Galnoten

HET II. CAPITEL.

Van Galnoten ende Eycken-appelkens.

De Eycke brenght noch veele andere dinghen beneffens de Eeckelen voort, als Theophrastus aengheteeckent heeft: de welcke niet alle, maer de meest bekende, ende de ghene die erghens in ghebruyckelijck zijn, van ons beschreven sullen worden; te weten de Galnoten ende de Ballekens van de Eycke oft Eycken appelkens in dit teghenwoordigh Capitel, ende de Marentacken in het naevolghende.

Gheslachten.

De Galnoten worden op alle Eeckeldragende boomen gevonden: maer de gene die op de Tamme ende Wilde voorbeschreven Eycken-boomen wassen, [1293] worden alleen in de Medicijne ghebruyckt: ende dienen oock alleen om het leder te bereyden ende tauwen.

Dese Galla is tweederley, soo Dioscorides ende Galenus die beschrijven: de eene is Groot, de ander Kleyn.

Ghedaente.

1. De Kleyne Galnote is kleyn, vast ende gelijvigh, geef, ende gantsch, ende geensins gegaettet oft doorboort, soo rondt als een bolleken oft balleken.

2. De Groote Galnote is oock wel rondt, maer is grooter dan de voorgaende, bleeck oft geelachtigh van verwe, gegaet, oft als doorboort, ende van binnen vooser ende niet soo vast.

Veranderinge. Sommighe Galnoten, soo wel de Kleyne als de Groote, zijn van buyten effen ende glat; sommighe zijn rouw ende knobbelachtigh, oft met kleyne verheven puckelen beset.

Theophrastus vermaent oock van twee soorten van Galnoten; segghende dat de eene Kleyn is, de ander groot, peckachtigh ende swart: al is ’t saecke dat sommighe de woorden oversetten resinosa & nigra, dat is Herstachtigh ende Swart, Plinius in het 17.capitel van sijn 16.boeck seydt, dat de swarte langher groen blijft ende groeyt, ende niet tseffens oft op eenen nacht groot wordt als de andere Galnoten, maer dat sy somtijdts soo groot wordt als eenen Appel.

3. Dat Balleken, dat op de Eycke-bladeren sonder steelkens vast is, heeft met de Galnoten oock eenighe ghemeynschap van ghedaente; maer het is bleeckgroen, voos ende waterachtigh: ende in ’t middel van ’t selve wordt somtijdts een Vliege oft eenigh ander ghewormte ghevonden: dan in heete landen wordt dit balleken somtijdts soo hardt als een kleyne effenen oft kaele Galnote, soo Theophrastus betuyght.

Plaetse.

De Galnoten groeyen ghemeynlijck aen de dunste ranckskens oft tackskens, sonder dat sy aen de selve met eenigh eyghen steelken vast oft ghehecht zijn: somtijdts, doch selden, hanghen sy aen de uyterste roeykens. De Eycken Appelkens wassen op de bladeren van de Eycken-boomen selve.

Dan aengaende de landen, daer dese dinghen meest groeyen, soo is het te weten dat de Galnoten in Italien, Spaegnien ende Beemerlandt dickwijls aen de Eyckenboomen ghevonden worden: maer hier te lande noch in Hooghduytschlandt en salmer geen aende Eycken vinden. Dan de Eycken-appelkens worden hier te lande op de bladeren dickwijls ghenoegh ghesien.

Tijdt.

De Galnote wast als de Somer uyt het teecken Gemini oft Tweelinghen treckt: ende bortelt oft breeckt altijdt uyt op eenen nacht soo groot ende gantsch als sy blijven sal.

Naem.

De Galnoten heeten in ’t Griecks Cecis, in ’t Latijn Galla; ende in onse tael Galnoten, als voorseydt is; in de Apoteken ende in Italien oock Galla; in ’t Hooghduytsch Galopffel; in Vranckrijck Noix de Galle; in Spaegnien Agalla, Galba, ende Bugalba, in ’t Beemsch Dubowa kulka ende Gallco.

1. De eerste soorte, die de kleynste is, heet Kleyne Galnote, in ’t Latijn Galla minor, in ’t Griecks Omphacitis, niet datse onrijp, maer altijdt bijster suer oft wranghe is, als het Omphacium oft het sap van de onrijpe Wijn-bezien, dat is het Veriuys pleeght te wesen. Dan Omphacis is van dese Galnote verscheyden; want dat is het schaelken oft schotelken dat de Eeckel inhoudt, als in ’t voorgaende Capitel gheseydt is.

2. De ander soorte, die Groot is, wordt daerom groote Galnote, ende in ’t Latijn Galla maior gheheeten. De Landt-lieden in Grieckenlandt noemense Oenocecis, dat is Wijn Galnote, Vini Galla; oft, als sommighe op die plaetse willen, Onocecis, dat is Esels Galnote, Asinina Galla.

3. Het balleken oft appelken, dat op het Eyckenloof groeyt, wordt in Brabandt Eycken-appel geheeten; in Hooghduytschlandt Eichopffel; in ’t Griecks Sphaerion tes dryos; in ’t Latijn Pilula quercus; van sommighe Galla viridis, oft Mollis Galla, dat is Groene oft Sachte Galnote.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Galnoten, te weten de Kleyne, zijn droogh tot in den derden graed, maer koudt in den tweeden: dan sy zijn seer sarp ende wranghe om in te nemen: ende daerom konnen sy de weecke ende wacke oft ontloken leden oft deelen des lichaems in een trecken, ende vaster maecken, ende doen dat overvloedigh vleesch verdwijnen, daer op ghestroyt, oft in Water oft Azijn gheweyckt, ende daer mede gestreken. De selve Kleyne Galnoten zijn oock nut om alle sinckingen ende katarrhen van overvloedige vochtigheden te verdroogen ende te rugge te drijven, in sonderheydt alle swillingen ende puysten van het tandtvleesch, amandelen, keele ende alle inwendighe oft uytwendige deelen des monts.

De Groote Galnoten zijn oock drooghmaeckende ende tsamentreckende van aerdt, doch soo veel min dan de Kleyne, als sy min wrangigheydts in haeren smaeck hebben: daerom zijn sy goedt ghesoden, ghepoedert, ende paps-ghewijs oft plaesters-gewijs op de heete gheswillen ende ontstekinghe van ’t fondament ende op den uytvallenden eersdarm geleyt. Dan als daer geen groote tsamentreckinghe in van noode en is, siedtmense in water; maer in Wijn, ende liefst in wranghen Wijn, als ’t ghebreck meerder tsamentreckinghe vereyscht.

Galnoten ghebrandt stoppen alle vloet ende bloetloop, ende zijn fijner van stoffe ende dunner van deelen, ende oock meer drooghmaeckende van krachten dan de ongebrande Galnoten: dan om de selve soo als ’t behoort te branden, oft te bereyden, salmen die op heete kolen legghen, tot datse gantsch staen en gloeyen: ende daer nae moetmense met Edick oft Wijn uytdoen oft blusschen.

Voorts soo zijn de Galnoten seer nut om te genesen de ghene die het roodtmelizoen oft eenigen bloetgangh oft anderen vloet hebben, met Wijn oft Water, oft met Olien, Salven ende Plaesteren van buyten opgheleyt, oft inghenomen ende op de spijse ghestroyt.

In ’t kort gheseyt, Men sal de Galnoten ghebruycken in alle de ghebreken die eenighe verdrooginghe, tsamentreckinghe ende stoppinghe behoeven.

De Eycken appelkens zijn de Galnoten van krachten oock wat ghelijck; maer zijn veel onstercker dan die, ende niet soo bequaem oft seker in haer werckinghen als de selve.

BIIVOEGHSEL.

De boomen, daer de teghenwoordighe Groote ende Kleyne Galnoten op wassen, zijn van ons in ’t voorgaende Bijvoeghsel uyt Clusius beschreven. Sy heeten oock Gallappelen; in ’t Italiaensch oock Baghala. Maer den hayrighen aenwas noemt Lobel Bedeguar van de Eycke, in ’t Latijn Bedeguaris effigie excrementum spongiosum & muscosum.

De ouders vermaenen van een uytworpsel dat uyt de Eycke als Ledon spruyt, dat seer suyvert ende tsamentreckt. De Campernoelien, den Mosch, ende veele andere aenwassen, diemen aen de Eycken vindt, hebben meest alle tsamentreckende kracht; daerom en hoeftmen van haer ghedaente oft krachten niet meer te spreken. [1294]

Noch van de krachten der Galnoten.

De ouders raden ons de Galnoten te plucken eerse heel droogh zijn; want noch groen zijnde hebben sy eenen bitteren smaeck, ende haer kracht is meer drooghende ende stoppende: nochtans prijstmen hedensdaeghs de heel drooghe, alsse maer ende niet ghegatet en zijn; selfs de ghebrande achtmen meest, als gheseyt is. Veele Veltscheerders pleghen ’t poeder van ghedrooghde oft ghebrande Galnoten altijdt by hun te draghen, om dat het ’t bloeden van de wonden stopt, daer in ghestroyt. Maer voor allen zijn sy nut om den buyckloop in korten tijdt te stoppen, alsmen de voorseyde Galnoten ghedrooght ende ghestooten met ghestaelt water oft reghenwater ingeeft: soo ghebruyckt stoppen sy oock de vrouwelijcken maendtvloet, oft alsmense in reghenwater langh gesoden met wat Weghebree sap ende wat Wolle vermenght, pessaris-ghewijse in de vrouwelijckheydt laet. De selve Galnoten doen de moeder die ghesoncken is in haer oude stede keeren, als sy in ’t water sitten daer die in ghesoden zijn. Een plaester van Galnoten, wit van een Ey ende Azijn, op den buyck gheleyt, stopt den buyck. Eenen doeck ghenet in ’t reghenwater daer de Galnoten in ghesoden zijn, op de maghe gheleyt, stelpt het braecken: in de neuse ghesteken, doet het bloet ophouden van vloeden. ‘Tselve doet de voorseyde plaester aen ’t slaep van den hoofde oft voorhooft ghehouden. ‘Tmiddelste, dat in de Galnote is, is goedt op eenen quaden ende gheghaetten tandt gheleyt. Galnoten in Olie ghesoden oft in Water oft Edick gheweyckt, maecken ’t hayr swert, alsmen dat daer mede wasscht. Men ghebruycktse oock om inckt te maecken, als een ieder bekent is: ende sy worden van de schilders, ververs, leertauwers ende andere Constenaren ende ambachten veel ghebesight. Groote Galnoten (seydtmen) gheven oock een voorteecken van oorlooghe, dieren tijdt, oft sterfte: want is ’t dat daer een Vlieghe in is die wegh vlieght alsmen de Galnote open doet, dat is een teecken van toekomende oorloghe: vindtmer een Wormken in, dat voortkruypt, het beteeckent dierte oft benauden tijdt: isser een kleyn Spinnekop in, die hier ende daer kruypt, dat houdtmen voor een teecken van pest.

HET II. KAPITTEL.

Van galnoten en eikenappeltjes.

De eik brengt noch vele andere dingen naast eikels voort, als Theophrastus aangetekend heeft, die niet alle maar de meest bekende en diegene die ergens in gebruikelijk zijn van ons beschreven zullen worden, te weten de galnoten en de balletjes van de eik of eikenappeltjes in dit tegenwoordig kapittel en de marentakken in het volgende.

Geslachten.

De galnoten worden op alle eikeldragende bomen gevonden maar diegene die op de tamme en wilde voorbeschreven eikenbomen groeien [1293] worden alleen in de medicijnen gebruikt en dienen ook alleen om het leer te bereiden en te looien.

Deze Galla is tweevormig, zo Dioscorides en Galenus die beschrijven, de ene is groot en de ander klein.

Gedaante.

1. De kleine galnoot is klein, vast en stevig, gaaf en geheel en geenszins met gaten of doorboord en is zo rond als een bolletje of balletje.

2. De grote galnoot is ook wel rond, maar is groter dan de voorgaande en bleek of geelachtig van kleur, met gaten of als doorboort en van binnen vozer en niet zo vast.

Verandering. Sommige galnoten en zowel de kleine als grote zijn van buiten effen en glad, sommige zijn ruw en knobbelachtig of met kleine verheven pukkels bezet.

Theophrastus vermaant ook van twee soorten van galnoten en zegt dat de ene klein is en de ander groot, pekachtig en zwart al is het zo dat sommige de woorden overzetten als resinosa & nigra, dat is harsachtig en zwart, Plinius in het 17^de kapittel van zijn 16^de boek zegt dat de zwarte langer groen blijft en groeit en niet tegelijk of op een nacht groot wordt zoals de andere galnoten, maar dat ze soms zo groot wordt als een appel.

3. Dat balletje dat op de eikenbladeren zonder steeltjes vast zit heeft met de galnoten ook enige gemeenschap van gedaante, maar het is bleekgroen, voos en waterachtig en in het midden er van wordt soms een vlieg of enig ander gewormte gevonden, dan in hete landen wordt dit balletje soms zo hard als een kleine effen of kale galnoot, zo Theophrastus betuigt.

Plaats.

De galnoten groeien gewoonlijk aan de dunste rankjes of takjes zonder dat ze aan die met enig eigen steeltje vast of gehecht zijn, soms, doch zelden, hangen ze aan de uiterste twijgjes. De eikenappeltjes groeien op de bladeren van de eikenbomen zelf.

Dan aangaande de landen daar deze dingen meest groeien, zo is het te weten dat de galnoten in Italië, Spanje en Bohemen dikwijls aan de eikenbomen gevonden worden, maar hier te lande en ook niet in Hoogduitsland zal men er ze niet aan de eiken vinden. Dan de eikenappeltjes worden hier te lande op de bladeren dikwijls genoeg gezien.

Tijd.

De galnoot groeit als de zomer uit het teken Gemini of tweeling trekt en knopt of breekt altijd uit op een nacht zo groot en gans als ze blijven zal.

Naam.

De galnoten heten in het Grieks Cecis en in het Latijn Galla en in onze taal galnoten, zoals gezegd is, in de apotheken en in Italie ook Galla, in het Hoogduits Galopffel, in Vranckrijck noix de galle, in Spanje agalla, galba en bugalba en in het Boheems dubowa kulka en gallco.

1. De eerste soort die de kleinste is heet kleine galnoot, in het Latijn Galla minor en in het Grieks Omphacitis, niet dat ze onrijp, maar altijd bijster zuur of wrang is net zoals het Omphacium of het sap van de onrijpe wijnbessen, dat is het verjus, plag te wezen. Dan Omphacis verschilt van deze galnoot, want dat is het schaaltje of schoteltje dat de eikel bevat zoals in het voorgaande kapittel gezegd is.

2. De andere soort die groot is wordt daarom grote galnoot en in het Latijn Galla major genoemd. De landlieden in Griekenland noemen het Oenocecis, dat is wijngalnoot, Vini Galla of, als sommige op die plaats willen, Onocecis, dat is ezelsgalnoot, Asinina Galla.

3. Het balletje of appeltje dat op het eikenloof groeit wordt in Brabant eikenappel genoemd, in Hoogduitsland Eichopffel, in het Grieks Sphaerion tes dryos en in het Latijn Pilula quercus en van sommige Galla viridis of Mollis Galla, dat is groene of zachte galnoot.

Aard, kracht en werking.

De galnoten, te weten de kleine, zijn droog tot in de derde graad, maar koud in de tweede, dan ze zijn zeer scherp en wrang om in te nemen en daarom kunnen ze de weke en zwakke of losse leden of delen van het lichaam ineen trekken en vaster maken en laten dat overvloedig vlees verdwijnen, daarop gestrooid of in water of azijn geweekt en daarmee gestreken. Die kleine galnoten zijn ook nuttig om alle zinkingen en katarren van overvloedige vochtigheden te verdrogen en terug te drijven en vooral alle zwellingen en puisten van het tandvlees, amandelen, keel en alle inwendige of uitwendige delen van de mond.

De grote galnoten zijn ook droog makend en tezamen trekkend van aard, doch zoveel minder dan de kleine omdat ze minder wrangheid in hun smaak hebben en daarom zijn ze goed gekookt, gepoederd en pap of pleistervormig op de hete gezwellen en ontsteking van het fondament en op de uitvallende aarsdarm gelegd. Dan als er geen grote tezamen trekking in nodig is kookt men ze in water, maar in wijn en liefst in wrange wijn als het gebrek meer tezamen trekking vereist.

Gebrande galnoten stoppen alle vloed en bloedloop en zijn fijner van stof en dunner van delen en ook meer droog makend van krachten dan de ongebrande galnoten, dan om die zoals het behoort te branden of te bereiden zal men die op hete kolen leggen totdat ze gans staan en gloeien en daarna moet men ze met azijn of wijn uitdoen of blussen.

Voorts zo zijn de galnoten zeer nuttig om diegene te genezen die de rode loop of enige bloedgang of andere vloed hebben en met wijn of water of met oliën, zalven en pleisters van buiten opgelegd of ingenomen en op de spijs gestrooid.

In het kort gezegd, men zal de galnoten gebruiken in alle gebreken die enige verdroging, tezamen trekking en stopping nodig hebben.

De eikenappeltjes zijn de galnoten van krachten ook wat gelijk, maar zijn veel zwakker dan die en niet zo geschikt of zeker in hun werkingen als die.

BIJVOEGING.

De bomen daar de tegenwoordige grote en kleine galnoten op groeien zijn van ons in het voorgaande bijvoegsel uit Clusius beschreven. Ze heten ook galappels, in het Italiaans ook baghala. Maar de harige aanwas noemt Lobel bedeguar van de eik, in het Latijn Bedeguaris effigie excrementum spongiosum & muscosum.

De ouders vermanen van een uitwerpsel dat uit de eik als Ledon spruit dat zeer zuivert en tezamen trekt. De kampernoelies, mos en vele andere aanwassen die men aan de eiken vindt hebben meest alle tezamen trekkende kracht en daarom hoeft men van haar gedaante of krachten niet meer te spreken. [1294]

Noch van de krachten van de galnoten.

De ouders raden ons aan de galnoten te plukken eer ze heel droog zijn, want noch groen hebben ze een bittere smaak en haar kracht is meer verdrogend en stoppend, nochtans prijst men tegenwoordig de heel droge als ze maar geen gaten hebben, zelfs de gebrande acht men meest, zoals gezegd is. Vele veldscheerders plegen het poeder van gedroogde of gebrande galnoten altijd bij zich te dragen omdat ze het bloeden van de wonden stopt, daarin gestrooid. Maar voor alles zijn ze nuttig om de buikloop in korte tijd te stoppen als men de voor vermelde galnoten gedroogd en gestoten met gestaald water of regenwater ingeeft en zo gebruikt stoppen ze ook de vrouwelijke maandvloed of als men ze lang in regenwater kookt met wat weegbreesap en wat wol vermengt pessariumvormig in de vrouwelijkheid laat. Die galnoten laten de baarmoeder die gezonken is in haar oude plaats keren als ze in het water zitten daar die in gekookt zijn. Een pleister van galnoten, wit van een ei en azijn op de buik gelegd stopt de buik. Een doek nat gemaakt in het regenwater daar de galnoten in gekookt zijn en op de maag gelegd stelpt het braken en in de neus gestoken laat het bloed ophouden van vloeien. Hetzelfde doet de voor vermelde pleister aan de slaap van het hoofd of voorhoofd gehouden. Het middelste dat in de galnoot is is goed op een kwade en tand met gaten gelegd. Galnoten in olie gekookt of in water of azijn geweekt maken het haar zwart als men dat daarmee wast. Men gebruikt ze ook om inkt te maken zoals iedereen bekend is en ze worden van de schilders, ververs, leerlooiers en andere kunstenaars en ambachten veel gebruikt. Grote galnoten (zegt men) geven ook een voorteken van oorlog, dure tijd of sterfte want is het dat er een vlieg in is die weg vliegt als men de galnoot open doet is dat een teken van aankomende oorlog en vindt men er een wormpje in dat voort kruipt betekent dat duurte of benauwde tijd, is er een kleine spin in die hier en daar kruipt dan houdt men dat voor een teken van pest.