Lavandula

HET VII. CAPITEL.

Van Stichas-cruydt.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy tweederley Stichas-cruydt beschrijven; het eene met onghekertelde, het ander met ghekertelde oft gheschaerde kanten.

Ghedaente.

1. Stichas heeft een korte struyck, als de Lavender, oock houtachtigh, maer dunner; den welcken in veele dunne teere tackskens oft roeykens verdeylt wordt, in de ronde bewassen met langhworpighe, smalle, witachtighe oft grijse bladeren, kleyner dan die [441] van de Lavender; op haer tsop dragende dichte hoofdekens oft aderkens in een gedrongen, kort ende dick; uyt de welcke purpurverwighe oft bruyn blauwe kleyne bloemen spruyten, ende haer selven vertoonen: daer in steeckt swartachtigh saedt. De wortelen zijn houdtachtigh.

Dese steelkens zijn meestendeel met bladeren bewassen, in sonderheydt omtrent het opperste; te weten daer sy in ’t wildt wassen in de landen van Languedock ende elders: dan somtijdts vindtmen die heel kael ende met geene bladers bewassen; sulcks alsmen siet in de ghedaente van dit gheslacht van Stichas, dat hier te lande van saedt voort-ghekomen is.

2. Dese Stichas heeft een medesoorte, van de voorgaende nerghens in, dan alleen in de gedaente van de bladerkens verschillende, die aen de kanten dun gheschaert ende dicht ghekertelt zijn.

Plaetse.

Spaegnien, Languedock ende de Eylanden recht teghen over Marselien gheleghen, diemen hier voortijts Stoechades pleegh te noemen, ende eygentlijck de Eylanden van Hyeres gheheeten zijn, wel twee daghreysen van Marselien ghelegen, brenghen een groote menighte van dit Stichas-cruydt voort.

Tijdt.

Dit cruydt in Hooghduytschlandt ende Nederlandt van vreemt saedt gesaeyt zijnde, wordt in ’t eerste van den Somer seer lichtelijcken groot, ende wast weeldighlijck genoegh; maer vergaet des winters, ten sy datmen ’t in de huysen oft in de kelders brenght, oft seer bedeckt, ende teghen de kouwe bewaert; want het en kan de strenghigheydt des winters ende de kouwe des lochts gheensins verdraghen.

Naem.

1. Dioscorides noemt dit cruydt Stichas, andere (onder de welcke Galenus oock een is) heeten ’t Stoechas; in ’t Latijn Stoechas: de Hooghduydtschen noemen ’t Stichas-kraut; de Nederlanders oock Stichas-cruydt; de Spaegniaerts Tomani, Cantuosso ende Cantuello; de Italiaenen Stoebade; de Enghelsche French Lavender.

De bloeme van dit cruydt wordt in de Apoteken ghemeynlijck Stoechados gheheeten.

2. De andere soorte van Stichas-cruydt wordt in ’t Latijn Stoechas folio serrato gheheeten, dat is Stichas-cruydt met ghekertelde bladeren. [442]

Aerd.

Dit cruydt is ghemenghelt van gestaltenisse, bestaende eensdeels van koude aerdachtighe stoffe, met de welcke dat te samen trecken kan; ende van een andere scherpe aerdachtige overvloediger stof, door de welcke dat het seer bitter van smaeck is: dan om beyde dese eyghentheden is het seer bequaem om alle verstoptheydt te openen oft ontsluyten, te verteeren, verdouwen, afvaghen ende alle inwendighe leden, iae het gantsche lichaem te verstercken ende kracht te gheven.

Kracht ende Werckinghe.

Stichas-cruydt, soo Dioscorides schrijft, in water ghesoden, als oock den Yssop, is seer bequaem ende nut om alle gebreken van de borst te ghenesen: ’t cruydt met sijne bloemen wordt by de medicijnen oft antidota seer nuttelijck vermenght, diemen tegen vergift ende smettelijcke sieckten pleegh te bereyden.

De Medicijnen van dese tijden versekeren, dat Stichas-cruydt, ende in sonderheydt de bloemen daer van, seer goedt zijn om de smerten ende pijne, ende alle de ghebreken des hoofts, van kouwe ende koude oorsaecken voortkomende, te ghenesen; daerom worden sy ghedaen bijnae in alle de compositien die men tegen langhdurende hooftsweer, popelsye, slapende sieckte, vallende sieckte, ende dierghelijcke ghebreken pleegh te bereyden ende te ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

Dit is een schoon, seer wel ende lieflijck rieckende cruydt: ende de aderen van ’t selve worden al om te koop ghevonden met naeme van Stoechas Arabica, oft Stoechados Arabicum: daer is nochtans noch een ander cruydt datmen in de Apoteken Stichas citrina heet, daer af op andere plaetsen van ons gheschreven is,

De Stichas cruyden wassen in Languedoc soo overvloedigh, datter ghenoegh is om daer de ovens mede te heyten.

Het saedt daer van is bruynachtigh, die van de Netels oft Lavender ghelijck.

Die soorte van Stichas met bloote steelen wordt van Lobel in ’t Latijn gheheeten Stichas nudis cauliculis fuhimis. De andere heet in Portugael Rosemarintho.

Dat Stichas-cruydt met ghekerfde ende ghekrolde bladers, van Clusius Stoechas folio serrato & crispo gheheeten, wast in Portugael, ende wordt daer nochtans Aliebrin Francez gheheeten; ende bloeyt in Sprockel, voordt-brenghende roode bloemkens, boven uyt schelferachtighe bruyn violette hopkens oft troskens, die van den Thymus ghelijck, oft langher dan die van het voorgaende Stichas-cruydt. ’T saedt, de wortel ende de steelkens zijn grauw, den smaeck is bitter, specerijachtigh, ende dien van den voorseyden Stichas ghelijck. De bladeren zijn groen van verwe, ghetandt oft ghekerft, op d’averrecht sijde wit.

De steelen van dit ghewas zijn meestendeel vierkantigh.

Veranderinghe. Uyt de hoofdekens oft aderkens van dit cruydt komen somtijdts seer langhe purpure oft blauwe bloemkens als tongheskens ghesproten: somtijdts oft meestendeel zijn sy korter, te weten in Spaegnien. Sy bloeyen somtijdts oock in den Herfst, maer meest in April ende Mey.

Den Stichas die uyt Arabien ghebroght wordt, heeft meer ende dichter by een staende tackskens dan den anderen, die uyt het Eylandt van Hierres ghesonden is. Den Stichas van Mesue schijnt met de Lavendel over een te komen.

Dit cruydt begheert eene vette aerde, die wel ter sonnen staet, ende wilt groote oeffeninghe hebben.

Bergh-Stichas, anders Bergh-Glas-cruydt gheheeten, in ’t Latijn Parietaria montana, van Clusius beschreven, is een fraey cruydt, uyt Spaegnien ghebroght: wiens steel vierkantigh is, eenen voet hoogh, met sachte fijne wolle bedeckt, by de wortel (die iaerlijck ende niet langhlevende schijnt te wesen) in verscheyden tacken verdeylt, de welcke by beurten oft tusschen-ruymte bewassen zijn met bladeren teghen den anderen overstaende, die langhworpigh ende smal zijn, aen de kanten ghekertelt, bijnae als de bladeren van de Ghekertelde Stichas. Het tsop der steelen eyndight in eene langhworpighe gheschelferde, ende met sachte wolachtigheydt bedeckte adere, daer schoone langhworpighe bloemen uyt spruyten, ter sijden afhanghende, van ghedaente die van d’ andere ghelijckende. Oft dit een soorte van Glas-cruydt, anders Mannekens-cruydt (oft in ’t Hooghduytsch Mankraut) is, sal het versoeck ons leeren, ghemerckt de ghedaente de Stichas-cruyden soo bae by komt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit is een seer goedt cruydt voor de ghene die kout ende vocht van ghestaltenisse zijn: dan de ghene die van heete ende drooghe complexie zijn, en sullen ’t niet ghebruycken; want het beroert, doet braecken, keert om ende verhit het gantsche lichaem.

Stichas-cruydt met sijne bloemen, oft de aderen alleen ghesoden ende ghedroncken, openen alle verstoptheydt van lever, longene, milte, moeder, blase, ende van alle inwendighe leden; suyvert ende doet scheyden, alle quaede humeuren ende vochtighe overvloedigheden.

De conserve die men maeckt van de bloemen van Stichas met suycker, is goedt teghen de ghebreken van ’t hoofdt, van de maghe, ende van de moeder, in sonderheydt die van kouwe veroorsaeckt zijn.

Men maeckt oock tweederhande Syroop van de bloemen van Stichas, die seer bequaem is teghen alle de voorseyde ghebreken, ende veel ghebruyckt wordt om by de pillen te doen, om haer gheweldighe kracht wat te matighen oft te remmen, ende het hoofdt ende de maghe wat te verstercken.

Den reuck van de bloemen is goedt teghen de draeyinghe des hoofdts, ende schemelinghe der ooghen; ende versterckt de sinnen, verstant ende memorie: ’t selve doet het cruydt alleen oock.

De stovinghen oft badinghen ghemaeckt van water daer dese bloemen in ghesoden zijn, worden seer ghepresen om de smerten van de leden ende zenuen te versoeten, ende om alle inwendighe deelen des lichaems te verstercken die door kouwe ghekrenckt zijn. Den roock van dat water daer sy in ghesoden zijn, met eenen trechter in den mondt oft neusgaten ontfanghen, ontdoet de verstoptheden des hoofdts ende van den neuse.

De Griecken en vermanen niet dat dit cruydt een weeck maeckende oft purgerende kracht soude hebben, die haer de Arabers toeschrijven; dan het kan wel zijn, dat dit cruydt noch versch wesende ’t selve doet, ende ghedrooght zijnde, dat niet en kan ghedoen; ghelijckmen in de Roosen siet ghebeuren.

HET VII. KAPITTEL.

Van Stoechas kruid. (Lavandula stoechas)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we twee vormen van Stichas kruid beschrijven, het ene met ongekartelde en het ander met gekartelde of geschaarde kanten.

Gedaante.

1. Stichas heeft een korte struik als de lavendel en ook houtachtig, maar dunner die in vele dunne tere takjes of twijgen verdeeld wordt en in de rondte begroeid zijn met langwerpige, smalle, witachtige of grijze bladeren die kleiner zijn dan die [441] van de lavendel en op hun top dragen ze dichte hoofdjes of aren ineen gedrongen, kort en dik waaruit purperkleurige of bruin blauwe kleine bloemen spruiten en zichzelf vertonen en daarin steekt zwartachtig zaad. De wortels zijn houtachtig.

Deze steeltjes zijn meestal met bladeren begroeid en vooral omtrent het opperste, te weten daar ze in het wild groeien in de landen van Languedock en elders, dan soms vindt men die heel kaal en niet met bladeren begroeid zoals men ziet in de gedaante van dit geslacht van Stichas dat hier te lande van zaad voortgekomen is.

2. Deze Stichas heeft een medesoort die van de voorgaande nergens in dan alleen in de gedaante van de blaadjes verschilt die aan de kanten dun geschaard en dicht gekarteld zijn.

Plaats.

Spanje, Languedock en de eilanden recht tegenover Marseille gelegen die men vroeger Stoechades plag te noemen en eigenlijk de eilanden van Hyeres genoemd zijn en wel twee dagreizen van Marseille zijn gelegen brengen een grote menigte van dit Stichaskruid voort.

Tijd.

Dit kruid dat in Hoogduitsland en Nederland van vreemd zaad gezaaid wordt wordt in het begin van de zomer zeer gemakkelijk groot en groeit weelderig genoeg, maar vergaat ‘s winters tenzij dat men het in de huizen of in de kelders brengt of zeer bedekt en tegen de koude bewaart want het kan de strengheid van de winter en de koude van de lucht geenszins verdragen.

Naam.

1. Dioscorides noemt dit kruid Stichas en andere (waaronder Galenus ook een is) noemen het Stoechas, in het Latijn Stoechas, de Hoogduitsers noemen het Stichas-kraut en de Nederlanders ook stichas-cruydt, de Spanjaarden tomani, cantuosso en cantuello, de Italianen stoebade en de Engelse French lavender.

De bloem van dit kruid wordt in de apotheken gewoonlijk Stoechados genoemd.

2. De andere soort van Stichaskruid wordt in het Latijn Stoechas folio serrato genoemd, dat is stichaskruid met gekartelde bladeren. [442]

Aard.

Dit kruid is gemengd van gestalte en bestaat eensdeels van koude aardachtige stof waarmee dat tezamen trekken kan en van een andere scherpe aardachtige overvloediger stof waardoor dat het zeer bitter van smaak is, dan vanwege beide deze eigenschappen is het zeer geschikt om alle verstoppingen te openen of ontsluiten, te verteren, verdouwen, afvegen en alle inwendige leden, ja het ganse lichaam te versterken en kracht te geven.

Kracht en werking.

Stichaskruid, zo Dioscorides schrijft, in water gekookt als ook hysop is zeer geschikt en nuttig om alle gebreken van de borst te genezen en het kruid met zijn bloemen wordt bij de medicijnen of antidota zeer nuttig vermengd die men tegen vergif en besmettelijke ziekten plag te bereiden.

De dokters van deze tijden verzekeren dat Stichaskruid en vooral de bloemen er van zeer goed zijn om de smarten en pijn en alle gebreken van het hoofd die van koude en koude oorzaken voortkomen te genezen en daarom worden ze gedaan bijna in alle composities die men tegen langdurende hoofdpijnen, m. s. slapende ziekte, vallende ziekte en diergelijke gebreken plag te bereiden en te gebruiken.

BIJVOEGING.

Dit is een mooi, zeer goed en lieflijk ruikend kruid en de aren er van worden alom te koop gevonden met naam van Stoechas Arabica of Stoechados Arabicum, daar is nochtans noch een ander kruid dat men in de apotheken Stichas citrina heet daarvan op andere plaatsen van ons geschreven is,

De Stichas kruiden groeien in Languedoc zo overvloedig dat er genoeg is om er de ovens mee te heten.

Het zaad daarvan is bruinachtig en die van de netel of lavendel gelijk.

Die soort van Stichas met blote stelen wordt van Lobel in het Latijn Stichas nudis cauliculis fuhimis genoemd. De andere heet in Portugal rosemarintho.

Dat Stichaskruid met gekerfde en gekrulde bladeren is van Clusius Stoechas folio serrato & crispo genoemd en groeit in Portugal en wordt daar nochtans aliebrin Francez genoemd en bloeit in februari en brengt rode bloempjes voort die boven uit schilferachtige bruinviolette hopjes of trosjes komen en die van de Thymus gelijk of langer dan die van het voorgaande Stichaskruid. Het zaad, de wortel en de steeltjes zijn grauw, de smaak is bitter en specerijachtig en die van de voor vermelde Stichas gelijk. De bladeren zijn groen van kleur en getand of gekerfd en aan de onderkant wit.

De stelen van dit gewas zijn meestal vierkantig.

Verandering. Uit de hoofdjes of aartjes van dit kruid komen soms zeer lange purperen of blauwe bloempjes als tongetjes gesproten en soms of meestal zijn ze korter, te weten in Spanje. Ze bloeien soms ook in de herfst, maar meest in april en mei.

De Stichas die ut Arabië gebracht wordt heeft meer en dichter bijeen staande takjes dan de andere die uit het eiland van Hierres gezonden is. De Stichas van Mesue schijnt met lavendel overeen te komen.

Dit kruid begeert een vette aarde die goed in de zon staat en wil grote teelt hebben.

Berg Stichas, anders berg glaskruid genoemd en in het Latijn Parietaria montana, is van Clusius beschreven en is een fraai kruid dat uit Spanje gebracht is wiens steel vierkantig is en dertig cm hoog en met zachte fijne wol bedekt en bij de wortel (die jaarlijks en niet lang levend schijnt te wezen) in verschillende takken verdeeld die om beurten of met tussenruimte begroeid zijn met bladeren die tegenover elkaar staan en langwerpig en smal zijn en aan de kanten gekarteld, bijna als de bladeren van de gekartelde Stichas. De top van de stelen eindigt in een langwerpige geschilferde en met zachte wolligheid bedekte aar daar mooie langwerpige bloemen uit spruiten die terzijde afhangen en van gedaante die van de andere gelijk. Of dit een soort van glaskruid dat anders mannetjekruid (of in het Hoogduits Mankraut) is zal het onderzoek ons leren, gemerkt dat het zo dicht bij de gedaante van de Stichaskruiden komt.

Aard, kracht en werking.

Dit is een zeer goed kruid voor diegene die koud en vochtig van gesteldheid zijn, dan diegene die van hete en droge samengesteldheid zijn zullen het niet gebruiken want het beroert, laat braken, keert om en verhit het ganse lichaam.

Stichaskruid met zijn bloemen of de aren alleen gekookt en gedronken openen alle verstoppingen van lever, longen, milt, baarmoeder, blaas en van alle inwendige leden, zuivert en laat scheiden alle kwade humeuren en vochtige overvloedigheden.

De konserf die men maakt van de bloemen van Stichas met suiker is goed tegen de gebreken van het hoofd, van de maag en van de baarmoeder en vooral die van koude veroorzaakt zijn.

Men maakt ook tweevormige siroop van de bloemen van Stichas die zeer geschikt zijn tegen alle voor vermelde gebreken en veel gebruikt worden om bij de pillen te doen om hun geweldige kracht wat te matigen of te remmen en het hoofd en de maag wat te versterken.

De reuk van de bloemen is goed tegen de draaiing van het hoofd en schemering van de ogen en versterkt de zinnen, verstand en memorie, hetzelfde doet het kruid alleen ook.

De stoving of baden die gemaakt zijn van water daar deze bloemen in gekookt zijn worden zeer geprezen om de smarten van de leden en zenuwen te verzoeten en om alle inwendige delen van het lichaam te versterken die door koude gekrenkt zijn. De rook van dat water daar ze in gekookt zijn met een trechter in de mond of neusgaten ontvangen ontdoet de verstoppingen van het hoofd en van de neus.

De Grieken vermanen niet dat dit kruid een week makende of purgerende kracht zou hebben die de Arabieren haar toeschrijven, dan het kan wel zijn dat als dit kruid noch vers is hetzelfde doet en als het gedroogd is dat niet kan doen net zoals men in de rozen ziet gebeuren.

HET VI. CAPITEL.

Van Lavendel oft Lavender.

Gheslachten.

De Lavender is tweederhande, Manneken ende Wijfken, van den anderen meest in de grootte ende goetheydt van reuck verschillende.

Ghedaente.

Lavender is een welrieckende cruydt, dienende om de kranssen ende kroonen daer mede te vercieren; maer blijft leegh, ende en schiet niet hoogh op, voort-brenghende dunne vierkantige, gheknoopte tackskens oft roeykens, anderhalven voet langh, oft noch langher: uyt elck knieken spruyten twee bladeren tegen den anderen over staende, langhworpigh, vet oft ghelijvigh, aen beyde sijden grijs, dat is aschverwigh oft witachtigh, veel langher ende breeder dan de bladeren van den Rosmarijn: op ’t sop van de steelen wassen langhworpighe dunne aderen, vol van blauwe bloemen: de wortelen zijn houtachtigh, in ettelijcke faselinghen verdeylt. De bloemen ende bladeren van dit ghewas geven van haer eenen seer overvloedigen ende het hoofdt vervullende oft beswarende reuck.

A. De eerste soorte van dit cruydt, Lavender Manneken gheheeten, heeft grooter, dicker ende langher bladeren, ende is oock beter oft stercker van reuck.

B. De andere, Lavender Wijfken ghenoemt, wast leegher, ende heeft kleyner, smaller ende dunner oft teerer bladeren, ende is onstercker van reuck.

C. Men vindt oock somtijdts Lavender met witte bloemen, anders de voorseyde in alles ghelijckende.

Plaetse.

Meest alle berghen ende woeste onghebouwde velden ende landouwen van Spaegnien ende [439] Languedock, worden met Lavender bedeckt ende bekleedt. Voorts in andere ghewesten van Vranckrijck, Hoogh ende Nederduytschlandt, ende oock elders, wordt sy in de hoven ghesaeyt ende onderhouden.

Tijdt.

Lavender bloeyt in Braeckmaendt ende Hoymaendt.

Naem.

De Groote soorte van dit cruydt wordt van de Italiaenen Nardus Italica ende Spica op ’t Latijnsch, ende op ’t Italiaensche Spigo gheheeten; de Kleyne, Lavanda ende Lavandula. Dan soo wel de kleyne als de groote worden in de Apoteken van Hooghduytschlandt ende Nederduytschlandt Lavandula ende Lavendula ghenoemt, by den gemeynen man Lavender, naementlijck de Groote, Lavandula Mas, dat is Lavender Manneken; in ’t Fransoys Lavande masle; ende de Kleyne, Lavandula femina, dat is Lavender Wijfken; in ’t Fransoys Lavande femelle.

Sommighe ghelooven, dat de Lavender ’t selve gewas is dat in ’t Latijn Casia genoemt pleegh te wesen, ende een seer welrieckende cruydt was, van ’t welcke Virgilius somtijdts vermaent, als in de tweede Ecloga van sijne Bucolica; ende insghelijcks oock in het vierde boeck van sijne Georgica; wanneer hy spreeckt van de plaetse ende woonstede die de Bien alderbequaemste soude moghen wesen, ende hoe oft waermen de biekorven sal stellen; daer hy de Casia onder de soet-rieckende cruyden rekent, die by den Quendel, Thijm ende dierghelijcke pleghen te wassen. Daer is nochtans een andere Casia fistula, oft Syrinx, die nu ter tijt over al Cinamomum ende Canella ghenoemt wordt, dat is den Kaneel: ende bovendien isser noch een ander Casia nigra, die in de Apoteken ghemeynlijck Casia fistula, ende nu in onse taele eyghentlijck Cassie gheheeten is. Plinius schrijft, dat de Casia van Hyginus Cneoron ghenoemt is. Dan soo wel by Theophrastus als by den selven Plinius zijnder twee geslachten van Cneoron: het eene is wit, met dicke ghelijvighe langhworpighe bladeren, van gedaente die van de Olijve bijnae ghelijck, goedt van reuck; het ander is swart, ende sonder eenighen reuck: beyde hebben seer diep in der aerden sinckende groote wortelen: de tackskens van beyde zijn seer veel in ’t ghetal, dick ende taey: sy spruyten uyt ende bloeyen in den Herfst, ende blijven daer nae langen tijt met haere bloemen geladen. Soodanigh en is de Lavender gheensins niet: want sy en heeft noch dicke wortelen, noch diep in der aerden sinckende; ende en heeft gheen taeye tackskens, noch oock en pleegh in den Herfst niet te bloeyen, maer in den Somer: sulcks dat hier uyt oock ghenoeghsaem blijckt, dat de Lavender gheensins voor eenighe soorte van Cneoron te houden en is.

Aerd.

De Lavender is van aerd ende krachten warm ende droogh, ende dat in den derden graed; ende bovendien is dun ende fijn van stoffe, ende veel lochtachtige ende geestachtighe deelen in haer hebbende.

Kracht ende Werckinghe.

Lavender, in welcker voeghen die oock ghebruyckt wordt, is seer bequaem om alle koude ghebreken des hoofdts te ghenesen, ende in sonderheydt de ghene die van gheen groote menighte van vochtigheydt veroorsaeckt en zijn, maer alleen van kouwe oft verkillinghe komen.

Daerom het water dat van Lavender ghedistilleert wordt, te riecken ghegheven, ende aen ’t slaep oft slach van den hoofde, ende aen het voorhoofdt ghestreken, geneest de ghebreken des hoofdts, als diemen Catalepsis in ’t Latijn noemt, oft de slapende sucht, ende de Herniplexia, dat is de beroertheydt oft popelsije van de eende sijde des hoofts: somtijdts doet het selve oock de ghene die met de vallende sieckte gequelt zijn wederom op staen, ende de swijmende menschen wederom tot hun selven komen; ’t welck dickwijls bevonden is geweest. Maer als daer een groote menighte van humeuren oft vochtigheden by is, die dese ende diergelijcke sieckten veroorsaecken, in sonderheyt de ghene die alreede met het bloedt gemengelt zijn, alsdan soo en is het ghebruyck van dit ghedistilleert water niet al te seker ende sonder vreese, ende en magh soo lichtelijck niet ende sonder achterdencken gebruyckt worden; als oock gheensins te prijsen is het onbedachtelijck ghebruycken van de compositie oft menginge die bereyt wordt van gebranden wijn daer dierghelijcke cruyden, bloemen ende saden, ende sommighe specerijen in te weycke gestelt zijn; die nochtans van sommighe in allerhande dierghelijcke ghebreken gebesight [440] wordt; maer teghen alle recht ende reden: want door het ghebruyck van dusdanighe heete dingen, die door haeren eyghen aerd het hoofdt vervullen ende swaer maecken, wordt de sieckte seer vermeerdert, ende den krancken wordt in noodt van sijn leven ghebroght; in sonderheydt als daer gheen behoorlijcke aderlatinghe oft suyvermaeckinghe door eenige purgatie voor ghegaen en is: ’t welck ick hier hebbe willen vermaenen, ende te kennen gheven, om dat over al te stoute ende onbedachte Apotekers, ende andere botte ende neus-ghewijse vrouwen, stracks dierghelijcke Compositien (die sy den naem van Extractien pleghen te gheven) ende andere soodanighe dinghen niet alleen de menschen die met de popelsije bevanghen zijn, maer oock de ghene die de sieckte catothus met ghedurighe kortse hebben, met ghewelt doen gebruycken, iae in den mondt gieten; daer hun nochtans niet schaedelijcker ghegheven en kan worden, ghemerckt dat sy het ghenesen seer verachteren, ende somtijts, iae dickwijls, den krancken het leven benemen oft verkorten.

Alle dese woorden en zijn nochtans geensins te verstaen tot lasteringhe van de Lavender, die een seer goedt ende nut cruydt is, als het wel ghebruyckt wordt; maer tot vermaeninghe van de ongeleerde, ende tot berispinge ende beteringhe van de stoute ende onbedachte menschen, die dat ghebruycken, daer ende wanneer dat gheen plaetse en grijpt, ende gheensins en behoort ghebruyckt te worden.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van Lavender worden met die van de Stichas dickwijls verwerret, ende dat alleen om dieswille, dat de Lavender in de Apoteken met den Latijnschen naem Spica bekent is; ’t welck soo veel beteeckent als den Grieckschen naem Stichas. Sy zijn nochtans van den anderen verscheyden, als uyt het naevolghende Capitel blijcken sal. Het Wijfken pleegh wel het ghemeynste te wesen: dan het Manneken wordt in de Cruydt-beminners hoven onder-houden.

Sommighe maecken twee verscheyden geslachten van den Spic ende van den Lavender: maer nochtans moeten sy onder een gheslacht, nae de leeringhe van Dodoneus, begrepen worden. dan de groote soorte oft Lavender Manneken wordt meest Spic, oft in ’t Italiaensch Nardo spico Italiano gheheeten, van Fuchsius ende Matthiolus Pseudonardus; in ’t Fransoys Aspic; ende is de Stoechas Arabica van Mesue met aderen van Rogghe, ghelijck sommighe ghelooven; in ’t Enghelsch Frensche Spick Narde.

De andere Kleyne soorte oft Lavender Wijfken is de Stachis van Anquillera, schrijft Lobel, ende Pseudonardus Wijfken van Matthiolus; in ’t Hooghduytsch Lavender; in ’t Fransoys Lavande; in ’t Italiaensch Spigo gentile, oft Spico Nardo Italiano falso, oft Lavanda; in ’t Enghelsch Lavendel.

Ander Lavender met seer gekertelde bladers, van Clusius beschreven met naem van Lavendula multifido folio, is seer vremt ende seldsaem, want sy heeft aen de steelen veele sijd-scheutkens, vierkantigh ende rouw, eenen voet langh, bekleet met diep ghekerfde aschverwighe bladers, die van den Coriander, Nigelle oft Nardus ghelijck, als uyt knoopkens voortkomende. De adere van de bloemen van dese Lavender is een weynigh gheboghen, ende ghelijck met vier reken beset, spruytende somtijdts d’een uyt d’ander, voortbrenghende blauwe welrieckende bloemen. Desen heeft Clusius gevonden bloeyende in Februarius in Spaegnien op eenen hoevel gheleghen by Malaga, ende in Meert by Murcia; ende nergens elders: oock wordt dese Lavender ghehouden niet soo krachtigh als eenigh van d’ ander, seght Lobel.

Lavendel met Alssen-bloemen, in ’t Latijn Lavandula flore Absinthii, wordt by de Alssen beschreven.

Wilde Lavendel, in ’t Latijn Lavandula silvestris, is den Bastaert-Wederick met blauwe bloemen.

Casia van de Poëten. Aengaende dat Dodoneus hier van de Casia vermaent, soo heeft Lobel een ghewas voor de Casia beschreven, nae de meyninge van die van Montpelliers. Dit cruydt, schrijft hy, groeyt seer overvloedigh in Romanie en in Languedock; hebbende den steel dien van den Spaenschen Brem ghelijck, ghestreept, ende van verwe den Duysent-kracht oft Polemonia ghelijck; maer de bladers ghelijcken die van de Thymelaea oft Stichas oft Lavender. Het heeft veele bezien, die van den Cneorum oft Zee-Korael cruydt ghelijckende; de welcke seer lijmachtigh zijn, groeyende aen steelen van anderhalven voet hoogh oft hooger. De menighvuldighe bloemkens zijndie van den Olijf-boom ghelijck, van verwe geel uyt den groenen. Het bloeyt in Wedemant, ende ’t saedt is rood in Ooghstmaendt.

Oeffeninge.

Lavender, soo wel Manneken als Wijfken, begeert drooghen ende steenachtighen grond, die wel ter sonnen staet. Sy moet gheschoren zijn eer sy bloemen krijght, ende wel ghesuyvert worden. Sommighe Italiaensche hoveniers strijcken de peersche bloemen van Lavender met bladeren van Cicers oft Erwten, ende dan worden sy rood. Men plantse van tackskens.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Lavender is uytermaten goedt om de vermoede zenuen te stercken, oft die oock andersins uyt koude oorsaecke qualijck ghestelt zijn. Daerom zijn oock de baden ende stovinghen van de Lavender ghemaeckt seer goedt teghen de gicht, verkrompen leden, popelsij, ende andere dierghelijcke sieckten.

Dit cruydt is oock seer goedt teghen de bevinghe ende geraecktheydt.

De bloemen van Lavender alleen, oft met Caneel, Noten-Muschaten, ende Groffels-naghelen ghemenght, ghenesen de hertkloppinghe, ende de gheelsucht, ende zijn seer goedt teghen de popelsije, ende teghen de pijne ende swijmelinghe in ’t hoofdt.

De Conserve van Lavender-bloemen met suycker ghemaeckt, is oock tot den voorgheschreven ghebrecke seer goedt, ’s morghens een boon groot inghenomen.

Water van Lavender-bloemen ghedistilleert, gheneest den hooftsweer ende den tandtsweer, ende de lamme leden, als sy daer mede ghestreken ende gewasschen worden. Twee lepels van’t selve ingenomen, doen de verloren spraek wederkomen, ende ghenesen de beswijmtheydt ende flauwheydt van herten.

Lavender Manneken is wat lieflijcker ende meer rieckende; daerom zijn de bladers ende ’t saedt te meer ghepresen tot de ghebreken van de moeder, soo wel in stovinghen ende wasschinghen, als oock ’t poeder van dien met water inghenomen teghen d’ opstijghen van de moeder, den oorsprongh hebbende uyt rotte dompen, ende oock om den aerbeydt van baeren te spoeden ende te verlichten.

De selve Lavender Manneken doet scheyden ende verdrijft de swillinghen ende pijnen van de maghe, ende hardheydt van de lever, ende geneest de druppel-pisse, ende de pijne van water te maecken.

Lavender in wijn ghesoden ende ghedroncken lost de pisse, verweckt de maendtstonden, ende iaeght de naegheboorte ende doode vruchten af.

Om den aerbeydt van baren te verlichten, ende de pijne van dien te veerdighen, heeft den seer gheleerden Rondelet een poeder van ’t saedt van Italiaensch Nardus doen bereyden: Neemt een half draghme Italiaensch Nardus-saedt; saedt van Wechbre ende Endijvie, van elcks twee scrupels; Peper een scrupel; stoot dese dinghen t’samen tot poeder, ende ghevet in met water van Mannekens-cruydt, oft Glas-cruydt, ende van Endijvie, van elcks dry oncen.

Lobel schrijft noch een ander bequaemer poeder tot de voorseyde ghebreken: den peserick, seght hy, met sijn twee bijghevoeghde vaten wordt ghewasschen met witten wijn, ende dan in den oven ghebrandt in een nieuw aerden potteken: ten laetsten wordt die wederom ghewasschen met Endijvie, water ende wijn; de welcke alsoo bewaert wordt, tot datmen die wil besighen. Dan neemt asschen van den voorseyden peserick een half loot, Caneel een half draghme; langh Peper ende Galigaen, van elcks een vierendeel loots; saedt van Wechbre ende Endijvie, anderhalf dragme, saet van Italiaensch Nardus vier scrupels; stoot het al t’samen in poeder, ende ghevet in met de voorseyde wateren, ende witten wijn, soo verre als daer geen kortse en is.

Hy beschrijft noch een ander seer krachtigh poeder om de nauwe ende doode vruchten af te iaegen. Neemt Confectie Alkermes, ende van ’t voorseyde poeder van elcks twee scrupels, Boracho ende Trochiscen van Myrrhe, van elcks anderhalf scrupel; Beversijn een scrupel. Dese dinghen al t’samen ghestooten salmen in gheven met water van Buglosse, Bijvoet ende witten wijn.

Spic-olie. De Olie van Lavender wordt ghemeynlijck Spic-Olie gheheeten, ende is seer sterck ende welrieckende, ende drooght de Katarren: maer in de neck ghestreken is die seer sonderlinge teghen de verkrompen ende verdoofde zenuwen. Sy wordt met menighte in Vranckrijck ghemaeckt, ende van daer in andere landen ghesonden.

Die soorte van Lavender met seer gekertelde bladers, daer Clusius af schrijft, is veel soeter van reuck, ende gheensins soo swaer oft hoofdigh als de andere Lavender, in sonderheydt als Lavender Wijfken, oft die korter aderen der bloemen heeft; daerom is het te ghelooven, dat sy soo krachtigh ende gheweldigh niet en sal zijn als die, oft immers soo warm niet, ende vervolghens veel soeter ende sachter in ’t wercken.

Ander ghebruyck.

Lavender dient seer wel om te legghen onder lijnwaet ende kleeders, die daer af eenen goeden reuck krijgen, ende voor de motten bewaert zijn.

De Olie van Lavender verwint alle andere welrieckende dingen daer sy by ghedaen wordt; ende verdooft den reuck van de selve; ende is bequaem om handtschoenen ende andere dinghen eenighen reuck te gheven; maer men moet daer niet veel van nemen. De schrijnwerckers pleghen dit oock te ghebruycken om hunne kassen ende kisten daer mede te strijcken; want dan en sullen die niet haest vermeluwen; noch de kleeren diemen daer in legghen sal, en sullen niet lichtelijck van de motten ende schieters beschadight worden.

HET VI. KAPITTEL.

Van lavendel of lavender. (Lavandula spica en Lavandula latifolia)

Geslachten.

De lavendel is tweevormig, mannetje en wijfje die van elkaar meest in de grootte en goedheid van reuk verschillen.

Gedaante.

Lavendel is een welriekende kruid dat dient om de kransen en kronen daarmee te versieren, maar blijft laag en schiet niet hoog op en brengt dunne vierkantige, geknoopte takjes of twijgen van vijf en veertig cm lang of noch langer voort en uit elk knietje spruiten twee bladeren die tegenover elkaar staan en langwerpig, vet of stevig zijn en aan beide zijden grijs, dat is askleurig of witachtig en veel langer en breder dan de bladeren van de rozemarijn, op de top van de stelen groeien langwerpige dunne aren vol van blauwe bloemen, de wortels zijn houtachtig en in ettelijke vezels verdeeld. De bloemen en bladeren van dit gewas geven een zeer overvloedige van zich en het hoofd vervullend of bezwarende reuk.

A. De eerste soort van dit kruid, lavendel mannetje genoemd, heeft grotere, dikkere en langere bladeren en is ook beter of sterker van reuk.

B. De andere, lavendel wijfje genoemd, groeit lager en heeft kleinere, smallere en dunnere of teerder bladeren en is zwakker van reuk.

C. Men vindt ook soms lavendel met witte bloemen die anders op de voor vermelde in alles lijkt.

Plaats.

Meest alle bergen en woeste ongebouwde velden en landstreken van Spanje en [439] Languedoc worden met lavendel bedekt en bekleed. Voorts in andere gewesten van Frankrijk, Hoog en Nederduitsland en ook elders wordt het in de hoven gezaaid en onderhouden.

Tijd.

Lavendel bloeit in juni en juli.

Naam.

De grote soort van dit kruid wordt van de Italianen Nardus Italica en Spica op het Latijns en op ’t Italiaans spigo genoemd en de kleine lavanda en lavandula. Dan zowel de kleine als de grote worden in de apotheken van Hoogduitsland en Nederduitsland Lavandula en Lavendula genoemd en bij de gewone man lavender en namelijk de grote Lavandula Mas, dat is lavender mannetje, in het Frans lavande masle en de kleine Lavandula femina, dat is lavender wijfje en in het Frans lavande femelle.

Sommige geloven dat lavendel hetzelfde gewas is dat in het Latijn Casia genoemd plag te wezen en een zeer welriekend kruid was waarvan Virgilius soms vermaant als in de tweede Ecloga van zijn Bucolica en insgelijks ook in het vierde boek van zijn Georgica wanneer hij spreekt van de plaats en woonstede die de bijen het allerliefst zou mogen wezen en hoe of waar men de bijenkorven zal stellen daar hij de Casia onder de zoet riekende kruiden rekent die bij de quendel, tijm en diergelijke plegen te groeien. Daar is nochtans een andere Casia fistula of Syrinx die tegenwoordig overal Cinamomum en canella genoemd wordt, dat is de kaneel, en bovendien is er noch een ander Casia nigra die in de apotheken gewoonlijk Casia fistula en nu in onze taal eigenlijk Cassie genoemd is. Plinius schrijft dat Casia door Hyginus Cneoron genoemd is. Dan zowel bij Theophrastus als bij die Plinius zijn er twee geslachten van Cneoron, het ene is wit met dikke stevige langwerpige bladeren die van gedaante die van de olijf bijna gelijk zijn en goed van reuk, het ander is zwart en zonder enige reuk en beide hebben zeer diep in de aarde zinkende grote wortels, de takjes van beide zijn zeer veel in het getal, dik en taai en spruiten uit en bloeien in de herfst en blijven daarna lange tijd met hun bloemen geladen. Zodanig is de lavendel geenszins niet want ze heeft noch dikke wortels die ook niet diep in de aarde zinken en heeft geen taaie takjes en plag ook niet in de herfst te bloeien maar in de zomer zodat hieruit ook voldoende blijkt dat de lavendel geenszins voor enige soort van Cneoron te houden is.

Aard.

Lavendel is van aard en krachten warm en droog en dat in de derde graad en bovendien dun en fijn van stof en heeft veel luchtachtige en geestachtige delen in zich.

Kracht en werking.

Lavendel en op welke manier die ook gebruikt wordt is zeer geschikt om alle koude gebreken van het hoofd te genezen en vooral diegene die van geen grote menigte van vochtigheid veroorzaak zijn, maar alleen van koude of verkilling komen.

Daarom geneest het water dat van lavendel gedistilleerd wordt en te ruiken gegeven en aan de slaap of slag van het hoofd en aan het voorhoofd gestreken de gebreken van het hoofd zoals die men Catalepsis in het Latijn noemt of de slapende zucht en de Herniplexia, dat is de beroerdheid of hersenbloeding aan de ene kant van het hoofd, soms doet hetzelfde ook diegene die met de vallende ziekte gekweld zijn wederom opstaan en de bezwijmde mensen wederom tot zichzelf komen wat dikwijls bevonden is geweest. Maar als er een grote menigte van humeuren of vochtigheden bij zijn die deze en diergelijke ziekten veroorzaken en vooral diegene die alreeds met het bloed gemengd zijn dan is het gebruik van dit gedistilleerd water niet al te zeker en zonder vrees en mag niet zo lichtvaardig en zonder achterdocht gebruikt worden als ook geenszins te prijzen is het onbedacht gebruiken van de compositie of menging die bereid wordt van gebrande wijn daar diergelijke kruiden, bloemen en zaden en sommige specerijen in te week gesteld zijn die nochtans van sommige in allerhande diergelijke gebreken gebruikt [440] wordt, maar tegen alle recht en reden want door het gebruik van dusdanige hete dingen die door hun eigen aard het hoofd vervullen en zwaar maken wordt de ziekte zeer vermeerderd en de zieke wordt in nood van zijn leven gebracht en vooral als er geen behoorlijke aderlating of zuiver maken door enige purgatief vooraf gegaan is wat ik hier heb willen vermanen en te kennen geven omdat over al te stoute en onbedachte apothekers en andere botte en neuswijze vrouwen straks diergelijke composities (die ze de naam van extracten plegen te geven) en andere zodanige dingen niet alleen de mensen die met de hersenbloeding bevangen zijn, maar ook diegene die de ziekte catothus met gedurige koorts hebben met geweld laten gebruiken, ja in de mond gieten, daar hun nochtans niets schadelijker gegeven kan worden, gemerkt dat ze het genezen zeer verergeren en soms, ja dikwijls de zieke het leven benemen of verkorten.

Alle deze woorden zijn nochtans geenszins te verstaan tot belastering van de lavendel die een zeer goed en nuttig kruid is als het goed gebruikt wordt, maar tot vermaning van de ongeleerde en tot berisping en betering van de stoute en onbedachte mensen die dat gebruiken daar en wanneer dat geen plaats grijpt en geenszins behoort gebruikt te worden.

BIJVOEGING.

De soorten van lavendel worden met die van de Stoechas dikwijls verward en dat alleen hierom omdat de lavendel in de apotheken met de Latijnse naam Spica bekend is wat zoveel betekent als de Griekse naam Stichas. Ze verschillen nochtans van elkaar als uit het navolgende kapittel blijken zal. Het wijfje plag wel het gewoonste te wezen, dan het mannetje wordt in de kruidbeminnaars hoven onderhouden.

Sommige maken twee verschillende geslachten van de Spica en van de lavendel, maar nochtans moeten ze onder een geslacht, naar de lering van Dodonaeus, begrepen worden. Dan de grote soort of lavendel mannetje wordt meestal Spic of in het Italiaans nardo spico Italiano genoemd en van Fuchsius en Matthiolus Pseudonardus, in het Frans aspic en is de Stoechas Arabica van Mesue met aren van rogge zoals sommige geloven en in het Engels Frensche spick narde.

Lavandula angustifolia subsp. angustifolia) De andere kleine soort of lavendel wijfje is de Stachis van Anquillera, schrijft Lobel, en Pseudonardus wijfje van Matthiolus, in het Hoogduits Lavender, in het Frans lavande, in het Italiaans spigo gentile of spico nardo Italiano falso of lavanda en in het Engels lavendel.

Ander lavendel met zeer gekartelde bladeren is van Clusius beschreven met naam van Lavendula multifido folio en is zeer vreemd en zeldzaam want ze heeft aan de stelen vele zijscheutjes die vierkantig en ruw zijn en dertig cm lang en bekleed met diep gekerfde askleurige bladeren die van de koriander, Nigella of Nardus gelijk en uit knoopjes voortkomen. De aar van de bloemen van deze lavendel is wat gebogen en als met vier rijen bezet waar soms de een uit de ander spruit en blauwe welriekende bloemen voortbrengt. Deze heeft Clusius bloeiend gevonden in februari in Spanje op een heuvel gelegen bij Malaga en in maart bij Murcia en nergens elders, ook wordt deze lavendel voor niet zo krachtig gehouden als enige van de andere, zegt Lobel.

Lavendel met alsembloemen, in het Latijn Lavandula flore Absinthii, wordt bij de alsem beschreven.

Wilde lavendel, in het Latijn Lavandula silvestris, is de bastaard wederik met blauwe bloemen.

Casia van de poëten. Aangaande dat Dodonaeus hier van de Casia vermaant zo heeft Lobel een gewas voor de Casia beschreven naar de mening van die van Montpelliers. Dit kruid, schrijft hij, groeit zeer overvloedig in Roemenië en in Languedock en heeft de steel die van de Spaanse brem gelijk, gestreept en van kleur de duizendkracht of Polemonia gelijk, maar de bladeren lijken op die van de Thymelaea of Stichas of lavendel. Het heeft vele bessen die van de Cneorum of zeekoraal kruid gelijken die zeer lijmachtig zijn en groeien aan stelen van vijf en veertig cm hoog of hoger. De menigvuldige bloempjes zijn die van de olijfboom gelijk en van kleur geel uit het groene. Het bloeit in juni en het zaad is rood in augustus.

Teelt.

Lavendel en zowel mannetje als wijfje begeert droge en steenachtige grond die goed in de zon staat. Ze moet geschoren zijn eer ze bloemen krijgt en goed gezuiverd worden. Sommige Italiaanse hoveniers strijken de paarse bloemen van lavendel met bladeren van cicers of erwten en dan worden ze rood. Men plant ze van takjes.

Aard, kracht en werking.

Lavendel is uitermate goed om de vermoeide zenuwen te versterken of die ook anderszins uit koude oorzaken slecht gesteld zijn. Daarom zijn ook de baden en stovingen van de lavendel gemaakt zeer goed tegen de jicht, verkrompen leden, m. s. en andere diergelijke ziekten.

Dit kruid is ook zeer goed tegen de beving en hersenbloeding.

De bloemen van lavendel alleen of met kaneel, notenmuskaten en kruidnagels gemengd genezen de hartklopping en de geelzucht en zijn zeer goed tegen m. s. en tegen de pijn en bezwijming in het hoofd.

De konserf van lavendelbloemen met suiker gemaakt is ook tot de voorbeschreven gebreken zeer goed ’s morgens een boon groot ingenomen.

Water van lavendelbloemen gedistilleerd geneest hoofdpijn en tandpijn en lamme leden als ze daarmee gestreken en gewassen worden. Twee lepels er van ingenomen laten de verloren spraak weerkomen en genezen de bezwijming en flauwte van het hart.

Lavendel mannetje is wat lieflijker en ruikt meer en daarom zijn de bladeren en het zaad meer geprezen tot de gebreken van de baarmoeder en zowel in stovingen en wassingen als ook het poeder er van met water ingenomen tegen het opstijgen van de baarmoeder die oorsprong heeft uit rotte dampen en ook om de arbeid van baren te bespoedigen en te verlichten.

Dezelfde lavendel mannetje laat scheiden en verdrijft de zwellingen en pijnen van de maag en hardheid van de lever en geneest de druppelplas en de pijn van water te maken.

Lavendel in wijn gekookt en gedronken lost de plas en verwekt de maandstonden en jaagt de nageboorte en dode vrucht af.

Om de arbeid van baren te verlichten en de pijn er van te minderen heeft de zeer geleerde Rondelet een poeder van het zaad van Italiaanse Nardus laten bereiden: ‘neem een half drachme Italiaans Narduszaad, zaad van weegbree en andijvie, van elk twee scrupels, peper een scrupel en stoot deze dingen tezamen tot poeder en geef het in met water van mannetjeskruid of glaskruid en van andijvie, van elk drie ons’.

Lobel schrijft noch een ander beter poeder tot de voor vermelde gebreken, de pezerik, zegt hij, met zijn twee bijgevoegde vaten wordt gewassen met witte wijn en dan in de oven gebrand in een nieuwe aarden potje en tenslotte wordt die wederom gewassen met andijviewater en wijn die alzo bewaard wordt totdat men die wil gebruiken. Dan neem as van de voor vermelde pezerik een half lood, kaneel een half drachme, lange peper en galigaan, van elk een vierendeel lood, zaad van weegbree en andijvie, anderhalf drachme, zaad van Italiaans Nardus vier scrupels en stoot het alle tezamen in poeder en geef het in met de voor vermelde water en witte wijn, zover als er geen koorts is.

Hij beschrijft noch een ander zeer krachtig poeder om de nauwe en dode vruchten af te jagen. Neem Confectie Alkermes en van het voor vermelde poeder van elk twee scrupels, Boracho en Trochiscen van Myrrhe, van elk anderhalf scrupel, beverzwijn een scrupel. Deze dingen alle tezamen gestoten zal men ingeven met water van buglosse, bijvoet en witte wijn.

Spicolie. De olie van lavendel wordt gewoonlijk spicolie genoemd en is zeer sterk en welriekend en droogt de katarren, maar in de nek gestreken is die zeer bijzonder tegen de verkrompen en verdoofde zenuwen. Ze wordt met menigte in Frankrijk gemaakt en vandaar in andere landen gezonden.

Die soort van lavendel met zeer gekartelde bladeren daar Clusius van schrijft is veel zoeter van reuk en geenszins zo zwaar of hoofdig als de andere lavendel en vooral als lavendel wijfje of die kortere aren van bloemen heeft en daarom is het te geloven dat ze niet zo krachtig en geweldig zal zijn als die of immers niet zo warm en vervolgens veel zoeter en zachter in het werken.

Ander gebruik.

Lavendel dient zeer goed om onder linnen en kleren te leggen die daarvan een goede reuk krijgen en voor de motten bewaard zijn.

De olie van lavendel overwint alle andere welriekende dingen daar ze bij gedaan wordt en verdooft de reuk er van en is geschikt om handschoenen en andere dingen enige reuk te geven, maar men moet daar niet veel van nemen. De schrijnwerkers plegen dit ook te gebruiken om hun kasten en kisten daarmee te bestrijken want dan zullen die niet gauw vermolmen, noch de kleren die men daarin leggen zal zullen niet gauw van de motten en schieters beschadigd worden.