Nepeta

HET XIV. CAPITEL.

Van de derde Calamintha oft Katte-cruydt.

Gheslachten.

Katte-cruydt is de derde soorte van Calament; maer dese is tweederleye, want somtijdts heeft sy breeder ende somwijlen smaller bladeren.

Ghedaente.

1. Oprecht Katte-cruydt staet recht over eynd, ende brenght steelen voordt by de twee voeten hoogh, kantigh, ghestreept oft ghevoort, in vele tacken verdeylt: de bladeren zijn breedt, aen de kanten ghekertelt, die van de Melisse oft Malrove ghelijck, maer langhworpigher. De bloemkens zijn uyt den bleeck-geelen witachtigh van verwe, eensdeels rondsom de bovenste steelkens wassende, ende eensdeels op het sop in een trosken oft aderken verdeylt zijnde. De wortel is menighvuldigh, van vele faselinghen gemaeckt, ende langh overblijvende. Dit gheheele ghewas, met alle zijn bladeren ende steelen, is sacht in ’t aentasten, met een grijse wolachtigheydt beset, nochtans niet soo seer als de Wilde Munte oft Menthastrum: van reuck is sy sterck ende swaer, het hooft moeyelijck vallende: den smaeck is heet ende scherp, met eenighe bitterheydt ghemenght.

2. Daer wordt noch een ander soorte van Katte-cruydt ghevonden, met langher ende smaller bladeren, niet soo wit van verwe: wiens steelen oock vierkantigh zijn: dan sy is overvloedigher van bloemen, die uyt den bleeck-rooden ende purpurachtighen nae den blauwen trecken, met kleyne purpurverwige stickelkens besproeyt. Dese is stercker van reuck ende noch scherper van smaeck dan de eerste.

Plaetse.

1. Het ghemeyn Katte-cruydt wast aen de kanten van de velden ende hoven, by de dijcken, grachten en weghen; bemindt vochte ende natte aerde; wilt in de hoven oock seer wel groeyen.

2. De tweede soorte, soomen seght, wort in Spaegnien ghevonden, aldaer van selfs wassende.

Tijdt.

Dese cruyden beginnen groen te worden in het beghinsel van de Lente; maer sy bloeyen in de Hoeymaendt ende Ooghstmaendt.

Naemen.

In onse tijden heeft dit ghewas den naem van Katte-cruydt gekregen; in ’t Latijn Cattaria, ende Herba Catti; ende dat by oorsaecke dat de Katten groote [136] genoeghte in dit cruydt nemen: want men siet dickwijls, dat sy door den lieflijcken reuck van Katte-cruydt bevangen zijnde, haer selven daer aen komen wrijven, en haer daer in wentelen, iae met grooten lust de soppen ende bladeren daer van komen eten: in de Apoteken wordt het Nepeta gheheeten; dan de oprechte Nepeta oft Nepte is de Wilde Paleye, van ons in ’t voorgaende Capitel beschreven. Cato in sijn boeck van de Lantbouwinghe vermaent van een cruydt Felicula genoemt: maer oft dat ons Katte-cruydt is, oft niet, dat staet ons noch te ondersoecken. De Hooghduydtschen noemen ’t Catzen Muntz; de Nederlanders Katte-cruydt; maer de Vlaminghen noemen ’t Nepte; de Italiaenen Gattaria oft Herbe di Gatta; de Spaegniaerts Yerva Gatera; de Fransoysen Herbe de chat; de Enghelsche Cattis mynte, de Behemers Rocurniick.

1. De eerste soorte heet Katte-cruydt met breeder bladeren, oft Ghemeyn Katte-cruydt.

2. De tweede soorte maghmen Katte-cruydt met smaller bladeren noemen, oft Spaensch Katte-cruydt.

Aerd.

Katte-cruydt is oock heet ende droogh van aerd, ende van krachten de andere soorten van Calamintha ghelijck.

Kracht ende Werckinghe.

Katte-cruydt is seer ghepresen in de langhdurighe pijne des hoofdts; oock in de smerten van de mage, ende van de moeder; gheneest oock alle de ghebrecken die uyt slijmerachtige ende rauwe vochtigheden ende van winden komen.

Het sap van Katte-cruydt met wijn oft Honigh-water ghedroncken, is goedt de ghene die gheborsten ende van hooghe ghevallen oft gheslaghen zijn.

Katte-cruydt inde badtstoven gedaen, daer de vrouwen in baden, verweckt de maendtstonden, ende vervoordert de vruchtbaerheydt.

BIIVOEGHSEL.

Het schijnt dat het Katte-cruydt de ouders onbekent is gheweest: doch soo langh als het oprecht Calamentum niet ten vollen bekent was, soo langh pleghmen het Katten-cruydt daer voor te ghebruycken.

Gheslachten van Katten-cruydt. Dese en verschillen meest nerghens in, dan alleen in eenighe teeckenen die hun van de veranderinghe der plaetsen komen, daer sy in groeyen. Doch om dat Clusius daer dry soorten van beschrijft, die hem voor gheslachten van Menthastrum oft Wilde Munte ghesonden zijn, die nochtans het Katten-cruydt wat ghelijcken, daerom sullen wy de selve alhier verhalen.

1. Spaensche Katten-cruydt met smalle bladeren. Het saet van dit cruydt is aen Clusius uyt Spaegnien ghesonden, met naem van de Eerste Calaminthe; maer doen dat saet voordt-komen is, heeft hy ghesien dat het een fraeye soorte van Katten-cruydt was met steelen van anderhalven voedt hoogh, vierkantigh, gheknoopt, met vele tacken: de bladeren zijn langhworpigh, smal, aen de kanten ghekerft ende grijsachtigh, stercker van reuck dan de bladeren van gemeyn Katte-cruydt, ende oock heeter van smaeck: op het hooghste van de tacken wassen de bloemen aders-gewijse, wit, ende die van het ghemeyn Katte-cruydt ghelijckende: daer nae krijght het swart saet in kleyne huyskens schuylende, dat van Calaminthe seer ghelijck: de wortel is hert, faselachtigh, langh overblijvende, alle iaer nieuwe uyt-spruytselene ghevende. Het bloeydt in Braeckmaendt ende Hoeymaendt. Hy noemt het in ’t Latijn Cattaria Hispanica tenuifolia.

2. Bergh-Menthastrum oft Oostenrijcksche Wilde Munte. Dese soorte heeft eenen vierkanten steel, twee voeten hoogh, oft daer omtrent, vol merchs, met vele knoopen: uyt elcken knoop spruyten altijdt twee steelkens, recht teghen over den anderen staende, oock vierkantigh; aen ’t opperste van de welcke langhworpighe aderen wassen, van ronde wervels-gewijse kroonkens ghemaeckt; in de welcke bloemen staen, als die van de Wilde Munte, oft beter van het Katte-cruydt, witachtigh, lieflijck van reuck; de bladeren staen recht tegen over malkanderen, op korte steelkens, om de tacken, aen elcken knoop twee, die van de Wilde Munte by nae ghelijck; maer die van Katte-cruydt veel ghelijcker, nochtans niet soo wit als die van Katte-cruydt oft Wilde Munte, maer eer groenachtigh: van reuck de Wilde Munte ghelijck, met eenen scherpen ende heetmakenden smaeck. De wortel is hard ende houdtachtigh, aen de sijden eenighe scheuten uytspreydende, als alle dierghelijcke cruyden pleghen te doen. Dit cruydt bloeydt in Oostenrijck in de Ooghstmaendt, ende oock in Hongarijen. Hij heeft dat in ’t Latijn Menthastrum montanum Pannonicum ghenoemt.

3. Wilde Munte met knobbelachtighe vvortel. Dit cruydt noemt den selven Clusius in ’t Latijn Menthastrum tuberosa radice. Hy heeft het te Weenen ghehadt van saet voordt-komende, ’t welck uyt Spaegnien ghesonden was, alwaer dat van selfs in ’t wilt wast. Het heeft steelen anderhalven voet hoogh, vierkantigh, recht opstaende, met vele knoopen, wat hayrachtigh. De bladeren zijn langhworpigh, gherimpelt, aen de kanten wat ghekertelt, die van de voor-schreven soorte niet seer onghelijck, maer nochtans wat grijsachtigher van verwen, niet lieffelijck van reuck, maer bitter ende scherp van smaeck, aen elcken knoop ghelijckelijck [137] twee teghen den anderen over staende: die uyt de wortel spruyten, zijn grooter ende breeder dan die aen de steelen wassen: het opperste van de steelen ende tacken is verciert met sachte grijsachtighe aderen, van kleyne bladerkens ghemaeckt; ende daer tusschen spruyten sommighe wervels ghewijse huyskens, uyt de welcke witte bloemkens komen, als die van Katte-cruydt; nae dat de bloemen vergaen zijn, volght daer oock dierghelijck saet, kleyn ende swert. De wortel is dick ende sappigh, by nae ghelijck eenen radijs, van buyten wat bruynachtigh, met vele aen de sijden wassende kleyne uytpuylende raepkens, ende vele andere lange veselinghskens: dese wortel blijft des winters over, ende dese kleyne raeps-ghewijse wortelkens van haer moeder afghetrocken zijnde, ende in de aerde ghesteken, sietmen somtijdts uyt spruyten ende nieuwe planten voordt-brenghen. Sy bloeydt in Braeckmaendt heel Spaegnien door, ende wordt aldaer voor Calamintha tertia van sommighe aenghesien; ende voorwaer sy en is van het Katte-cruydt niet seer verre verscheyden van ghedaente.

Krachten van Katte-cruydt.

De vrouwen pleghen het ghedistilleert water van Katte-cruydt te ghebruycken, ende de ionghe botten oft bladeren in moes ende salaet te menghen, niet alleen, om dat sy eenen lieflijcken geur hebben, maer oock, omdatse de herssenen verstercken, ende d’ inghewant aenghenaem zijn.

HET XIV. KAPITTEL.

Van de derde Calamintha of kattenkruid. (Nepeta cataria)

Geslachten.

Kattekruid is de derde soort van Calamintha, maar deze is tweevormig, want somtijds heeft ze breder en soms smaller bladeren.

Gedaante.

1. Echt kattekruid staat recht overeind en brengt stelen voort bij de zestig cm hoog, kantig, gestreept of met voren en in vele takken verdeeld, de bladeren zijn breed en aan de kanten gekarteld, die van de melisse of malrove gelijk, maar langwerpiger. De bloempjes zijn uit de bleekgele witachtig van kleur die eensdeels rondom de bovenste steeltjes groeien en eensdeels op de top in een trosje of aartje verdeeld zijn. De wortel is menigvuldig en van vele vezels gemaakt en blijft lang over. Dit gehele gewas met al zijn bladeren en stelen is zacht in het aanvoelen en met een grijze wolligheid bezet, nochtans niet zo zeer als de wilde munt of Menthastrum, van reuk is ze sterk en zwaar en valt het hoofd moeilijk, de smaak is heet en scherp, met enige bitterheid gemengd.

2. Daar wordt noch een ander soort van kattekruid gevonden met langere en smallere bladeren en niet zo wit van kleur wiens stelen ook vierkantig zijn, dan ze is overvloediger van bloemen die uit de bleekrode en purperachtige naar de blauwe trekken en met kleine purperkleurige stikkeltjes besproeid. Deze is sterker van reuk en noch scherper van smaak dan de eerste.

Plaats.

1. Het gewoon kattekruid groeit aan de kanten van de velden en hoven, bij de dijken, grachten en wegen, het bemint vochtige en natte aarde en wil in de hoven ook zeer goed groeien.

2. De tweede soort, zo men zegt, wordt in Spanje gevonden die daar vanzelf groeit.

Tijd.

Deze kruiden beginnen groen te worden in het begin van de lente, maar ze bloeien in de juli en augustus.

Namen.

In onze tijden heeft dit gewas de naam van kattekruid gekregen, in het Latijn Cattaria en Herba Catti en dat omdat de katten groot [136] genoegen in dit kruid nemen want men ziet dikwijls dat ze door de lieflijke reuk van kattekruid bevangen zijn en zichzelf daaraan komen wrijven en zich er in wentelen, ja met grote lust de toppen en bladeren daarvan komen eten, in de apotheken wordt het Nepeta genoemd, dan de echte Nepeta of nepte is de wilde polei, van ons in het voorgaande kapittel beschreven. Cato in zijn boek van de landbouw vermaant van een kruid dat Felicula genoemd is, maar of dat ons kattekruid is of niet dat staat ons noch te onderzoeken. De Hoogduitsers noemen het Catzen Muntz en de Nederlanders kattekruid, maar de Vlamingen noemen het nepte, de Italianen gattaria of herbe di gatta, de Spanjaarden yerva gatera, de Fransen herbe de chat, de Engelsen cattis mynte, de Bohemers rocurniick.

1. De eerste soort heet kattekruid met bredere bladeren of gewoon kattekruid.

2. De tweede soort mag men kattekruid met smallere bladeren noemen of Spaans kattekruid.

Aard.

Kattekruid is ook heet en droog van aard en van krachten de andere soorten van Calamintha gelijk.

Kracht en werking.

Kattekruid is zeer geprezen in de langdurige pijn van het hoofd en ook in de smarten van de maag en van de baarmoeder, geneest ook alle gebreken die uit slijmachtige en rauwe vochtigheden en van winden komen.

Het sap van kattekruid met wijn of honingwater gedronken is goed voor diegene die gebarsten en van hoog gevallen of geslagen zijn.

Kattekruid inde badstoven gedaan daar de vrouwen in baden verwekt de maandstonden en bevordert de vruchtbaarheid.

BIJVOEGING.

Het schijnt dat kattekruid bij de ouders onbekend is geweest, doch zolang als het echt Calamentum niet volledig bekend was zolang plag men het kattekruid daarvoor te gebruiken.

Geslachten van kattekruid. Deze verschillen meest nergens in dan alleen in enige tekens die van de verandering van de plaatsen komen daar ze in groeien. Doch omdat Clusius daar drie soorten van beschrijft die hem voor geslachten van Menthastrum of wilde munt gezonden zijn en die nochtans wat op het kattekruid lijken zullen we daarom die hier verhalen.

(Calamintha nepeta) 1. Spaans kattekruid met smalle bladeren. Het zaad van dit kruid is aan Clusius uit Spanje gezonden met naam van eerste Calaminthe, maar toen dat zaad voortgekomen is heeft hij gezien dat het een fraaie soort van kattekruid was met stelen van vijf en veertig cm hoog, vierkantig en geknoopt, met vele takken, de bladeren zijn langwerpig, smal en aan de kanten gekerfd en grijsachtig, sterker van reuk dan de bladeren van gewoon kattekruid en ook heter van smaak, op het hoogste van de takken groeien de bloemen aarvormig, wit, en die van het gewoon kattekruid gelijk, daarna krijgt het zwart zaad dat in kleine huisjes schuilt en dat van Calaminthe zeer gelijk, de wortel is hard, vezelachtig en blijft lang over en geeft elk jaar nieuwe uitspruitsels. Het bloeit in juni en juli. Hij noemt het in het Latijn Cattaria Hispanica tenuifolia.

(Nepeta nuda) 2. Berg Menthastrum of Oostenrijkse wilde munt. Deze soort heeft een vierkantige steel van zestig cm hoog of daar omtrent en vol merg en met vele knopen en uit elke knoop spruiten altijd twee steeltjes die recht tegenover elkaar staan, ook vierkantig en aan het opperste er van groeien langwerpige aren van ronde wervelvormige kroontjes gemaakt waarin bloemen staan als die van de wilde munt of beter van kattekruid, witachtig en lieflijk van reuk, de bladeren staan recht tegenover elkaar aan korte steeltjes om de takken en aan elke knoop twee die van de wilde munt bijna gelijk maar lijken beter op die van kattekruid, nochtans niet zo wit als die van kattekruid of wilde munt, maar eerder groenachtig, van reuk gelijk de wilde munt met een scherpe en heet makende smaak. De wortel is hard en houtachtig die aan de zijden enige scheuten uitspreidt als alle diergelijke kruiden plegen te doen. Dit kruid bloeit in Oostenrijk in augustus en ook in Hongarije. Hij heeft dat in het Latijn Menthastrum montanum Pannonicum genoemd.

(Nepeta tuberosa) 3. Wilde munt met knobbelachtige wortel.

Dit kruid noemt dezelfde Clusius in het Latijn Menthastrum tuberosa radice. Hij heeft het te Wenen gehad dat van zaad voortgekomen is wat uit Spanje gezonden was waar dat vanzelf in het wild groeit. Het heeft stelen van vijf en veertig cm hoog, vierkantig en staat rechtop met vele knopen en wat haarachtig. De bladeren zijn langwerpig, gerimpeld en aan de kanten wat gekarteld en lijken veel op die van de voorbeschreven soort, maar nochtans wat grijzer van kleur en niet lieflijk van reuk, maar bitter en scherp van smaak die aan elke knoop gelijk [137] twee tegenover elkaar staan, die uit de wortel spruiten zijn groter en breder dan die aan de stelen groeien, het opperste van de stelen en takken is versiert met zachte grijsachtige aren van kleine bladeren gemaakt en daartussen spruiten sommige wervelvormige huisjes waaruit witte bloempjes komen als die van kattekruid waarna de bloemen vergaan en volgt er ook diergelijk zaad, klein en zwart. De wortel is dik en sappig, bijna gelijk een radijs, van buiten wat bruinachtig en met vele aan de zijden groeiende kleine uitpuilende raapjes en vele andere lange vezeltjes, deze wortel blijft ‘s winters over en als deze kleine raapvormige worteltjes van hun moeder afgetrokken worden en in de aarde gestoken worden ziet men ze soms uitspruiten en nieuwe planten voortbrengen. Ze bloeit in juni heel Spanje door en wordt daar voor Calamintha tertia van sommige aangezien en voorwaar ze verschilt niet veel van het kattenkruid van gedaante.

Krachten van kattenkruid.

De vrouwen plegen het gedistilleerd water van kattenkruid te gebruiken en de jonge knoppen of bladeren in moes en salade te mengen en niet alleen omdat ze een lieflijke geur hebben, maar ook omdat ze de hersens versterken en voor het ingewand aangenaam zijn.