Marrubium

HET EERSTE DEEL.

Het vierde Boeck.

VOOR-REDEN.

Nu is het tijdt dat wy komen tot de beschrijvinghe van de cruyden, de welcke in ’t Latijn van de letteren M. N. O. P.ende Q. beghinnen: waer onder van ons begrepen sullen wesen veel van die cruyden, die seer ghebruyckt ende ghebesight worden van meest alle de Medicijns van alle landen des wereldts, ende voor seer bequaem gheacht zijn om de ghebreken ende kranckheden des lichaems te ghenesen; niet alleen de ghemeyne ende lichte, maer oock de ghene diemen voor de swaerste ende moeyelijckste pleegh te houden.

HET EERSTE DEEL.

Het vierde Boek.

VOORREDE.

Nu is het tijd dat we tot de beschrijving van de kruiden komen die in het Latijn van de letters M. N. O. P.en Q. beginnen waaronder veel van die kruiden van ons begrepen zullen wezen die zeer gebruikt en gebezigd worden van meest alle dokters van alle landen der wereld en voor zeer geschikt geacht zijn om de gebreken en ziektes des lichaam te genezen en niet alleen de gewone en lichte maar ook diegene die men voor de zwaarste en moeilijkste plag te houden.

HET 1. CAPITEL.

Van Malrove oft Witte Andoren.

Gheslachten.

Dioscorides vermaent van twee gheslachten van Malrove: het eene wordt eyghentlijck soo gheheeten, ende is wit in ’t aenschouwen: het ander wordt Ballote ende swarte Malrove ghenoemt. Men vindt nochtans sommighe andere cruyden, die onder ‘t geslacht van Malrove soude moghen ghereeckent wesen; te weten Alysson en Water-Malrove: waer van wy in ons twintighste Boeck sullen handelen.

Ghedaente.

Oprechte Malrove oft Marrubium, ’t welck soo eygentlijck genoemt wort, brenght voort vele vierkantighe steelkens, eenen voedt hooghe, met dunne grijsachtige wolachtigheydt beset: de bladeren komen met tusschen-ledigheyt twee t’ seffens uyt de steelen gesproten, rondachtigh, gherimpelt, aen de kanten ghekerft, insghelijcks oock met witachtige wolachtigheyt oft dons bedeckt ende grijs. De bloemen zijn witachtigh, ende wassen in scherpe stekende huyskens, rondsomme den steel ghelijck eenen rinck staende, met tusschen-spatien van malkanderen ghescheyden: in de welcke het saet ghevonden wordt, rondachtigh ende rouw. De wortel is swert, met vele veselinghen.

Dit heel cruydt is soet en lieflijck van reuck, ende rieckt een weynigh nae den Muscus, besonder in de wintersche maenden.

Plaetse.

Omtrent de mueren, weghen, paden ende kanten van de gebouwde landen, ende op de ongebouwde plaetsen, in vette ende luchtighe aerde wast de Malrove seer geerne: sy is in alle landen ghemeyn; al is ’t sake datse dickwijls verscheyden van ghedaente wordt, naer de ghelegentheydt oft ’t ghewest van de landouwen daer sy op wast. Want de ghene die in het eylant Candien, ende in Oostenrijck, Hongarijen ende de omligghende landen met menighte groeydt, is veel witter ende beter van reuck, dan de ghene die ghemeynlijck hier in Nederlandt ende op andere plaetsen van Hooghduydtschlant pleegh te wassen: ende daer-en-boven sy krijght daer oock somwijlen kleynder ende smaller bladeren, dan sy hier te lande, oft in Hooghduydtschlandt heeft. [119]

Tijdt.

Sy bloeyt in Hoeymaent ende Ooghstmaent; wel verstaende, het ander iaer nae dat sy eerst uyt der aerden ghesproten is: want sy blijft des winters over.

Naemen.

Men noemt dit ghewas in ’t Nederlantsch Malrove, Malruevie, oft Witte Andoren; in ’t Hooghduydtsch Marobel, ende Weiss Andorn; in ’t Enghelsch Horehunde; in ‘t Behemsch Jablecniik; in ’t Fransch Marrubin ende Marrochemin; in ’t Italiaensch Marrobio; in ’t Spaensch Marruvio, Malrubi ende Marrolho. In ’t Griecks noemtmen ’t Prasion; in ’t Latijn Marrubium: in de Apotekers winckels noemtmen dat Prassium, ende somwijlen oock Marrubium. Men noemt het meestendeel Marrubium candidum, dat is Witte Malrove; om dat van de Ballote, die Swarte Malruevie ghenoemt wordt, te onderscheyden. Apuleius heeft sommighe bastaert toenaemen van dit cruydt voort-gebroght, te weten dese Griecksche, Eupatorion, Phyllophares, Camelopodion, Cynosprasion; ende dese Latijnsche, Melittena, Labeonia, ende Ulceraria.

Aerd.

Malrove is, nae het segghen van Galenus, in den tweeden graed werm van aerd, ende droogh in den derden: ende gelijck sy bitter van smaeck is, soo is sy daerom oock machtigh om de Lever ende de Milte van verstoptheydt te verlossen, ende de Borst met de Longeren te suyveren, ende de maendtstonden te verwecken.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides seght, dat het sap van de groene bladeren van Malrove, oft het water daer de drooghe bladeren met het saet in ghesoden zijn, met honigh de anborstighe (oft die kort op de borst zijn) ende oock de hoestende, ende de uytteerende menschen inghegheven pleegh te worden, ende de slijmachtighe dicke vochtigheydt uyt de borst iaeghen ende quijt maken kan.

Ende voorwaer dit cruydt is machtigh niet alleen de dicke ende slijmerachtige taeye vochtigheydt te lossen ende af te iaeghen; maer kan oock het etter krachtighlijck suyveren ende ten voorschijn brenghen.

Daerom is de Malrove al de uytteerende menschen geweldighlijcken nut ende bequaem, ende oock den ghenen die etterachtige vochtigheyt plegen te spouwen; wel verstaende, in dien daer gheen kortse by en is, oft ten minsten, in dien den krancken van dunne scherpe sinckinghe oft catharren vry is.

By Paulus Egineta isser een Compositie oft Menginge beschreven, van Malrove ghemaeckt; de welcke de uytteerende ende etterachtighe vochtigheyt uytspouwende menschen sonderlinghen goedt, ende wonderbaerlijcken nut ende bequaem wordt bevonden.

Voordts, soo geeftmen de Malrove de vrouwen die nae het baeren niet ghenoeghsaem ghesuyvert en zijn, om de maendtstonden ende naegheboorte te doen komen.

Sy is oock bequaem den genen die vergift in ’t lijf ghenomen oft ghedroncken hebben, oft die van de slanghen ghebeten zijn.

De bladeren met honigh ghebruyckt konnen de vuyle zeeren ende sweeragien seer wel reynigen: de selve doen de quade sweerende nagels ende nijnagels, ende oock de loopende ende voordts-etende zeeren op houden, ende beletten den voordt-ganck van dien, daer’ op gheleydt zijnde.

Het sap, ’t welck uyt de bladeren gheperst oft ghedouwt wordt, in de Sonne stijf ende dick gemaeckt, is bequaem teghen alle de voornoemde ghebreken: maer met wijn ende honigh op de ooghen ghestreken oft op-ghetrocken, geneest de geelheydt van de ooghen, die van de geelsucht over ghebleven is: in de ooren ghedrupt oft ghegoten, dient om de oude smerten van dien te ghenesen; ’t selfde doet het oock met Olie van Roosen, als Dioscorides betuyght.

BIIVOEGHSEL.

Spaensche Malrove. De tweede figure van de Witte Malrove, die hier van Dodoneus ghestelt is gheweest, beteeckent maer eene verscheydentheydt van dit ghewas, daer hy self af vermaent, segghende, dat de Malrove seer verschilt nae de plaetsen daer sy wast. Daerom heeft Lobel die figuere ghebruyckt, om daer mede sijn Spaensche Malrove uyt te drucken, die hy in ’t Latijn Marrubium candidum alterum Hispanicum noemt: ende dese heeft langher ende ghelijvigher bladers, die hayrigh, wit ende soeter van reuck zijn.

Daer is noch een ander cruydt van Lobel Spaensche Andoren ghenoemt; ’t welck de swarte Malrover meer ghelijckt. [120]

Een ander soorte van Malrove van Clusius. Dese is heel verscheyden van de Malrove die Lobel Spaensche Malrove noemt: ende sy en is van Clusius in Spaegnien nerghens ghevonden gheweest, maer seer wel omtrent Weenen in Oostenrijck, in drooghe grassachtighe velden. Sy groeydt daer in Hoeymaendt, maer wordt aldaer nerghens toe nut gheacht, oft immers ghebruyckt. Hy noemtse Marrubium alterum Pannonicum, ende twijffelt oft sy de Marva Iantusa van Serapion is. Sy krijght uyt eene wortel vele steelen, anderhalven voedt hoogh, vierkantigh, sterck, gheknoopt, in meer tacken verdeylt: aen elcken knoop staen twee bladeren teghen over den anderen wassende, tweemael soo langh, als sy breedt zijn, aen de kanten ghekertelt, by nae als die van oprecht Malrove, maer smalder, ende niet soo rond, iae, allenghskens uyt een voetken uytkomende ende breeder wordende, ende daer nae allenghskens met een scherpe spitsigheydt eyndende: heel grijs in ’t aensien; niet onlieflijck van reuck; nochtans merckelijcken scherp ende bitter van smaeck. De bloemen zijn wit, die van Malrove ghelijck, in sachte ende grijsachtighe huyskens wassende, het sop van de steelen omringhelende. De wortel is als die van de ghemeyne; uyt de welcke alle iaer meer ende meer nieuwe uyt-spruytsels pleghen te komen.

Naemen.

Al wordt dit cruydt van vele Apotekers ghemeynlijck Prassio ghenoemt; nochtans soo moetmen weten, datter noch een ander cruydt met den naem Prasos oft Prassion over al bekent is, te weten, ’t welckmen Pareye pleegh te noemen. Maer de verwe van de Pareye, oft eer den quaden reuck die de Swarte Malrove oft Ballote heeft, is oorsake gheweest, datmen soo wel dese Witte ende Welriekende Malruevie, als de andere, Prassion in ’t Latijn ende Griecks heeft ghenoemt. Nochtans is de groenheydt van de Pareye meer inde Melisse oft Confilie de greyn, dan in de Malruevien te aenmercken.

Krachten.

Malrove met wortels van blauw Lischbloemen oft drooghen Iris inghenomen, doet lossen alle grove vochtigheydt ende taeye fluymen die op de borst vergadert ligghen. Sy helpt oock de vrouwen die swaeren arbeydt hebben, ende die van verghiftighe dieren ghequetst zijn.

De bladeren van Malrove, soo wel van buyten als van binnen ghebruyckt, versoeten de pijne in de sijde; ghedrooght zijnde met azijn ghemenght, ghenesen de quade voordts-etende krauwagien.

Witte Malrove suyvert ende verteert, soo wel van buyten opgheleydt zijnde, als van binnen ghesight, als Plinius ende Galenus betuyghen.

Het sap uyt de bladeren gheperst, ghenomen dry lepelen swaer, wordt tot de Geelsucht seer ghepresen.

Het water, ’t welck uyt de bladeren ghedistilleert is, wordt seer nuttelijck ghebruyckt teghen als schorftheydt ende ongheevigheydt des huydts; ende is sonderlinghen goedt teghen de smerten van de ionghe kinderen.

Men maeckt vande Malrove een Sijroop, die Syrupus de Prassio ghenoemt is, en seer ghepresen wordt in de langhe qualen van de Longher, die van koude ende taeye vochtigheden veroorsaeckt zijn.

In Hooghduydtschlandt maecktmen een salve van Malrove, uytnemende het sap daer van, oft oock het saet, met wit van eyeren ghesoden, ende met honigh ende maeghden-wasch tot een salve ghebroght. Dese salve ghebruycken sy veel in de loopende verouderde zeeren ende de canckerachtighe sweeringhen; ende wordt seer nut gevonden in de oude wonden oft quetsuren van de schenckelen oft beenen; is oock seer goedt om de vermoedtheydt te versoeten.

Sap van Witte Malrove, met sap van Venckel ghesoden, tot dat een derde deel versoden is, ende daer af eenen lepel vol inghenomen, doet sulcks als voorseydt is: ende is goedt ende nuttelijck tegen den ouden hoest.

De bladeren van Malrove met Hinnen-smout gemenght, verteeren ende doen verdwijnen de kroppen die aen den hals komen.

Hindernisse.

Witte Malrove is de blase ende de nieren quaedt ende hinderlijck, sonderlinghe als die ghequetst oft versworen zijn.

HET 1. KAPITTEL.

Van malrove of witte andoren. (Marrubium vulgare)

Geslachten.

Dioscorides vermaant van twee geslachten van malrove, het ene wordt eigenlijk zo genoemd en is wit in het aanschouwen, het ander wordt Ballote en zwarte malrove genoemd. Men vindt nochtans sommige andere kruiden die onder het geslacht van malrove gerekend zouden mogen wezen, te weten Alysson en watermalrove waarvan we in ons twintigste boek zullen handelen.

Gedaante.

Echte malrove of Marrubium, wat zo eigenlijk genoemd wordt, brengt voort vele vierkantige steeltjes van dertig cm hoog die met dunne grijsachtige wolligheid bezet zijn de bladeren komen met ruimte twee tegelijk uit de stelen gesproten en zijn rondachtig, gerimpeld en aan de kanten gekerfd en insgelijks ook met witachtige wolligheid of dons bedekt en grijs. De bloemen zijn witachtig en groeien in scherpe stekende huisjes die rondom de steel als een ring staan met tussenspaties van elkaar gescheiden waarin het zaad gevonden wordt dat rondachtig en rouw is. De wortel is zwart met vele vezels.

Dit heel kruid is zoet en lieflijk van reuk en ruikt wat naar muskus en vooral in de winterse maanden.

Plaats.

Omtrent muren, wegen, paden en kanten van de gebouwde landen en op de ongebouwde plaatsen in vette en luchtige aarde groeit malrove zeer graag, ze is in alle landen gewoon al is het zaak dat ze dikwijls verschillend van gedaante wordt naar de ligging of het gewest van de landstreken daar ze op groeit. Want diegene die in het eiland Kreta en in Oostenrijk, Hongarije en de omliggende landen met menigte groeit is veel witter en beter van reuk dan diegene die gewoonlijk hier in Nederland en op andere plaatsen van Hoogduitsland plag te groeien en daarboven krijgt ze daar ook soms kleiner en smaller bladeren dan ze hier te lande of in Hoogduitsland heeft. [119]

Tijd.

Ze bloeit in juli en augustus, wel verstaande het volgende jaar nadat ze eerst uit de aarde gesproten is want ze blijft ‘s winters over.

Namen.

Men noemt dit gewas in het Nederlands malrove, malruevie of witte andoren, in het Hoogduits Marobel en Weiss Andorn, in het Engels horehunde, in het Boheems jablecniik, in het Frans marrubin en marrochemin, in het Italiaans marrobio, in het Spaans marruvio, malrubi en marrolho. In het Grieks noemt men het Prasion, in het Latijn Marrubium en in de apothekerswinkels noemt men dat Prassium en soms ook Marrubium. Men noemt het meestal Marrubium candidum, dat is witte malrove omdat van Ballote, die zwarte malruevie genoemd wordt, te onderscheiden. Apuleius heeft sommige bastaard toenamen van dit kruid voortgebracht, te weten deze Griekse Eupatorion, Phyllophares, Camelopodion, Cynosprasion en deze Latijnse Melittena, Labeonia en Ulceraria.

Aard.

Malrove is, naar het zeggen van Galenus, in de tweede graad warm van aard en droog in de derde en zoals ze bitter van smaak is zo is ze daarom ook machtig om de lever en de milt van verstopping te verlossen en de borst met de longen te zuiveren en de maandstonden te verwekken.

Kracht en werking.

Dioscorides zegt dat het sap van de groene bladeren van malrove of het water daar de droge bladeren met het zaad in gekookt zijn met honing de benauwde (of die kort op de borst zijn) en ook de hoestende en de uitterende mensen ingegeven plag te worden en de slijmerige dikke vochtigheid uit de borst jagen en kwijt maken kan.

En voorwaar dit kruid is niet alleen machtig om de dikke en slijmachtige taaie vochtigheid te lossen en af te jagen maar kan ook het etter krachtig zuiveren en te voorschijn brengen.

Daarom is de malrove al de uitterende mensen geweldig nuttig en geschikt en ook diegene die etterachtige vochtigheid plegen te spuwen wel te verstaan indien er geen koorts bij is of tenminste indien de zieke van dunne scherpe zinkingen of catarren vrij is.

Bij Paulus Egineta is er een compositie of menging beschreven die van malrove gemaakt is en die voor de uitterende en etterachtige vochtigheid uitspuwende mensen vooral goed en wonderbaarlijk nuttig en geschikt wordt bevonden.

Voorts zo geeft men de malrove de vrouwen die na het baren niet voldoende gezuiverd zijn om de maandstonden en nageboorte te laten komen.

Ze is ook geschikt diegene die vergif in het lijf genomen of gedronken hebben of die van de slangen gebeten zijn.

De bladeren met honing gebruikt kunnen de vuile zeren en zweren zeer goed reinigen en hetzelfde laat de kwade zweren nagels en fijtnagels en ook de lopende en voortsetende zeren ophouden en beletten de voortgang er van als het daar op gelegd wordt.

Het sap dat uit de bladeren geperst of geduwd wordt en in de zon stijf en dik gemaakt is geschikt tegen alle voornoemde gebreken, maar met wijn en honing op de ogen gestreken of opgetrokken geneest de geelheid van de ogen die van de geelzucht overgebleven is en in de oren gedrupt of gegoten dient om de oude smarten ervan te genezen, hetzelfde doet het ook met olie van rozen als Dioscorides betuigt.

BIJVOEGING.

(Marrubium peregrinum of Marrubium creticum) Spaanse malrove. De tweede figuur van de witte malrove die hier van Dodonaeus gesteld is betekent maar een verscheidenheid van dit gewas waar hij zelf van vermaant en zegt dat de malrove zeer verschilt naar de plaatsen daar ze groeit. Daarom heeft Lobel die figuur gebruikt om daarmee zijn Spaanse malrove uit te drukken die hij in het Latijn Marrubium candidum alterum Hispanicum noemt en deze heeft langere en steviger bladeren die harig, wit en zoeter van reuk zijn.

Daar is noch een ander kruid dat van Lobel Spaanse andoren genoemd wordt wat meer op de zwarte malrove lijkt. [120]

(Ballota hispanica of Marrubium hispanicum) Een ander soort van malrove van Clusius. Deze is heel verschillend van de malrove die Lobel Spaanse malrove noemt en ze is van Clusius in Spanje nergens gevonden geweest, maar zeer wel omtrent Wenen in Oostenrijk in droge grasachtige velden. Ze groeit daar in juli, maar wordt daar nergens toe nuttig voor geacht of immers gebruikt. Hij noemt het Marrubium alterum Pannonicum en twijfelt of het de Marva Jantusa van Serapio is. Ze krijgt uit een wortel vele stelen van vijf en veertig cm hoog, vierkantig, sterk en geknoopt en in meer takken verdeeld, aan elke knoop staan twee bladeren die tegenover de anderen groeien en zijn tweemaal zo lang als ze breed zijn, aan de kanten gekarteld en bijna als die van echte malrove, maar smaller en niet zo rond, ja geleidelijk komen ze uit een voetje en worden breder en daarna eindigen ze geleidelijk aan met een scherpe spits, heel grijs in het aanzien en niet onlieflijk van reuk, nochtans merkelijk scherp en bitter van smaak. De bloemen zijn wit en die van malrove gelijk die in zachte en grijsachtige huisjes groeien en de top van de stelen omringen. De wortel is als die van de gewone waaruit alle jaar meer en meer nieuwe uitspruitsels plegen te komen.

Namen.

Al wordt dit kruid van vele apothekers gewoonlijk Prassio genoemd, nochtans moet men weten dat er noch een ander kruid met de naam Prasos of Prassion overal bekend is, te weten wat men prei plag te noemen. Maar de kleur van de prei of eerder de kwade reuk die de zwarte malrove of Ballote heeft is oorzaak geweest dat men zowel deze witte en welriekende malrove als de andere Prassion in het Latijn en Grieks heeft genoemd. Nochtans is de groenheid van de prei meer in de Melissa of citroenkruid dan in de malrove aan te merken.

Krachten.

Malrove met wortels van blauw lisbloemen of droge Iris ingenomen laat alle grove vochtigheid en taaie fluimen lossen die op de borst tezamen gesteld liggen. Ze helpt ook de vrouwen die zware arbeid hebben en die van vergiftige dieren gekwetst zijn.

De bladeren van malrove, zowel van buiten als van binnen gebruikt, verzoeten de pijn in de zijde en gedroogd en met azijn gemengd genezen de kwade voortsetende jeuk.

Witte malrove zuivert en verteert zowel van buiten opgelegd als van binnen gebruikt als Plinius en Galenus betuigen.

Het sap uit de bladeren geperst en drie lepels zwaar genomen wordt tot de geelzucht zeer geprezen.

Het water wat uit de bladeren gedistilleerd is wordt zeer nuttig gebruikt tegen schurft en ongelijkheid van de huid en is vooral goed tegen de smarten van de jonge kinderen.

Men maakt van de malrove een siroop die Syrupus de Prassio genoemd wordt en zeer geprezen wordt in de lange kwalen van de longen die van koude en taaie vochtigheden veroorzaakt zijn.

In Hoogduitsland maakt men een zalf van malrove en nemen het sap daarvan uit of ook het zaad dat met wit van eieren gekookt wordt en met honing en maagdenwas tot een zalf gebracht wordt. Deze zalf gebruiken ze veel in de lopende verouderde zeren en de kankerachtige zweren en wordt zeer nuttig gevonden in de oude wonden of kwetsingen van de schenkels of benen en is ook zeer goed om de vermoeidheid te verzoeten.

Sap van witte malrove met sap van venkel gekookt totdat een derde deel verkookt is en daarvan een lepel vol ingenomen doet zulks als voorzegd is en is goed en nuttig tegen de oude hoest.

De bladeren van malrove met kippenvet gemengd verteren en laten verdwijnen de kroppen die aan de hals komen.

Hindernis.

Witte malrove is voor de blaas en de nieren kwaad en hinderlijk en vooral als die gekwetst of verzworen zijn.