Ononis

HET III. CAPITEL.

Van Pranghwortel.

Ghedaente.

De Pranghwortel heeft veele dunne, taeye, buyghsame rijskens, een spanne langh, oft wat hoogher, in ettelijcke ledekens oft knopkens verdeylt, ende uyt de selve sommighe sijd-tackskens ghevende, met harde scherpe stekende doornen beset: ende daer beneffens bewassen met kleyne rondtachtighe bladerkens, de bladeren van de Ruyte met ghedaente van Hypericon van grootte ende maecksel seer gelijck, grooter dan de enckele oft bijsonder Linse-bladeren, van verwe bruyn oft doncker groen. Langhs de selve steelkens tusschen de bladeren komen de bloemkens oock voort, van ghedaente de Erwte-bloemkens ghelijckende, maer van verwe meest peersachtigh oft lijfverwigh, selden heel wit, maer noch seldener geel. Als dese bloemen vergaen zijn, soo volghen daer kleyne hauwkens, laeykens oft saedt-huyskens nae, gevult met breede platte sadekens. De wortel is langh, met haer tacken langhs den risch van der aerden ende oock wel dieper vlidderende ende kruypende; ende daer toe het ploeghijser door haer hardigheyt ende taeyigheyt groot beletsel doende, alsmen ’t landt bouwt: want dat ploeghijser en kan dese wortel niet voor by gaen, noch niet breken, om dat se soo hert ende taey is.

Plaetse.

Dit ghewas groeyt in de bouwlanden ende geoeffende korenvelden, ende neffens de kanten oft paden ende afschutsels van de selve, op goet ende vet wel ghemest landt: men vindt het tot sommighe plaetsen van Brabandt, ende in andere landen van Neder ende Hooghduytschlandt, in Italien, ende oock elders.

Tijdt.

De Pranghwortel is een seer langhlevende gewas; ’t welck niet lichtelijck uytgheroeyt en kan worden, ende van selfs niet haest en vergaet: ende wordt daerom van de landtlieden seer ghehaet, ende noode ghesien. In ’t laetste van de Lente krijghtse nieuwe spruyten oft scheutkens; ende in den Herfst worden die volkomen, ende dan zijn sy met seer veele scherpe stekende dorenen beset. De bloemen worden in Hoymaendt ende Oogstmaendt gesien.

Naem.

In Brabandt wordt dit ghewas Pranghwortel geheeten, oft oock Stal-cruydt, in Hooghduytschlandt Hauwhechell, Ochsenkraut, ende Stalkraut; in Vranckrijck Arreste beuf; in Italien Bonaga; in Spaegnien Detiore buey ende Gattilhos; in ’t Enghelsch Camoche ende Peti Wijne. In ’t Griecks heet het ghemeynlijck Anonis, oft [1165] Ononis; in ’t Latijn insghelijcks oock Anonis ende Ononis; maer nu ter tijdt by de Apotekers Arresta bovis, Resta bovis ende Remora aratri, dat is Beletsel van den ploegh; om dat het met sijne wortels de ploegh-ijsers beletsel doet, ende de Ossen die den ploegh trecken dickwijls doet stil staen, oft langsaemer gaen. Het heet oock Acutella, nae de herde scherpe dorenen daer ’t de voorby gaende menschen dickwijls mede steeckt ende quetst. Cratevas heeft het Aegipyrus geheeten, in ’t Griecks Aegipyros.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van dit ghewas is warm van aerd, selfs als Galenus seydt, bijnae tot in den derden graed; daer toe oock dunmaeckende ende doorsnijdende van krachten.

De schorsse van dese wortelen met Wijn vermenght ende ingenomen, doet water lossen, ende breeckt den steen, ende doet ’t graveel rijsen ende gemackelijck uytkomen: ende is daer beneffens oock goedt om alle roven, harde schelferen ende lickteeckenen oft kanten van quade sweeringhen reyn te maecken, af te vaghen, ende te doen vergaen.

Alsmen dese wortelen oft de schorsse daer van in Edick ende Water tsamen siedt, ende dat al warm in den mondt houdt, ende den mondt daer dickwijls mede wasscht ende spoelt, soo doen sy den tandtsweer vergaen.

De selve wortel oft haer schorsse met Edick ende Honigh tot de helft toe gesoden, is goet gedronken in de vallende sieckte, als Plinius schrijft.

Matthiolus versekert, dat hy eenen man ghekent heeft, die het poeder van dese wortel veel maenden langh achter een ingenomen hebbende, van het vleeschigh scheursel, in ’t Latijn carnosus ramex, ghenesen is gheweest.

De ionghe scheutkens van dese heester, eer de bladeren oft doornen wel voortkomen, afghepluckt ende gesouten, zijn een aenghenaeme lieffelijcke ende ghesonde spijse, voor Salaet ghegheten, als Dioscorides betuyght.

BIIVOEGHSEL.

De bloemen van dit ghewas zijn in de heete landen seer lieffelijck van reuck: dan hier te lande en hebben sy soo sonderlingen reuck niet. In Italien heetet oock Avonide ende Resta bove; maer wel meest Bonaca; in ’t Hooghduytsch heetet oock somtijdts Ochsenbrech; in ’t Fransoys Bugrandes ende Bugraves; in ’t Walsch Bovurande; eenighe heeten ’t Esel-cruydt, nae den Grieckschen naem Ononis; om dat de Esels hun daer gheerne aen wrijven, als sy ieucksel hebben. Eertijdts wierde het oock Urijn oft Orijn-cruydt geheeten.

Prangh-wortel sonder doornen, van Clusius beschreven, is tweederley. De eerste soorte is van sommighe andere Cruydt-beschrijvers voor een Stinckende soorte van Claveren gehouden, ende Trifolium foetidum oft Trifolium maius ghenoemt gheweest: dan Clusius noemtse Anonis non spinosa sive minor prima, dat is Eerst Sacht Stal-cruydt oft Prangh-wortel sonder doornen: ende sy gheeft alle iaer uyt een harde houtighe langhlevende wortel veele struycken, by de twee voeten hoogh, rondt, taey, doch sterck, ghetackt, met sachte dons bewassen: daer aen groeyen met beurten veele bladeren, met haer onderste den steel omvattende, gemeynlijck dry uyt elck steelken spruytende, somtijdts maer een alleen, sachter ende groter dan die van Ghemeyne Prangh-wortel: op ’t uyterste van de tacken ende sijd-tacken staet een langhe aere van bloemen als die van de ghemeyne, maer bloedtverwigher; daer nae volgen hauwen ende saden als aen de ghemeyne. ‘Tgantsche ghewas is met een klevende vochtigheydt beset, sterck ende onlieflijck van reuck, als de Fraxinella: dan en krijght nerghens gheen doornen oft stekelinghen. De ander soorte noemt hy Anonis minor secunda luteo flore, dat is Sacht Stal-cruydt oft Prangh-wortel sonder doornen, met geele bloemen: dese is de voorgaende heel ghelijck, maer is wat vetter ende klammer om aentasten dan de voorgaende, doch niet soo sterck oft onlieflijck van reuck: ende is grijser oft witachtigher om aenschouwen daer sy van selfs wast: dan de bloemen wassen aen een korter aere, ende zijn geel van verwe. Dese soorte vindtmen in Spaegnien, ende oock in Languedock: sommighe Spaegniaerts houdense voor een medesoorte van Ciceren: andere voor de Natrix van de ouders; hoe wel dat de wortelen van Natrix, als sy eerst uyt der aerden ghetrocken waeren, nae den Bock roken, ende niet het gantsche cruydt; ende daerom noemtse Lobel Natrix Plinij Herbariorum, oft Melilotus silvestris pinguis, nae de meyninghe van Fransoys Pennin.

Ghemeyne Prangh-wortel sonder doornen en is niet klam oft vocht in ’t aentasten, maer heeft wat grooter ende ghekerfde bladeren, witachtighe oft geele bloemen.

Ligghende Prangh-wortel sonder doornen, van den selven Lobel vermaent, ende Anonis non spinosa gheheeten, wast in de Duynen oft Zandtberghen aen de Zee gheleghen, nerghens in van de voorgaende verschillende, dan alleen ’t gheheele cruydt ligghende ende niet overeynd staende is.

Allerkleynste Prangh-wortel met geele bloemen, van Fabius Columna Ononis lutea silvestris minima geheeten, wast in Apulien; ende en wordt maer eenen halven voet hoogh: de wortel is dun, kael, swart, een spanne lang, uytgevende veele dunne rijskens, wat schelferachtigh, door de knorsselen der oorkens, die daer aen ghedrooght zijn: bewassen met kleyner bladerkens, anders als die van gemeyne Prangh-wortel, dry by een, rondom geschaerdt: daer tusschen vijfvoudige groote knoppen, smal, met stijve langhe stekelighe bladerkens: in de welcke, nae de kleyne geele in de knop schuylende bloemkens, ronde korte hauwkens volgen, met kleyne niers-ghewijse sadekens, als Turcksche Boonkens. Sy verschilt van de andere Geele, midts datse kleyner is, ende schelferen aen de steelkens heeft, ende niet qualijck en rieckt, als d’ander.

Aononium oft Anonium is den naem van de Doove Netelen.

Anon is eenen boom uyt America, elders beschreven.

Noch van de krachten.

De ionge scheuten van dit gewas worden van veele voor Asperges ghebruyckt, ende in Salaet gegeten, teghen de voorseyde gebreken; in sonderheydt de bovenste tsoppen; die in Candien oock bewaert worden, in Suycker, oft oock in Pekel ende Azijn gheleydt. Dan de wortel in Wijn gesoden zijnde, dien Wijn ghedroncken, gheneest de aenbeyen oft speenen. In veele landen wordt de schorsse van de wortel in Suycker gheconfijt, oft in Honigh ghesoden, ende de graveelachtighe mensche ghegheven. Maer andere ghebruycken liever het poeder van de ghedrooghde wortel, nemende ’t selve met witten Wijn; oft weyckense eerst in Malveseye, ende sieden daer een water af; oft nae de konste der Alchymien maecken daer een Extractie van; oft distilleren daer een klaer water uyt: welck water ende Extractie de pisse seer sterckelijck verweckt, de maendtstonden vervoordert, de verstoptheydt van de Milte ende Lever opent; maer boven allen den steen morselt ende uytdrijft; ende is oock seer nut om te verteeren de vleeschachtigheydt die in de blase ende in den loop van de roede nae de pocken oft anders ghegroeyt is. Dan dit cruydt wordt in onse tael Stal-cruydt gheheeten, om dat het water, daer ’t selve oft de wortel in ghesoden is, de Peerden te drincken ghegheven, hun langh opghehouden pisse doet voortkomen. In ’t kort, het is een verwarmende ende drooghmaeckende ghewas, van beydts in den derden graed.

HET III. KAPITTEL.

Van prangwortel. (Ononis repens subsp. spinosa)

Gedaante.

De prangwortel heeft vele dunne, taaie buigzame twijgjes van een zeventien cm lang of wat hoger die in ettelijke leden of knopjes verdeeld is waaruit het sommige zijtakjes geeft die met harde scherpe stekende doornen bezet zijn en daarnaast begroeid zijn met kleine rondachtige bladertjes die veel op de bladeren van ruit met gedaante van Hypericum van grootte en vorm lijken en groter dan de enkele of apart linzenbladeren, van kleur bruin of donker groen. Langs die steeltjes tussen de bladeren komen de bloempjes ook voort die van gedaante op erwtenbloempjes lijken, maar van kleur meest paarsachtig of vleeskleurig zijn en zelden heel wit, maar noch zeldzamer geel. Als deze bloemen vergaan zijn volgen er kleine hauwtjes, laatjes of zaadhuisjes na die gevuld zijn met brede platte zaadjes. De wortel is lang die met haar takken langs de ris van de aarde en ook wel dieper vlinderen en kruipen en daardoor het ploegijzer door haar hardheid en taaiheid groot beletsel doen als men het land bouwt, want dat ploegijzer kan deze wortel niet voorbij gaan of breken omdat ze zo hard en taai is.

Plaats.

Dit gewas groeit in de bouwlanden en geteelde korenvelden en naast de kanten of paden en afscheidingen er van op goed en vet goed gemest land, men vindt het in sommige plaatsen van Brabant en in andere landen van Neder en Hoogduitsland, in Italië en ook elders.

Tijd.

De prangwortel is een zeer lang levend gewas wat niet gemakkelijk uitgeroeid kan worden en vanzelf niet gauw vergaat en wordt daarom van de landlieden zeer gehaat en node gezien. Op het eind van de lente krijgt ze nieuwe spruiten of scheutjes en in de herfst worden die volkomen en dan zijn ze met zeer vele scherpe stekende dorens bezet. De bloemen worden in juli en augustus gezien.

Naam.

In Brabant wordt dit gewas pranghwortel genoemd of ook stal-cruydt, in Hoogduitsland Hauwhechell, Ochsenkraut en Stalkraut, in Frankrijk arreste beuf, in Italië bonaga, in Spanje detiore buey en gattilhos, in het Engels camoche en peti wijne. In het Grieks heet het gewoonlijk Anonis of [1165] Ononis en in het Latijn insgelijks ook Anonis en Ononis, maar tegenwoordig bij de apothekers Arresta bovis, Resta bovis en Remora aratri, dat is beletsel van de ploeg, omdat het met zijn wortels de ploegijzers beletsel doet en de ossen die de ploeg trekken dikwijls laat stil staan of langzamer gaan. Het heet ook Acutella naar de harde scherpe dorens daar het de voorbij gaande mensen dikwijls mee steekt en kwetst. Cratevas heeft het Aegipyrus genoemd, in het Grieks Aegipyros.

Aard, kracht en werking.

De wortel van dit gewas is warm van aard, zoals Galenus zegt, bijna tot in de derde graad en daartoe ook dun makend en doorsnijdend van krachten.

De schors van deze wortels met wijn vermengt en ingenomen laat water lossen en breekt de steen en laat het niergruis rijzen en gemakkelijk uitkomen en is daarnaast ook goed om alle roven, harde schilfers en liktekens of kanten van kwade zweren rein te maken, af te vegen en te laten vergaan.

Als men deze wortels of de schors er van in azijn en water tezamen kookt en dat al warm in de mond houdt en de mond daar dikwijls mee wast en spoelt laat het de tandpijn vergaan.

Die wortel of haar schors met azijn en honig tot de helft toe gekookt is goed gedronken in de vallende ziekte, als Plinius schrijft.

Matthiolus verzekert dat hij een man gekend heeft die het poeder van deze wortel veel maanden lang achtereen ingenomen heeft en van de vlezige breuk, in het Latijn carnosus ramex, genezen is geweest.

De jonge scheutjes van deze heester eer de bladeren of doornen goed voortkomen afgeplukt en gezouten zijn een aangename lieflijke en gezonde spijs voor salade gegeten, als Dioscorides betuigt.

BIJVOEGING.

De bloemen van dit gewas zijn in de hete landen zeer lieflijk van reuk, dan hier te lande hebben ze niet zo’n bijzondere reuk. In Italië heet het ook avonide ende resta bove, maar wel meest bonaca, in het Hoogduits heet het ook soms Ochsenbrech, in het Frans bugrandes en bugraves, in het Waals bovurande en enige noemen het esel-cruydt naar de Griekse naam Ononis, omdat de ezels zich er graag aan wrijven als ze jeuk hebben. Vroeger werd het ook urijn of orijn-cruydt genoemd.

(Ononis aragonensis) Prangwortel zonder doornen is van Clusius beschreven en is tweevormig. De eerste soort is van sommige andere kruidbeschrijvers voor een stinkende soort van klaver gehouden en Trifolium foetidum of Trifolium majus genoemd geweest, dan Clusius noemt het Anonis non spinosa sive minor prima, dat is eerste zacht stalkruid of prangwortel zonder doornen, ze geeft elk jaar uit een harde houtige en lang levende wortel vele struiken van een zestig cm hoog die rond, taai, doch sterk zijn, getakt en met zachte dons begroeid en daaraan groeien om beurten vele bladeren die met haar onderste de steel omvatten en gewoonlijk met drie uit elk steeltje spruiten, soms maar een alleen, die zachter en groter zijn dan die van gewone prangwortel en op het uiterste van de takken en zijtakken staat een lange aar van bloemen als die van de gewone, maar meer bloedig gekleurd en daarna volgen hauwen en zaden als aan de gewone. Het ganse gewas is met een klevende vochtigheid bezet, sterk en onlieflijk van reuk zoals Fraxinella, dan krijgt nergens doornen of stekels. (Ononis inermis) De andere soort noemt hij Anonis minor secunda luteo flore, dat is zacht stalkruid of prangwortel zonder doornen met gele bloemen, deze is de voorgaande heel gelijk, maar is wat vetter en klammer om aan te tasten dan de voorgaande, doch ruikt niet zo sterk of onlieflijk en is grijzer of witter om te aanschouwen daar ze vanzelf groeit, dan de bloemen groeien aan een kortere aar en zijn geel van kleur. Deze soort vindt men in Spanje en ook in Languedock, sommige Spanjaarden houden het voor een medesoort van cicers en andere voor de Natrix van de ouders, (Ononis natrix) hoewel dat de wortels van Natrix als ze net uit de aarden getrokken worden naar de bok ruiken en niet het ganse kruid en daarom noemt Lobel het Natrix Plinij Herbariorum of Melilotus silvestris pinguis, naar de mening van Fransoys Pennin.

Gewone prangwortel zonder doornen is niet klam of vochtig in het aantasten, maar heeft wat groter en gekerfde bladeren en witachtige of gele bloemen.

(Ononis repens) Liggende prangwortel zonder doornen is van dezelfde Lobel vermaand en Anonis non spinosa genoemd en groeit in de duinen of zandbergen aan zee gelegen en verschilt nergens van de voorgaande in dan alleen dat het kruid ligt en niet overeind staat.

(Ononis minutissima) Allerkleinste prangwortel met gele bloemen is van Fabius Columna Ononis lutea silvestris minima genoemd en groeit in Apulie en wordt maar een vijftien cm hoog, de wortel is dun, kaal en zwart en zeventien cm lang die vele dunne twijgen uitgeeft die wat schilferachtig zijn door de korrels van de oortjes die daaraan gedroogd zijn en begroeid met kleiner bladertjes, anders als die van gewone prangwortel drie bijeen en rondom geschaard, daartussen vijfvoudige grote knoppen, smal en met stijve lange stekelige bladertjes waarin na de kleine gele in de knop schuilende bloempjes ronde korte hauwtjes volgen met kleine niervormige zaadjes als Turkse boontjes. Ze verschilt van de andere gele omdat ze kleiner is en schilfers aan de steeltjes heeft en niet slecht ruikt als de ander.

Aononium of Anonium is de naam van de dove netels.

(Annona) Anon is een boom uit Amerika en elders beschreven.

Noch van de krachten.

De jonge scheuten van dit gewas worden van vele voor asperges gebruikt en in salade gegeten tegen de voor vermelde gebreken en vooral de bovenste toppen die in Kreta ook bewaard worden in suiker of ook in pekel en azijn gelegd worden. Dan de wortel in wijn gekookt en die wijn gedronken geneest de aambeien of spenen. In vele landen wordt de schors van de wortel in suiker gekonfijt of in honig gekookt en de niersteenachtige mens gegeven. Maar andere gebruiken liever het poeder van de gedroogde wortel en nemen het met witte wijn of weken ze eerst in malvezei en koken er een water van of naar de kunst van alchemie maken er een extract van of distilleren er een helder water uit welk water en extract de plas zeer sterk verwekt, de maandstonden bevordert, de verstopping van de milt en lever opent, maar boven alles de steen vermorzelt en uitdrijft en is ook zeer nuttig om de vleesachtigheid die in de blaas en in de loop van de roede na de pokken of anders gegroeid is te verteren. Dan dit kruid wordt in onze taal stalkruid genoemd omdat het water daar het of de wortel in gekookt is de paarden te drinken wordt gegeven en hun lang opgehouden plas laat voortkomen. In het kort, het is een verwarmend en droog makend gewas en van beide in de derde graad.