van Swalu-wortel noemen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle dese soorten van Kleyne Gentiane, te weten soo wel de eerste, als de tweede, ende de andere die wy in het Capitel van Campanula autumnalis beschreven hebben, dat is, de Duysentschoon oft Blaeuw leliekens, zijn bitter van smaeck, soo wel in haer bladeren als in de wortelen; ende daerom houdtmense voor warm ende droogh van aerd. Ende men ghelooft, dat sy nut ende bequaem zijn in al ‘t ghene daer de oprechte Groote Gentiaen in ghebruyckt pleegh te wesen, in sonderheydt de Kruys-wortel, die meest bekent is ende versocht. Immers sy rechten uyt al ’t ghene dat de bittere dinghen pleghen te doen.

BIIVOEGHSEL.

Dese oneyghene soorte van Gentiane is hier te lande met den Hooghduytschen naem Madelgeer oock ghenoegh bekent: in Vranckrijck heet sy Gentiana croisee; in Italien Gentiana minore.

Den naem Cruciata oft Kruys-wortel is ghekomen van de wortel, die in de lenghde in dry oft vier deelen ghespleten is oft gegaet: andere segghen, om dat de bladers kruys-ghewijs op den steel rusten: sommighe houdense voor de Phyteuma van Dioscorides: sommighe voor het Crataeogonon: sommige voor Struthion. Dan sy magh seer wel voor een wildt gheslacht van Gentiane ghehouden worden. de Italiaenen noemense oock wel Pettimborsa.

Gheslachten van Kleyne Gentiana oft Madelgeer, uyt Clusius. De steelen van alle dese soorten zijn gheknoopt ende in ledekens verdeylt, ende ghemeynlijck oock vierkant, teer ende dun, somtijdts anderhalven voet hoogh, somtijdts leegher, somtijdts heel kort, somtijdts groen, somtijdts wit peersachtigh, met ettelijcke bladeren bewassen, die altijdt twee teghen een uyt elck knoopken spruyten: somtijdts zijn sy in andere sijd-steelkens verdeylt. De bladeren zijn langhworpigh rond, sommighe smal, sommige breedt, somtijdts slapper, somtijdts harder, dan altijdt twee teghen een wassende, met dry zenuen meestendeel in de lenghde door-reghen, bitter van smaeck: de gene die uyt de wortel spruyten, ligghen meestendeel ter aerden verspreydt, ende zijn grooter dan de andere die uyt de knoopen van de steelen komen. “Tmeeste verschil is in de bloemen, die uyt langhe knopkens sluypen, allegader voor aen in vijf snippelinghen ghedeylt. Het saedt is kleyn, ghestreept, aerdverwigh, somtijdts rond, in langhworpighe tweevoudighe saedt-huyskens besloten. De wortelen van alle zijn dickachtigh, bitter van smaeck, met geele veselinghen besett, somtijdts niet soo dick maer meer gheveselt. Voorts oock soo leven sy langen tijdt, ende gheven alle iaer nieuwe bladeren ende steelen uyt. Dan behalven dese zijnder noch ettelijcke dierghelijcke cruyden, de wortelen van de welcke, midtsgaders de bladeren, steelen ende bloemen, des winters vergaen: die sullen wy daer nae beschrijven, als wy van de ghene, die langh-levende wortelen hebben, eerst ghehandelt hebben.

1. Ghemeyne Madelgeer is de eerste van dese soorten, in Hongarijen Zent Lazlo kitaly sive, dat is ’t Koninghs Ladislaus bloeme gheheeten, seydt Clusius. Een soorte van dit ghewas leydt ter aerden verspreydt, ende is kleyner: een ander staet recht over-eynd, met vaste ende stijve tacken, ende is grooter. De eene heeft blaeuwer bloemen dan d’andere: ende de eene die heeft ghekerfde ende ghegaette wortelen, de andere niet.

2. De andere is een soorte van Duysentschoon, daer wy te voren afghehandelt hebben: ende wordt somtijdts anderhalven voet hoogh: op de sijd-steelkens komen schoone blaeuwe bloemen voort, van binnen hol.

3. Gentiane met bladeren van Swalu-wortel, hier van Dodoneus vermaent, is van Clusius ende oock van Gesnerus Gentiana Asclepiadis folio gheheeten, in Duytschlandt Grosse Bitterwurtz; in Slavonien Swieczka, dat is Keersse, om dat de wortelen geel, langh ende dun zijn, niet dicker dan eenen vingher, seer gheveselt, de kleyne wasse keerskens diemen in de klouwen pleegh te winden, oft te samen te vlechten ende in een te kronckelen, wat ghelijckende, seer bitter van smaeck. De steelen zijn hard ende sterck, bewassen met veele bladeren, sacht, met dry zenuen door-reghen, voor spits, de bladeren van Swalu-wortel wat ghelijck, maer bleecker-groen: van ’t midden van de steelen tot het tsop toe wassen bloemen twee teghen een staende, langh, hol, in vijf scherpe hoecken eyndende, ende bijnae omgheslaghen, somtijdts peersch ende doncker-blaeuw, somtijdts bleecker, ende bijnae aschverwigh, in ’t midden met vijf bleecke draeyen verciert, die om een tweevoudigh saedt-huysken wassen, met plat, kafachtigh, aschverwigh saedt vervult. Sy bloeyt nae de voorgaende in Oogstmaendt; ende aerd in dese landen seer wel, draghende veele bloemen, op ‘tsop van de steelen die wel anderhalven voet hoogh worden.

Herfst Gentianelle van Fabius Columna heeft smalle bladeren ende bleeck-blaeuwe bloemen, rondom met fregnien verciert, ende bijnae heel hayrigh, boven omgheslaghen. De wortel blijft meer dan een iaer over.

Voorts soo is den selven Columna van ghevoelen, datmen als de Gentianellen voor midden-soorten tusschen de Gentiaen ende tusschen de Kleyne Santorie soude moghen stellen.

Hy vermaent oock van een Gentianella cordata, om dat haer blaeuwe bloemen beneffens de vijf snippelinghen daer sy mede verdeylt zijn, binnen in noch andere vijf hebben; de ghedaente van een hert hebbende; welck ken-teeckenen in de andere Gentianellen niet gesien en wordt. De verwe is soo uyt-nemende schoon blaeuw, datmen sulcken schoon over-zeesch azuur-blaeuw niet en soude konnen gheschilderen. Sulcks is bijnae de volghende Kleyne Vroege Gentianelle van Clusius: maer dese bloeyt in de Braeckmaent; ende den saedt-bol gaet boven open, anders als in de andere soorten ghebeurt.

4. Vroeghe Gentiane, in’t Latijn Gentianelle maior verna ghenoemt, ende van Lobel vermaent, heeft groene harde gheladde voor spitse bladeren, de grootste Myrtus bladeren bijnae ghelijck, seer bitter van smaeck: op elck tsop spruyt een tamelijcke groote eenighe bloeme, hol als een klocksken, langhworpigh, in vijf scherpe kanten eyndende, seer schoon levende blaeuw peersachtigh, binnen in met een uyt-puylende stamperken verciert. Sy bloeyt in April oft Mey, als de naevolghende.

5. Kleyne Vroeghe Gentianelle, in ’t Latijn Gentianella verna minor, heeft een langhe vijfhoeckighe bloeme sonder reuck, heel schoon blaeuw van verwe, aen elcke vouw met een witte streepe geteeckent, ende vijf andere spitse aenwassende bladerkens hebbende, met bleecke draeykens in ’t midden verciert, als in de soorte die de Hooghduytschen nae de hemels-blaeuwe bloemen Himmelstenghel noemen.

6. Lobel beschrijft dierghelijck ghewas met naem van Kleyn Gentiane van Switzerlandt, in ’t Latijn Gentianella Helvetica: de bladeren zijn die van den Olijfboom oft Wechbre seer ghelijck, maer van verwe ende wesen die van de Alder-kleynste Gentiane; het steelken is naeuws een palme hoogh, bijkants sonder bladers, dan vast by de bloeme, waer dat ghesien worden twee oft dry kleyne bladerkens. De bloeme is purpur, van gedaente, grootte ende verwe de Marietten gelijck, seer bitter van smaeck. Dese bloeyt oock in de Lente.

Andere gheslachten van Kleyne Gentiane met verghanghkelijcke wortelen. Dese hebben de bladeren oock met dry zenuwen in de lenghde door-reghen, ende zijn oock heel bitter van smaeck. De steelen worden in andere sijd-steelkens verdeylt, ende zijn meestendeel vierkant, geknoopt, met kleyner bladeren bewassen. De bloemen zijn in vijf hoecken oft sneden voor aen ghedeylt. Het saedt is kleyn, ende meestendeel rond, bruyn oft swart. De wortelen sterven des winters, ende daerom worden sy alle iaer van saedt vernieuwt: sy zijn enckel, met luttel veselinghen bewassen,wit, oft bleeck, seer kleyn. De eerste twee soorten bloeyen in ’t laetste van de Hoymaendt. De Derde ende Vierde noch laeter.

1. De Eerste wordt anderhalven voet hoogh: de bladeren zijn onder breedt, ende voor heel spits: op de sijd-steelkens wassen vijf, oft meer bladeren omringhelde bloemen, kleyner dan nae den eysche van dit ghewas, peersch uyt den blaeuwen.

2. De Tweede heeft langher bladeren, eenen steel die altijdt twee sijd-steelkens uyt elck lidt uyt-geeft, elck dry oft vier bloemkens voortsbrenghende, als bellekens oft klockskens gemaeckt, bleecker peersch, onder in oock met ruyghe peersigheydt verciert. De Hooghduytschen pleghen dit ghewas Kolberschiss te noemen.

Veranderinghe. Selden vindtmen dese soorte met witte bloemen.

3. De Derde soorte heeft dierghelijcke bladeren: maer de bloemen zijn korter ende grooter, eerst groenachtigh, daer nae blaeuwachtigh: de bladeren die om de steelkens wassen zijn soo doncker-groen, dat sy bruyn oft swartachtigh schijnen te wesen.

4. De Vierde is heel leegh, ende heeft kleyner bladeren, die van de Kleyne Santorie bijnae ghelijck: de bloemen zijn kleyner, bleeck peersch oft schoon hemels-blaeuw. Dese is ghelijck die soorte die Lobel Alder-kleynste Gentiaene noemt, in ’t Latijn Gentiana minima; nochtans is de naevolghende noch kleyner.

Veranderinghe. Lobel heeft dese soorte oock met witte bloemen ghesien: ghelijck sommighe onlanghs een heel Sneeu-witte Gentianelle ghevonden hebben, die soo heel kleyn niet en is.

5. De Vijfde wordt naeuws een duymbreedde hoogh, nochtans is sy met veele tackskens begaeft: de bladeren zijn oock als die van Kleyne Santorie: de bloemen zijn seer lieffelijck blaeuw. Sommighe noemen dit ghewas in ’t Hooghduytsch Himmelstengel, nae de hemels-blaeuwe bloemkens. Ende een mede-soorte [556] daer van heeten sy Gentianella omnium minima; de welcke in de hoven wel aerd, maer altijdt kleyn blijft.

Fabius Columna vermaent van een Alder-kleynste Gentianelle met peersche roode bloemen, Gentianella purpurea minima gheheeten, struyckachtigher dan d’andere.

Ghespickelde Gentiane, in ’t Latijn Gentiana punctata van Clusius gheheeten, heeft eenen gheknoopten steel, anderhalven voet hoogh, by de wortel wat roodachtigh: de bladeren zijn als die van de Gentiaen, twee teghen een staende, gheribt, van de welcke de onderste grooter ende langer zijn, ende op roode steelkens staen: de opperste hanghen aen den steel sonder eyghen steelkens: uyt ’t midden van den steel komen de bloemen voort, ghestreept, aen elck sijde van den steel dry by een, selden twee, van vijf blaeuwachtighe bladerkens ghemaeckt, met swartachtighe stickelkens seer fraey gheteeckent, met vijf draeykens (wiens nopkens geel zijn) verciert: daer nae volghen saedt-huyskens als die van de Gentiaen, maer kleyner. De wortel is kleyn, seer gheveselt, geelachtigh van verwe. Dit cruydt is bitter met wat scherpigheydt: ende het bloeyt in de Oogstmaendt.

Sulcks is oock de ghene die in de hoven van Nederlandt onlanghs ghebroght is, heel vroegh bloeyende ende oock seer langh: wiens wortel des winters oock overblijft; de schoone hemels blaeuwe bloeme is seer groot, ende met silvere oft gulde stickelkens binnen in verciert, soo datse Gentianella magno punctato flore soude moghen heeten; de schoonste van alle Gentianellen.

Bergh-Gentianelle met breede bladeren ende een groote bloeme is van Caspar Bauhinus vermaent, ende Gentianella alpina latifolia magno flore ghenoemt.

Meest alle de Gentianelle wassen op de Pyrenerberghen oock: ende worden Reperer gheheeten.

Gratiola wordt van sommige onder de soorten van Kleyn Gentiane gherekent: dan sy heeft meer ghemeynschap met de Kleyne Santorie, hoe wel sy meer krachts heeft dan die, als uyt haer beschrijvinghe hier naemaels blijcken sal.

Pinguicula Gesneri hoort eenighsins by de Gentianellen; want sy heeft vier oft vijf bladers bijnae als die van de Gentianelle, by de wortel breedt, daer nae smaller wordende, vet ende sappigh, doch malsch, bleeck-groen, bitterachtigh: daer tusschen spruyt een steelken oft meer, kael, bijnae een palme hoogh, teer ende dun, draghende een witte oft peersche bloem, met een uyt-stekende horenken, als dat van de Ridders-sporen oft Cymbalaria: daer nae volghen ronde bollekens, met een spitsch top, inhoudende kleyn langh bruyn saedt. De wortelen zijn dun, gheveselt ende witachtigh, oft oock geel. De cruydeken wast in Oostenrijck, Beyerlandt, Enghelandt, ende oock wel elders, in sonderheydt op de Pyrenerberghen die Vranckrijck ende Spaegnien van een scheyden. Sommighe heeten ’t Cucullara, sommige Crias Apuleij: andere Dodecatheon Plinij, midts dat het bladeren heeft als de Lattouw, doch niet altijdts seven, als het Dodecatheon pleegh te hebben. Clusius twijffelt oft het de Lingua oft Lingulacea Plinij soude moghen zijn. Men houdt het voor bequaem om de wonden te ghenesen, ende in sonderheydt de ghescheurtheydt van de ionge kinderen: dan veele ende derren ’t by geen litmaten doen, midts dat het de wonden doet traenen, ende het glidtwater aftreckt. De Enghelsche heeten ’t Butterwort, ende oock in ’t Latijn Butyri radix, als ofmen seyde Smeer-wortel, om dat de wortel vol vettigheydts is als smeer oft boter: daer sy de kloven van de Koeyen speenen oft euders mede ghenesen. De selve Enghelsche noemen ’t oock Whijt root, om dat het de Schapen doet sterven, die daer van eten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Madelgeer door sijn groote bitterheydt suyvert ende gheneest de wonden, alsmen die wast met wijn daer sy inghesoden is, oft het poeder daer in stroyt. ‘Tselve cruydt is oock seer goedt gheleydt op de Fistels oft loopende gaten, ende alle quade diepe sweeringhen. Het is oock seer goedt inghenomen in poeder oft met eenighen dranck, teghen allerhande vergift, ende alle fenijnighe oft smettelijcke ende pestilentiaele sieckten, ende teghen de quaede lochten oft vuyle dompen.

De bladeren oft wortelen van Madelgeer ghesoden ende ghedroncken, suyveren de borst, ende doen de taeye fluymen, die daer op vergadert ligghen, lossen ende ruymen: ende zijn goedt ghebruyckt den ghenen die met de vallende sieckte besmet zijn. Met eenen woorde gheseydt, dit cruydt doet al ’t selve dat de Groote oft oprechte Gentiaene vermagh, maer niet soo krachtighlijck.

De Italiaenen houden veel van dit cruydt, in sonderheydt in de ghenees-middelen die sy bereyden teghen de pest, vergift ende beten oft steken van allerhande quaedt fenijnigh oft verwoet ghedierte, ende oock tegen de wormen. Selfs sy seggen dat het niet Pettimborsa (als sommighe dat noemen) maer Mettimborsa behoorden te heeten, als weerdigh wesende om als goudt oft ghelt in eeren ghehouden te worden, ende in de borse bewaert te wesen; oft ten minsten, om dat het de ghene die dat ghebruycken veel doet winnen, ende de borsse met goudt doen vullen kan.

De swijn-herders van Duytschlandt gheven dit cruydt ghekapt de verckenen t’eten, ende bewaren de selve daer mede van ’t vier ende alle diergelijcke gebreken, die in tijden van sterften onder de verckenen komen.

Water daer dese wortel (in sonderheydt van die soorte met bladeren van Swalu-wortel) in ghesoden is, ghedroncken, gheneest de ghene die met den steen ghequelt zijn.

De Alderkleynste Gentiane, oock seer bitter wesende, wordt voor een seer goedt wondt-cruydt ghehouden: ende de wortel daer van ghestooten, ende paps-ghewijs op den buyck gheleydt, doodet de wormen. Het poeder van de wortel op de klieren, in sonderheydt die aen den hals komen, ghestroyt, gheneest die. ‘Tpoeder van dese wortel met honigh vermenght, neemt alle placken ende besmetheydt van de huyt wegh, ende heelt allerhande zeeren.

HET XIX. KAPITTEL.

Van kruiswortel en sommige andere onechte soorten van gentiaan. (Gentiana cruciata, Gentiana asclepiadea)

Geslachten.

Met de echte gentiaan die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben heeft zeer grote gemeenschap dat gewas wat tegenwoordig kruiswortel of kleine gentiaan genoemd wordt en daarom zullen we die nu gaan beschrijven met noch een ander kruid wat daar enige gelijkenis mee schijnt te hebben.

Daar is ook noch een andere medesoort van gentiaan die van andere Campanula autumnalis genoemd wordt zo Matthiolus in zijn laatste uitleggingen op Dioscorides betuigt en van sommige pettinborsa genoemd is en in onze taal duizendschoon of blauw lelietjes. Dan die is van ons beter in ons zesde boek in het 12^de kapittel beschreven en daarom leek het me nodeloos daarvan hier meer woorden de maken.

Gedaante.

1. Kruiswortel of kleine gentiaan van de gewone man heeft ronde, gelede of knievormig afgetekende stelen die van binnen hol en zeventien cm hoog zijn of noch hoger. De bladeren die naast de wortels zijn en ook diegene die aan de stelen groeien staan gewoonlijk twee tegenover elkaar en zijn die van de echte gentiaan voldoende gelijk, doch kleiner dan die en dikwijls ter aarden wat omgebogen. De bloemen zijn blauw van kleur en langwerpig, van binnen hol en staan ringvormig rondom de toppen van de steeltjes die uit grasachtige of groene huisjes of knopjes sluipen. De wortel is wit, langwerpig rond en soms met gaten of voos en schuilen meestal tussen de stenen die onder de aarde liggen en van smaak onmatig bitter.

2. Van deze kleine gentiaan wordt er een medesoort van Gesnerus en Tragus beschreven met bladeren van Asclepias, dat is van dat kruid wat in onze taal gewoonlijk zwaluwwortel genoemd wordt die in het eind van de zomer met vele mooi blauwe bloemen bijeen verzameld en gehoopt staan en zeer lustig versierd is en heeft een menigvuldige wortel die ook zeer bitter van smaak is.

Plaats.

1. De kruiswortel groeit op heuveltjes en hoge bergen en voorts ook op andere woeste en ruwe ongebouwde gewesten en vooral in Hoogduitsland daar ze overvloedig te vinden is.

2. De andere soort van kleine gentiaan is op de bergachtige gewesten van Zwitserland en ook wel elders heel Hoogduitsland door naast de wegen te vinden.

Tijd.

1. Kruiswortel of kleine gentiaan bloeit in de velden van Hoogduitsland, dat is in het wild, in de maand september, dan in de hoven van Nederland bloeit ze veel vroeger, te weten in juli. [555]

2. De andere soort bloeit op het eind van de zomer, als gezegd is.

Naam.

1. Dit kruid hebben we kruiswortel en kleine gentiaan willen noemen naar de Latijnse naam Cruciata en Gentiana minor, de Hoogduitsers noemen het Modelgeer, Speerenstich en Creutzwurtzel. De gedaante en de krachten er van wijzen genoeg uit dat het een soort van gentiaan is en met recht Gentiana minor of kleine gentiaan genoemd mag wezen want aangaande de naam kruiswortel of Cruciata die mag dit kruid alleen niet toegeeigend worden, gemerkt dat men noch een ander Cruciata vindt wiens bladeren kruisgewijs over elkaar groeien waarvan we handelen zullen onder de medesoorten van Rubia of meekrap. Voorts zo zijn er noch sommige die deze onze kleine gentiaan Chiliodynamis willen genoemd hebben, maar Polemonia werd eigenlijk in het land van Cappadocië Chiliodynamis genoemd zoals Dioscorides betuigt waarmee dit kruid dat we nu beschrijven gans geen gelijkenis heeft.

2. De andere soort of medesoort van deze kleine gentiaan is in Hoogduitsland Geftwurtz en Schelmkraut genoemd, dan in onze taal mag men ze tweede kleine Gentiana of gentiaan met bladeren van zwaluwwortel noemen.

Aard, kracht en werking.

Al deze soorten van kleine gentiaan, te weten zowel de eerste als de tweede en de andere die we in het kapittel van Campanula autumnalis beschreven hebben, dat is de duizendschoon of blauw lelietjes, zijn bitter van smaak zowel in hun bladeren als in de wortels en daarom houdt men ze voor warm en droog van aard. En men gelooft dat ze nuttig en geschikt zijn in al hetgeen daar de echte grote gentiaan in gebruikt plag te wezen en vooral de kruiswortel die het meest bekend is en onderzocht. Immers ze richten uit al hetgeen dat de bittere dingen plegen te doen.

BIJVOEGING.

Deze oneigen soort van gentiaan is hier te lande met de Hoogduitse naam madelgeer ook genoeg bekend, in Frankrijk heet ze Gentiana croisee, in Italie Gentiana minore.

De naam Cruciata of kruiswortel is gekomen van de wortel die in de lengte in drie of vier delen gespleten is of gegaat, andere zeggen omdat de bladeren kruisvormig op de steel rusten, sommige houden het voor de Phyteuma van Dioscorides, sommige voor het Crataeogonon, sommige voor Struthion. Dan ze mag zeer goed voor een wild geslacht van Gentiana gehouden worden. De Italianen noemen het ook wel pettimborsa.

Geslachten van kleine gentiaan of madelgeer uit Clusius. De stelen van al deze soorten zijn geknoopt en in leden verdeeld en gewoonlijk ook vierkant, teer en dun en soms vijf en veertig cm hoog, soms lager en soms heel kort, soms groen en soms wit paarsachtig met ettelijke bladeren begroeid die altijd met twee tegen een staan en uit elke knoop spruiten, soms zijn ze in andere zijsteeltjes verdeeld. De bladeren zijn langwerpig rond, sommige smal, sommige breed en soms slapper, soms harder, dan altijd twee tegenover een groeien en met drie zenuwen meestal in de lengte doorregen en bitter van smaak, diegene die uit de wortel spruiten liggen meestal ter aarde verspreidt en zijn groter dan de andere die uit de knopen van de stelen komen. Het meeste verschil is in de bloemen die uit lange knopjes sluipen en allen vooraan in vijf snippels gedeeld zijn. Het zaad is klein, gestreept en aardkleurig, soms rond en in langwerpige tweevoudige zaadhuisjes besloten. De wortels van alle zijn dikachtig en bitter van smaak en met gele vezels bezet, soms niet zo dik maar meer gevezeld. Voorts ook zo leven ze een lange tijd en geven elk jaar nieuwe bladeren en stelen uit. Dan behalve deze zijn er noch ettelijke diergelijke kruiden en de wortels er van met de bladeren, stelen en bloemen’s winters vergaan en die zullen we daarna beschrijven als we van diegene die langlevende wortels hebben eerst gehandeld hebben.

(Gentiana cruciata) 1. Gewone madelgeer is de eerste van deze soorten die in Hongarije Zent Lazlo kitaly sive, dat is koning Ladislaus bloem genoemd wordt zegt Clusius. Een soort van dit gewas ligt ter aarde verspreidt en is kleiner en een ander staat recht overeind met vaste en stijve takken en is groter. De ene heeft blauwere bloemen dan de andere en de ene die heeft gekerfde en gegaatte wortels, de andere niet.

(Gentiana pneumonantha)

2. De andere is een soort van duizendschoon daar we tevoren van gehandeld hebben en wordt soms vijf en veertig cm hoog, op de zijsteeltjes komen mooie blauwe bloemen voort die van binnen hol zijn.

(Gentiana asclepiadea) 3. Gentiaan met bladeren van zwaluwwortel, hier van Dodonaeus vermaant, is van Clusius en ook van Gesnerus Gentiana Asclepiadis folio genoemd, in Duitsland Grosse Bitterwurtz, in Slovenië swieczka, dat is kaars, omdat de wortels geel, lang en dun zijn en niet dikker dan een vinger en zeer gevezeld en wat lijken op de kleine wassen kaarsjes die men in kluwens plag te winden of tezamen te vlechten en ineen te kronkelen en zeer bitter van smaak. De stelen zijn hard en sterk en begroeid met vele bladeren die zacht en met drie zenuwen doorregen zijn, voor spits en lijken wat op de bladeren van zwaluwwortel, maar blekergroen, van het midden van de stelen tot de top toe groeien bloemen die twee tegen een staan, lang, hol en in vijf scherpe hoeken eindigen en bijna omgeslagen, soms paars en donkerblauw, soms bleker en bijna askleurig en in het midden met vijf bleke draden versiert die om een tweevoudig zaadhuisje groeien dat met plat, kafachtig, askleurig zaad gevuld is. Ze bloeit na de voorgaande in augustus en aardt in deze landen zeer goed en draagt vele bloemen op de top van de stelen die wel vijf en veertig cm hoog worden.

(Gentianella crispata subsp. autumnalis)

Herfst Gentianella van Fabius Columna heeft smalle bladeren en bleekblauwe bloemen die rondom met fregnien versierd zijn en bijna heel harig, boven omgeslagen. De wortel blijft meer dan een jaar over.

Voorts zo is dezelfde Columna van mening dat men de Gentianella voor middensoorten tussen de Gentiana en tussen duizendguldenkruid zou mogen stellen.

(Swertia cordata?) Hij vermaant ook van een Gentianella cordata omdat haar blauwe bloemen naast de vijf snippers daar ze mee verdeeld zijn binnenin noch vijf andere hebben en de gedaante van een hart hebben welk kentekenen in de andere Gentianellen niet gezien wordt. De kleur is zo uitnemend mooi blauw dat men zulke mooie overzees azuurblauw niet zou kunnen schilderen. Zulks is bijna de volgende kleine vroege Gentianelle van Clusius, maar deze bloeit in juni en de zaadbol gaat boven open, anders als in de andere soorten gebeurt.

(Gentiana verna var. cantabrica) 4. Vroege gentiaan, in het Latijn Gentianella major verna genoemd en van Lobel vermaant heeft groene harde gladde voor spitse bladeren en lijken bijna op de grootste Myrtus bladeren en zeer bitter van smaak, op elke top spruit een tamelijke grote enige bloem die hol is als een klokje, langwerpig en eindigt in vijf scherpe kanten, zeer mooi levend blauw paarsachtig en binnenin met een uitpuilend stampertje versiert. Ze bloeit in april of mei net als de volgende.

(Gentiana acaulis) 5. Kleine vroege Gentianella, in het Latijn Gentianella verna minor, heeft een lange vijfhoekige bloem zonder reuk die heel mooi blauw van kleur is waaraan elke vouw met een witte streep getekend is en vijf andere spitse aangroeiende bladertjes hebben met bleke draadjes in het midden versiert als in de soort die de Hoogduitsers naar de hemelsblauwe bloemen Himmelstenghel noemen.

(Gentiana acaulis) 6. Lobel beschrijft diergelijk gewas met naam van kleine gentiaan van Zwitserland, in het Latijn Gentianella Helvetica, de bladeren zijn die van de olijfboom of weegbree zeer gelijk, maar van kleur en wezen die van de allerkleinste gentiaan, het steeltje is nauwelijks een tien cm hoog en vrijwel zonder bladeren, dan vast bij de bloem waar twee of drie kleine bladertjes gezien worden. De bloem is purper en van gedaante, grootte en kleur de marietten gelijk en zeer bitter van smaak. Deze bloeit ook in de lente.

Andere geslachten van kleine gentiaan met vergankelijke wortels. Deze hebben de bladeren ook met drie zenuwen in de lengte doorregen en zijn ook heel bitter van smaak. De stelen worden in andere zijsteeltjes verdeeld en zijn meestal vierkant, geknoopt en met kleinere bladeren begroeid. De bloemen zijn vooraan in vijf hoeken of sneden gedeeld. Het zaad is klein en meestal rond, bruin of zwart. De wortels sterven ‘s winters en daarom worden ze elk jaar van zaad vernieuwd en ze zijn enkel en met weinig vezels begroeid, wit of bleek en zeer klein. De eerste twee soorten bloeien op het eind van juli. De derde en vierde noch later.

1. De eerste wordt vijf en veertig cm hoog, de bladeren zijn onderaan breed en voor heel spits, op de zijsteeltjes groeien vijf of meer bladeren die de bloemen omringen en zijn kleiner dan naar de eis van dit gewas, paars uit het blauwe.

2. De tweede heeft langere bladeren en een steel die altijd twee zijsteeltjes uit elk lid uitgeeft en elk drie of vier bloempjes voortbrengt als belletjes of klokjes gemaakt, bleker paars en onderin ook met ruige paarsachtigheid versierd. De Hoogduitsers plegen dit gewas Kolbeischiss te noemen.

Verandering. Zelden vindt men deze soort met witte bloemen.

3. De derde soort heeft diergelijke bladeren, maar de bloemen zijn korter en groter, eerst groenachtig en daarna blauwachtig, de bladeren die om de steeltjes groeien zijn zo donkergroen dat ze bruin of zwartachtig schijnen te wezen.

(Gentiana protrata) 4. De vierde is heel laag en heeft kleiner bladeren die van duizendguldenkruid bijna gelijk, de bloemen zijn kleiner en bleek paars of mooi hemelsblauw. Deze is als die soort die Lobel allerkleinste gentiaan noemt, in het Latijn Gentiana minima, nochtans is de volgende noch kleiner.

(Gentiana nivalis) Verandering. Lobel heeft deze soort ook met witte bloemen gezien net zoals sommige onlangs een heel sneeuwwitte Gentianella gevonden hebben die niet zo heel klein is.

(Gentiana imbricata?)5. De vijfde wordt nauwelijks een duimbreed hoog, nochtans is ze met vele takjes begaafd, de bladeren zijn ook als die van duizendguldenkruid en de bloemen zijn zeer lieflijk blauw. Sommige noemen dit gewas in het Hoogduits Himmelstengel naar de hemelsblauwe bloempjes.

(Gentiana campestris) En een medesoort [556] daarvan noemen ze Gentianella omnium minima die in de hoven wel aardt, maar altijd klein blijft.

(Gentiana purpurea) Fabius Columna vermaant van een allerkleinste Gentianelle met paarse rode bloemen, Gentianella purpurea minima genoemd, struikachtiger dan de andere.

(Gentiana punctata) Gespikkelde gentiaan, in het Latijn Gentiana punctata van Clusius genoemd, heeft een geknoopte steel van vijf en veertig cm hoog die bij de wortel wat roodachtig is en de bladeren zijn als die van de gentiaan die twee tegenover elkaar staan, geribd, waarvan de onderste groter en langer zijn en op rode steeltjes staan, de opperste hangen aan de steel zonder eigen steeltjes en uit het midden van de steel komen de bloemen voort, gestreept en aan elke zijde van de steel drie bijeen, zelden twee, van vijf blauwachtige blaadjes gemaakt met zwartachtige spikkeltjes zeer fraai getekend en met vijf draadjes (wiens nopjes geel zijn) versiert en daarna volgen zaadhuisjes als die van de gentiaan, maar kleiner. De wortel is klein en zeer gevezeld en geelachtig van leur. Dit kruid is bitter met wat scherpte en het bloeit in augustus.

Zulks is ook diegene die in de hoven van Nederland onlangs gebracht is en heel vroeg bloeit en ook zeer lang wiens wortel ‘s winters ook overblijft, de mooie hemelsblauwe bloem is zeer groot en binnenin met zilveren of gouden spikkeltjes versierd zo dat ze Gentianella magno punctato flore zou mogen heten en is de mooiste van alle Gentianella’s.

(Gentiana acaulis) Berg Gentianella met brede bladeren en een grote bloem is van Caspar Bauhinus vermaand en Gentianella alpina latifolia magno flore genoemd.

Meest alle Gentianella’s groeien op de Pyreneeën bergen ook en worden reperer genoemd.

Gratiola wordt van sommige onder de soorten van kleine gentiaan gerekend, dan ze heeft meer gemeenschap met de duizendguldenkruid, hoewel ze meer kracht heeft dan die zoals uit haar beschrijving hier later blijken zal.

(Pinguicala vulgaris) Pinguicula Gesneri hoort enigszins bij de Gentianella want ze heeft vier of vijf bladeren bijna als die van de Gentianella, bij de wortel breed en daarna smaller, vet en sappig, doch mals, bleekgroen en bitterachtig, daartussen spruit een steeltje of meer, kaal en bijna tien cm hoog, teer en dun en draagt een witte of paarse bloem met een uitstekend horentje als dat van de riddersporen of Cymbalaria, daarna volgen ronde bolletjes met een spitse top die klein lang bruin zaad bevatten. De wortels zijn dun, gevezeld en witachtig of ook geel. Dit kruidje groeit in Oostenrijk, Beieren, Engeland en ook wel elders en vooral op de Pyreneeën bergen die Frankrijk en Spanje vaneen scheiden. Sommige noemen het Cucullara, sommige Crias Apuleij en andere Dodecatheon Plinij omdat het bladeren heeft als sla, doch niet altijd zeven, als het Dodecatheon plag te hebben. Clusius twijfelt of het de Lingua of Lingulacea Plinij zou mogen zijn. Men houdt het voor geschikt om de wonden te genezen en vooral de breuken van de jonge kinderen, dan vele durven het niet bij ledematen te doen omdat het de wonden laat tranen en het lidwater aftrekt. De Engelse noemen het butterwort en ook in het Latijn Butyri radix, als of men smeerwortel zei omdat de wortel vol vetheid is als smeer of boter daar ze de kloven van de koeienspenen of uiers mee genezen. Dezelfde Engelsen noemen het ook whijt root omdat het de schapen laat sterven die daarvan eten.

Aard, kracht en werking.

Madelgeer zuivert door zijn grote bitterheid en geneest de wonden als men die wast met wijn daar ze in gekookt is of het poeder er in strooit. Hetzelfde kruid is ook zeer goed gelegd op de fistels of lopende gaten en alle kwade diepe zweren. Het is ook zeer goed ingenomen in poeder of met enige drank tegen allerhande vergif en alle venijnige of besmettelijke en pestachtige ziekten en tegen de kwade luchten of vuile dampen.

De bladeren of wortels van madelgeer gekookt en gedronken zuiveren de borst en laten de taaie fluimen die daarop verzameld liggen lossen en ruimen en zijn goed gebruikt diegenen die met de vallende ziekte besmet zijn. Met een woord gezegd, dit kruid doet al hetzelfde dat de grote of echte gentiaan vermag, maar niet zo krachtig.

De Italianen houden veel van dit kruid en vooral in de geneesmiddelen die ze bereiden tegen de pest, vergif en beten of steken van allerhande kwaad venijnig of dol gedierte en ook tegen de wormen. Zelfs ze zeggen dat het niet pettimborsa (als sommige dat noemen) maar mettimborsa behoorde te heten omdat het waardig is om als goud of geld in ere gehouden te worden en in de beurs bewaart te wezen of ten minste omdat het diegene die dat gebruiken veel laat winnen en de beurs met goud kan laten vullen.

De zwijnherders van Duitsland geven dit kruid gekapt aan de varkens te eten en bewaren die daarmee van het vuur en alle diergelijke gebreken die in tijden van sterfte onder de varkens komen.

Water daar deze wortel (en vooral van die soort met bladeren van zwaluwwortel) in gekookt is en gedronken geneest diegene die met de steen gekweld zijn.

De allerkleinste gentiaan die ook zeer bitter is wordt voor een zeer goed wondkruid gehouden en de wortel daarvan gestoten en papvormig op de buik gelegd doodt de wormen. Het poeder van de wortel op de klieren en vooral die aan de hals komen gestrooid geneest die. Het poeder van deze wortel met honing vermengt neemt alle plekken en besmetting van de huid weg en heelt allerhande zeren.