Acorus

HET VII. CAPITEL.

Van Acorus oft Acorum, uyt Dioscorides, Theophrastus ende andere.

Gheslacht.

Nae de beschrijvinghe van de soorten van Lisch magh den Acorus met goede reden volghen: want hy heeft daer eenighe maeghschap ende tamelijcke ghelijckenisse mede.

Ghedaente.

Acorus heeft langher bladeren dan Lisch, oock smaller dan die, groen van verwe. De wortelen zijn die van de ghemeyne soorten van Lisch niet onghelijck, maer wat dunner, slim ende scheef, langhs den risch van der aerden voortskruypende, met sommighe kniekens van den anderen bijnae lits-gewijse afgheschut ende ghedeylt, van buyten ende van binnen witachtigh van verwe, met eenighe bitterheydt wat scherpachtigh van smaeck, niet onlieflijcke van reuck, in sonderheydt als sy gedrooght zijn. De bloeme wilt seer selden tot haeren rechten wasdom komen; sulcks dat dit cruydt langen tijdt in dese landen gheweest is sonder bloeme oft saedt voort te brenghen. Aengaende welcke bloeme is te weten, dat Theophrastus den Acorus gherekent heeft onder de cruyden die haer bloemen, ende haer saedt t’samen voortbrenghen. De bloemen daer van, nae de beschrijvinghe die van den wijtvermaerden Clusius ghegeven is, zijn anders niet dan een aderachtigh ghewas, het notenbloeysel ghelijckende, aen de sijde van de bladeren voortkomende, in den eersten niet grooter dan de bloeme van den Haselaer oft Haselboteboom, maer voorwaerts uytpuylende ende overeynde staende, ende met dweerse ende slimme strepen d’ een d’ander doorsnijdende ende verdeylende doorreghen: dit doet sichselven daer nae wijt open, ende verthoont veel bleeck-geel bloemkens daer het vol af is; ende allenghskens [397] wordt het grooter, ende krijght metter tijdt bijnae de grootte ende dickte van eenen vingher van een man, met seer vele groene knobbelkens soo gheschicktelijck gevoeght staende verciert, dat het de versche vrucht van eenen wilden Pijnappel-boom schijnt te gelijcken. Apuleius schrijft dat den Acorus seer selden ghevonden wordt, ende niet wel te kennen en is voor dat sich dese bloemkens vertoonen.

Plaetse.

Den Acorus wast ghemeynlijck in ’t landtschap Colchis geheeten, ende in Galatien, voorts oock in het Eylandt Candien; maer meest in het landt Pontus genoemt. Het is selden te vinden gheweest in oude tijden, soo Apuleius betuygt. Maer hoe vremt dat het hier voormaels is gheweest, nochtans in dese onse tijden, door de groote neerstigheydt van de seer Edele Heeren Ogier van Busbeque, ende Karel van Rijm, beyde Ambassadeurs by den Turckschen Keyser, van wegen Maximiliaen den tweeden van dien naem, Roomsche Keyser, is dat uyt Turckijen tot Weenen in Oostenrijck gesonden geweest; ende daer van is het in sommige hoven van Nederlandt gekomen; alwaer dat gheluckighlijck ende ghewillighlijck genoegh groeyt, de koude des winters ghenoeghsaem verdragende, maer geen bloeme voortbrengende, soo veel ick tot nu toe hebbe konnen vernemen. Dan in de hoven van Weenen in Oostenrijck heeft het sijn bloeysel voortghebroght, sulcks als wy dat voren, nae de beschrijvinghe van Karolus Clusius ghedaen, beschreven hebben.

Tijdt.

Den Acorus brenght sijne adere oft bloeysel voort omtrent de Hoymaendt.

Naem.

Dit ghewas en heeft noch anders gheenen naem in onse tael gekregen, dan den Latijnschen Acorum oft Acorus: in ’t Griecks heetet niet alleen Acoros, maer oock Acoron: sommighe noemen dat oock Venetea, ende oock Radix Nautica, Singentiana, Unguentaria. De Apotekers van Europa hebben dit selve met groote dwalinge Calamus aromaticus geheeten, ende in plaetse van den oprechten Calamus aromaticus ghehouden ende gebruyckt; nemende voor den oprechten Acorus de wortelen van Geel oft Bastaert-Lisch, als wy vooren breeder bethoont hebben.

Voorts soo houden sommige de wortel van Oxymyrsine oft Stekende Palm voor den Acoros van de ouders; ende daerom zijnder oock ettelijcke geweest, diese daerom Acoron agrion liever hebben ghehadt te noemen, soo Plinius betuyght.

Aerd.

De wortel van den Acorus, soo Galenus schrijft, verdrooght ende verwarmt in den derden graed.

Kracht ende Werckinghe.

Het afsietsel van Acorus, seght Dioscorides, oft het water daer de wortelen van Acorus in gesoden zijn, gedroncken, is goet tegen de droppelpisse, ende doet ghemackelijck pissen ende water lossen; ende helpt alderhande smerte van de sijde, borst ende lever: is insgelijcks seer goet tegen alle rommelingen, gescheurtheden ende quetsuren van de inwendige deelen des lichaems ende krimpsel oft weedom van den buyck: het selve mindert de Milte die te groot gheworden is oft gheswollen: het helpt oock de gene die van een slange, adder oft eenigh ander fenijnigh ghedierte ghebeten oft ghequetst zijn.

Het sap van de selve wortel vaeght af ende verdrijft al het ghene dat de ooghen belemmert, ende de klaerheydt van dien hinderlijck is, als zijn de schellen, vlecken ende dierghelijcke ghebreken.

Dese wortel wordt oock seer nuttelijck vermenght met alderhande antidota oft middelen diemen teghen verghift ende heete sieckten pleegh te bereyden.

Nu ter tijdt doetmense oock by de leckinghe diemen bereydt om de dicke, rauwe oft onrijpe koude vochtigheden die de longher ende de borst lastigh zijn, los te maecken, te rijpen ende uyt te drijven; ende men vindt daer seer groote hulpe ende baete by.

Verkiesinghe.

Onder de wortelen van Acorus salmen, nae de leere van Dioscorides, verkiesen de ghene die vast, wit, niet vermeluwet, maer vol ende welrieckende zijn. Plinius schrijft, dat die van het Eylandt Candien witter zijn dan die van het landtschap Pontus, maer nochtans gheensins voor soo goedt ghehouden en worden als die van Pontus; ende hy schrijft daer van noch meer, dat de beste wortelen van Acorus zijn die uyt Pontus komen, daer nae die van Galatien, ende daer nae die van het Eylant Candien. Maer voor de alderbeste van allen worden [398] gehouden de gene die in ’t lantschap Colchis groeyen, omtrent de riviere Phasis, ende voorts in alle andere waterachtige landouwen van dat selve lantschap Colchis.

BIIVOEGHSEL.

Den Acorus is van Clusius (door wiens toedoen hy in dese landen eerst bekent is geworden) veel breeder beschreven; daerom sullen wy hier by voegen ’t ghene hy daer meer van schrijft dan van Dodoneus hier ghestelt is. Acorus, seght hy, heeft bladeren als die van het Groot Lisch met smalle bladeren, maer veel langher, ende seer lieflijck groen van verwe, aen beyde sijden een middel zenue oft uytstekende ribbe hebbende, gelijck in de bladeren van Gladiolus ghesien wordt, die sy van ghedaente ghenoeghsaem gelijcken, als de bladeren van die soorte van water-ghewas die van sommighe Butomon gheheeten wordt, d’een uyt d’ander voortkomende: dan het middelste blat is meestendeel langer dan de ander: dese bladeren zijn wel bitter, maer nochtans niet onlieflijck van smaeck, ende tusschen de handen ghewreven zijnde, spreyden eenen seer aenghenaemen reuck van haer: den welcken sy noch menighe iaeren, nae dat sy verdrooght ende dor zijn, pleghen te behouden: omtrent den Winter verflenschen ende verdrooghen dese bladeren, dan in ’t beghinsel van de Lente spruytender nieuwe bladeren uyt, als in ’t Lisch met smalle bladeren. Den steel en komt niet voort tusschen de bladeren, als in de gheslachten van Lisch; maer ter sijden van de bladeren spruyt eenen smallen bladighen steel, veel beter een bladt dan eenen steel ghelijckende, even alsoo langh als de andere bladeren, te weten somtijdts dry voeten hoogh, van ’t midden af tot tsop toe plat, als de andere bladeren: dan benedenwaert is hy dicker ende smaller, ende drijhoeckigh, maer omtrent het midden daer hy plat ende dun beghint te worden, gheeft hy ter sijden een eenighe aders-ghewijse vrucht uyt, selden twee, eerst niet grooter dan de bloeme van eenen Haselaer, maer uytpuylende ende overeynd staende, met sommighe strepen dwaers ende langhs malkanderen snijdende doorregen: de welcke opengaende veele bleecke mosachtighe bloemkens vertoont: dese adere allenghskens grooter wordende, is in ’t laetste bijnae soo langh ende soo breedt als eenen vingher, met seer veele groene knobbelen heel geschicktelijck ghevoeght staende verciert, soo datmense voor een versche vrucht van een Wilden Pijnboom soude moghen aensien. De wortel is langh, buytenwaerts witachtigh, als sy onder d’ aerde schuylt, dan als sy bloot ende ontdeckt leyt, dan is sy groen, binnen in uytermaten wit, met vele onghelijcke knoopkens oft ledekens kniesghewijs verdeylt, vast ende stijf, welrieckende, bitterachtigh ende scherp van smaeck, onder aen met ontallijcke aenwassen dicke witachtighe, oock welrieckende veselinghen besett: dese wortel cruypt langhs der aerden, ende spreyt ter sijden, bijnae uyt elcken knoop, vele andere afsetsels ende wortelkens, soo dat sy op korten tijdt veel landts beslaet ende bevatt.

Plaetse.

Dese wortel wast gheerne op vochte plaetsen; ende wordt in ’t wildt ghevonden in Turckijen, niet verre van de stadt Prusa oft Bursia, omtrent een groot Meer aen den afgangh van eenen hooghen bergh van selfs met groote menighte voortkomende. Sy wast oock veel in Lijflandt op vochte plaetsen, niet verre van Moskovien. Dit ghewas bloeyt in Zeelandt veeltijdts, somtijdts oock (maer selden) in Hollandt. Alwaer ’t nochtans door den ijver van de Liefhebbers in grachten van Steden, ende andere wateren, soo vermenighvuldight is, datmen wijs maecken soude konnen, ’t selfde een inlandts ghewas te zijn, waerter soo willigh om te bloeyen, als ’t wel niet en is. Petrus Cornelij Leidensis, die Annotatiunculas op Dioscorides in ’t iaer 1532 uytghegheven heeft, schrijft datter omtrent ’s Gravenhaghe Calamus odoratus in ’t wildt soude ghevonden zijn. Is ’t Acorus, soo is ’t vremt dat het soo vele iaeren in verghetentheydt gheraeckt is, tot dat Busbequius ende Clusius de slaperighe weder wacker ghemaeckt hebben.

Naem.

Men soude dit ghewas Lisch met welrieckende bladeren moghen noemen, om dat het van wortelen ende bladeren de soorten van Lisch ghelijckt. Die van Lituanien oft de Lijflanders noemen ’t Tartarsky, om dat sy de kracht van ’t selve cruydt eerstelijck van de Tartars gheleert hebben. De Hooghduytschen noemen ’t Calmus. Voorts soo hebben ’t sommighe Grooten Galigaen gheheeten. Maer in tijden van onse voorouders heeftmen in de Apoteken vele soorten van Lisch voor den Acorus ghehouden, als voren gheseyt is. Dan de Gerwe plagh oock Acorum (oft anders Acrum) silvaticum te heeten. Den naem Acaron wordt de Stekende Palm ende den Wilden Myrtus ghegheven.

Kracht ende Werckinghe.

Die van Lituanien draghen de wortel van Acorus altijdts met hun, ende sullen gheen water drincken, voor dat dese wortel daer wat in gheleghen heeft.

De Turcken pleghen de versche wortelen van Acorus te schellen, ende heel schoon te maecken ende te confijten; ende daer van ’s morghens met nuchteren monde wat te knauwen, teghen de quade locht, in tijde van Peste.

De edele ionckvrouwen van Hooghduytschlandt plegen de selve oock veel te confijten: iae sommige Apotekers plegen van de selve wortel alle iaer meer dan hondert pondt gheconfijt te verkoopen, ende daer seer groote winst aen te doen.

Deghene die dese wortel segghen de vrouwen onvruchtbaer te maecken, zijn seer verdoolt: want sy nemen de wortel van Butonion voor den oprechten Acorus. Dan den Grieckschen naem Acoron heeft hun bedroghen; ’t welck de gheleerde licht om begrijpen is.

Dies is waerschijnelijcker ’t gene andere seggen, dat in ’t Griecks Acorus ghenoemt is, om de groote bate die ’t doet in de ghebreken der oogen, alsoo de Griecken de oogh-appel oock Coran noemen.

Van dese wortel maghmen hedensdaeghs Diacorum bereyden; in ’t welcke eertijdts den Galigaen ghebruyckt pleegh te wesen.

De wortel van Acorus met Honigh-water ghedroncken, geneest de ghene die gheborsten oft ghequetst zijn, ende eenigh lidt verkrompen hebben, oock die lam ende aelmaghtigh van leden zijn.

De selve in wijn ghesoden, versoet ende doet sincken de geswollen manlijckheydt ende klootkens, daer op gheleyt; verdrijft oock alle herdigheden, alsmen die met dien wijn stooft.

Ander ghebruyck.

Om te maecken dat de Honigh-bien haer korven niet en verlaten, maer veel eer ander bien tot haer locken, salmen den Acorus aen de bie-korven hanghen.

Sommighe ghelooven, dat de ghene die den Acorus over hem draghen, nimmermeer den kramp oft den bloedt-loop sullen krijghen.

HET VII. KAPITTEL.

Van Acorus of Acorum uit Dioscorides, Theophrastus en andere. (Acorus calamus en Swertia chirata)

Geslacht.

Na de beschrijving van de soorten van lis mag Acorus met goede reden volgen want het heeft er enige verwantschap en tamelijke gelijkenis mee.

Gedaante.

Acorus heeft langere bladeren dan lis en ook smaller dan die en groen van kleur. De wortels zijn die van de gewone soorten van lis vrij gelijk, maar wat dunner, dwars en scheef die langs de ris van de aarde voortkruipen en zijn met sommige knietjes bijna van de andere lidvormig afgeschut en gedeeld en van buiten en van binnen witachtig van kleur met enige bitterheid wat scherpachtig van smaak en niet onlieflijk van reuk en vooral als ze gedroogd zijn. De bloem wil zeer zelden tot zijn echte wasdom komen zodat dit kruid lange tijd in deze landen geweest is zonder bloem of zaad voort te brengen. Aangaande welke bloem is te weten dat Theophrastus Acorus onder de kruiden gerekend heeft die zijn bloemen en zijn zaad tezamen voortbrengt. De bloemen daarvan, na de beschrijving die van de wijdvermaarde Clusius gegeven is, zijn niets anders dan een aarachtig gewas dat op het notenbloeisel lijkt en aan de zijde van de bladeren voortkomt en in het begin niet groter is dan de bloem van de hazelaar of hazelnotenboom, maar staat voorwaarts uitpuilend en overeind en is met dwarse en kromme strepen waar de een de ander doorsnijd en verdeeld wordt doorregen en dit doet zichzelf daarna wijdt open en vertoont veel bleekgele bloempjes daar het vol van is en geleidelijk aan [397] wordt het groter en krijgt mettertijd bijna de grootte en dikte van een vinger van een man met zeer vele groene knobbeltjes die zo regelmatig gevoegd staan versiert dat het op de verse vrucht van een wilde pijnappelboom schijnt te lijken. Apuleius schrijft dat Acorus zeer zelden gevonden wordt en niet goed te herkennen is voordat zich deze bloempjes vertonen.

Plaats.

Acorus groeit gewoonlijk in het landschap dat Colchis genoemd wordt en in Galatië en voorts ook in het eiland Kreta, maar meest in het land dat Pontus genoemd wordt. Het is zelden te vinden geweest in oude tijden zo Apuleius betuigt. Maar hoe vreemd dat het hier vroeger is geweest, nochtans in deze onze tijden door de grote vlijt van de zeer edele heer Ogier van Busbeque en Karel van Rijm, beide ambassadeurs bij de Turkse keizer en vanwege Maximiliaan de tweede van die naam, Roomse keizer, is dat uit Turkije te Wenen in Oostenrijk gezonden geweest en daarvan is het in sommige hoven van Nederland gekomen waar dat gelukkig en gewillig genoeg groei die de koude van de winters voldoende verdraagt, maar geen bloem voortbrengt voor zover ik tot nu toe heb kunnen vernemen. Dan in de hoven van Wenen in Oostenrijk heeft het zijn bloeisel voortgebracht zoals we dat tevoren naar de beschrijving van Karolus Clusius gedaan beschreven hebben.

Tijd.

Acorus brengt zijn aar of bloeisel voort omtrent juli.

Naam.

Dit gewas heeft noch geen andere naam in onze taal gekregen dan de Latijnse Acorum of Acorus, in het Grieks heet het niet alleen Acoros, maar ook Acoron, sommige noemen dat ook Venetea en ook Radix Nautica, Singentiana en Unguentaria. De apothekers van Europa hebben dit met grote dwaling Calamus aromaticus genoemd en in plaats van de echte Calamus aromaticus gehouden en gebruikt en nemen voor de echte Acorus de wortels van geel of bastaard lis zoals we tevoren uitvoeriger aangetoond hebben.

Voorts zo houden sommige de wortel van Oxymyrsine of stekende palm voor de Acoros van de ouders en daarom zijn er ook ettelijke geweest die het daarom liever Acoron agrion genoemd hebben, zo Plinius betuigt.

Aard.

De wortel van Acorus, zo Galenus schrijft, verdroogt en verwarmt in de derde graad.

Kracht en werking.

Het afkooksel van Acorus, zegt Dioscorides, of het water daar de wortels van Acorus in gekookt zijn gedronken is goed tegen de druppelplas en laat gemakkelijk plassen en water lossen en helpt allerhande smart van de zijde, borst en lever en is insgelijks zeer goed tegen alle rommelingen, breuken en kwetsingen van de inwendige delen van het lichaam en krampen of weedom van de buik, hetzelfde vermindert de milt die te groot geworden is of gezwollen en helpt ook diegene die van een slang, adder of enig ander venijnig gedierte gebeten of gekwetst zijn.

Het sap van deze wortel veegt af en verdrijft al hetgeen dat de ogen belemmert en de helderheid van die hinderlijk is als zijn de schellen, vlekken en diergelijke gebreken.

Deze wortel wordt ook zeer nuttig vermengd met allerhande antidota of middelen die men tegen vergif en hete ziekten plag te bereiden.

Tegenwoordig doet men het ook bij de likking die men bereidt om de dikke, rauwe of onrijpe koude vochtigheden die de longen en de borst lastig zijn los te maken, te rijpen en uit te drijven en men vindt daar zeer grote hulp en baat bij.

Verkiezing.

Onder de wortels van Acorus zal men, naar de leer van Dioscorides, verkiezen diegene die vast, wit en niet vol wormen maar vol en welriekend zijn. Plinius schrijft dat die van het eiland Kreta witter zijn dan die van het landschap Pontus, maar nochtans geenszins voor zo goed gehouden worden als die van Pontus en hij schrijft er van noch meer dat de beste wortels van Acorus zijn die uit Pontus komen en daarna die van Galatië en daarna die van het eiland Kreta. Maar voor de allerbeste van allen worden [398] diegene gehouden die in het landschap Colchis omtrent de rivier Phasis groeien en voorts in alle andere waterachtige landstreken van datzelfde landschap Colchis.

BIJVOEGING.

Acorus is van Clusius (door wiens toedoen het in deze landen eerst bekend is geworden) veel uitvoeriger beschreven en daarom zullen we hier bij voegen hetgeen hij daar meer van schrijft dan van Dodonaeus hier gesteld is. Acorus, zegt hij, heeft bladeren als die van groot lis met smalle bladeren, maar veel langer en zeer lieflijk groen van kleur en aan beide zijden hebben ze een middel zenuw of uitstekende rib zoals in de bladeren van Gladiolus gezien wordt waar het van gedaante voldoende op lijkt als de bladeren van dat soort van watergewas dat van sommige Butomon genoemd wordt en de een komt uit de ander voort, dan het middelste blad is meestal langer dan de ander en deze bladeren zijn wel bitter, maar nochtans niet onlieflijk van smaak en als ze tussen de handen gewreven zijn spreiden ze een zeer aangename reuk van zich die ze noch menige jaren nadat ze verdroogd en dor zijn plegen te behouden en omtrent de winter verflensen en verdrogen deze bladeren, dan in het begin van de lente spruiten er nieuwe bladeren uit als in lis met smalle bladeren. De steel komt niet voort tussen de bladeren zoals in de geslachten van lis, maar terzijde van de bladeren spruit een smalle bladige steel uit die veel beter op een blad dan op een steel lijkt en net zo lang als de andere bladeren is, te weten soms negentig cm hoog en van het midden af tot de top toe plat zoals de andere bladeren, dan beneden is hij dikker en smaller en driehoekig, maar omtrent het midden daar hij plat en dun begint te worden geeft hij terzijde een enige aarvormige vrucht uit en zelden twee die eerst niet groter zijn dan de bloem van een hazelaar, maar uitpuilt en overeind staat en met sommige strepen die dwars en langs elkaar snijden doorregen zijn en als die open gaan vertoont het vele bleke mosachtige bloempjes, deze aar wordt geleidelijk aan groter en is tenslotte bijna zo lang en zo breed als een vinger een met zeer vele groene knobbels die heel regelmatig gevoegd staan versiert zodat men ze voor een verse vrucht van een wilde pijnboom zou mogen aanzien. De wortel is lang en van buiten witachtig als ze onder de aarde schuilt en als ze bloot en ontdekt ligt is ze groen en binnenin uitermate wit en met vele ongelijke knoopjes of leden knievormig verdeeld, vast en stijf, welriekend en bitterachtig en scherp van smaak en onderaan met ontelbare aanwassen van dikke witachtige en ook welriekende vezels bezet, deze wortel kruipt langs de aarde en verspreidt terzijde bijna uit elke knoop vele andere afzetsels en worteltjes zodat ze op korte tijd veel land beslaat en bevat.

Plaats.

Deze wortel groeit graag op vochtige plaatsen en wordt in het wild gevonden in Turkije, niet ver van de stad Prusa of Bursia omtrent een groot meer die aan de afgang van een hoge berg vanzelf met grote menigte voortkomt. Het groeit ook veel in Litouwen op vochtige plaatsen niet ver van Moskou. Dit gewas bloeit in Zeeland vaak en soms ook (maar zelden) in Holland. Alwaar het nochtans door de ijver van de liefhebbers in grachten van steden en andere wateren zo vermenigvuldigd is dat men zou kunnen wijs maken dat het een inlands gewas is was het zo gewillig om te bloeien wat het niet is. Petrus Cornelij Leidensis, die Annotatiunculas op Dioscorides in het jaar 1532 uitgegeven heeft schrijft dat er omtrent ’s Gravenhage Calamus odoratus in het wild gevonden zou zijn. Is het Acorus dan is het vreemd dat het zovele jaren in vergetelheid geraakt is totdat Busbequius en Clusius de slaperige weer wakker gemaakt heeft.

Naam.

Men zou dit gewas lis met welriekende bladeren mogen noemen omdat het van wortels en bladeren op de soorten van lis lijkt. Die van Litouwen of de Letlanders noemen het tartarsky omdat ze de kracht er van eerst van de Tartaren geleerd hebben. De Hoogduitsers noemen het Calmus. Voorts zo hebben sommige het grote galigaan genoemd. Maar in tijden van onze voorouders heeft men in de apotheken vele soorten van lis voor de Acorus gehouden zoals tevoren gezegd is. Dan het duizendblad plag ook Acorum (of anders Acrum) silvaticum te heten. De naam Acaron wordt de stekende palm en de wilde Myrtus gegeven.

Kracht en werking.

Die van Litouwen dragen de wortel van Acorus altijd met zich mee en zullen geen water drinken voordat deze wortel daar wat in gelegen heeft.

De Turken plegen de verse wortelen van Acorus te schellen en heel schoon te maken en te konfijten en daarvan ’s morgens met nuchtere mond wat te kauwen tegen de kwade lucht in tijd van pest.

De edele jonkvrouwen van Hoogduitsland plegen die ook veel te konfijten, ja sommige apothekers plegen van dezelfde wortel elk jaar meer dan honderd pond gekonfijt te verkopen en daar zeer grote winst mee doen.

Diegene die zeggen dat deze wortel de vrouwen onvruchtbaar maakt zijn zeer verdoold want ze nemen de wortel van Butonion voor de echte Acorus. Dan de Griekse naam Acoron heeft hun bedrogen wat voor de geleerde gemakkelijk om begrijpen is.

Dit is waarschijnlijker dan hetgeen andere

zeggen dat het in het Grieks Acorus genoemd is vanwege de grote baat die het doet in de gebreken van de ogen alzo de Grieken de oogappel ook Coran noemen.

Van deze wortel mag men tegenwoordig Diacorum bereiden waarin vroeger de galigaan gebruikt plag te wezen.

De wortel van Acorus met honingwater gedronken geneest diegene die geborsten of gekwetst zijn en enig lid verkrompen hebben en ook die lam en zwaar van leden zijn.

Dezelfde in wijn gekookt verzoet en laat zinken de gezwollen manlijkheid en klootjes als het er op gelegd wordt en verdrijft ook alle hardheden als men die met die wijn stooft.

Ander gebruik.

Om te maken dat de honingbijen hun korven niet verlaten, maar veel eerder andere bijen tot zich lokken zal men Acorus aan de bijenkorven hangen.

Sommige geloven dat diegene die Acorus bij zich dragen nimmermeer kramp of de bloedloop zullen krijgen.

Onder de buitenlandse planten komt ook Acorus voort. Hier met het vervolg van die bladzijde.

Calmus, Calamus odoratus, met sommighe andere Indiaensche soorten van Riet, Biesen ende Gras, ende dierghelijck ghewas. 47.

Den Calamus odoratus is een seer ghemeyne drooghe in meest alle de Apoteken, aldaer Calamus oft Calamis, in ’t Latijn Calamus odoratus officinarum ghenoemt; dan hy en is eyghentlijck den Calamus aromaticus Dioscoridis niet, maer alleen de wortel van den Acorus, die te voren oock den naem van Galanga by de Apotekers plagh te voeren, te weten een welrieckende langhe gheknoopte ende in veele ledekens ghescheyden wortel, taey, binnen wit, heet van smaeck alsmense knauwt, wat heeter ende droogher dan den Calamus hoort te wesen. Dan sy is wel soo goedt voor alle de inwendighe deelen des lichaems, ende voor de lever, milt, maegh ende moeder, ende oock teghen de ghebreken der longheren, ende om de borst te ruymen, als den oprechten Calamus: sy wordt ghesoden in Roose-water, om dat water te drincken teghen de bevinghe, pijn oft kloppinghe aen ’t hert: de selve wortel gheconfijt heeft groote kracht om ’t hert voor de Pest ende allerley kortsen te bevrijen, ende om de maegh te doen teeren: ende ’t poeder daer van met sap van Wol-cruydt vermenght, gheneest ende drijft te rugghe den uytgangh des achterdarms; ende heeft veele andere krachten, van Dodoneus verhaelt in het 397. bladt.

Dan den oprechten Calamus aromaticus van Dioscorides wast in Indien, seydt hy; ende den besten is geel, dicht gheknoopt, ende breeckt oft schelfert spaenders-ghewijs. Het Riet, oft den halm, is vol witachtighe spinnewebben, taey in ’t knauwen ende tsamentreckende, bitter met eenighe scherpigheydt. Hier mede, meynt Lobel, komt den Calamus aromaticum uyt Aleppo van Syrien ghebroght wel over een, van hem Calamus odoratus Libani gheheeten: die een gheknoopt Riet is, klaer, vol, ende soo dick als eenen kleynen vinger, geel van verwe, welrieckende, hayrachtigh, taeyachtigh, in ’t knauwen scherpachtigh ende bitter. Hy voeght daer noch by, datmen tusschen de halmen ende planten van Schoenanthum somtijdts Rietken vindt van dese Calamus aromaticus dry palmen langh, vol netten van Spinnen, geel, gheknoopt, eenen kleynen vingher dick, heel aromatijck van smaeck, bitterachtigh, ende beter dan Schoenanthum. Maer somtijdts vindtmen die veel grooter ende langher.

Voorts soo seydt Dioscorides van sijnen Calamus: Ghedroncken zijnde, doet water maecken: ende met saedt van Lidtgras oft Eppe-saedt ghesoden, is goedt ghedroncken teghen de droppelpisse, de ghebreken der nieren,ende pijne der lendenen ende der blasen, ende het waterladen: dient oock seer wel de ghenen die van Sinnen ghequetst zijn; ende gheneest de ghescheurtheydt. Verweckt oock der vrouwen stonden, soo wel ghedroncken als opgheleydt. Den roock daer van, alleen ontfanghen, gheneest den hoest: oft oock met den roock van den Termentijn door dit Riet ontfanghen. Hy wordt oock ghesoden om de vrouwen daer mede te stoven oft te baden: ende men ghebruyckten in de klisterien. Men doet het oock by andere stovinghen ende beroockinghen, ende by de weeckmaeckende plaesters, om sijnen goeden reuck. Dit zijn de woorden van Dioscorides: waer uyt goet te verstaen is, dat den Calamus een Riet is, ende gheen wortel, als onsen ghemeynen Calamus. Theophrastus ende Plinius segghen oock dat den Calamus niet en verschilt van die andere Rieten, dan alleen hier in, dat hy welrieckende is; ’t welck den naem oock betoont: daerom segghen Galenus ende Egineta, dat hy heet is ende droogh tot in den tweeden graed, doch meer droogh dan heet, ghemaeckt van dunachtighe fijne tsamentreckende stoffe. Plinius schrijft dat den Calamus, die in Indien ende Syrien wast, ’t ghewicht van eenen scrupel inghenomen, den kramp ende ’t spannen van de zenuwen gheneest: ende dat de wortel, in Wijn ghesoden, de loopende zeeren ende schelferinghen van ’t hooft gheneest: ende datmen ’t sap daer van vergadert ghelijck Elaterium: maer dat sijn meeste kracht is (als in alle de soorten van Riet)in ’t ghene dat de wortel aldernaest is.

Dan met de voorgaende beschrijvinghe van Dioscorides ghedaen, schijnt den Calamus aromaticus, die in Oost-Indien wast, eenighsins over een te komen, als blijckt uyt Garcias ab Horto: die nochtans t’onrecht Calamus odoratus heet, dat is Welrieckende Riet. Want dit Riet is eer sterck ende lastigh van reuck (doch ghenen reuck van sich verspreydende voor datmen ’t breeckt oft uyt der aerden treckt) ende hoe dat groener is, soo veel te stercker oft swaerer rieckende. Sijn wortel is kleyn ende onnut, van de welcke altijdt eenighe stucken aen de halmen van dit Riet blijven hanghen, die ghenoeghsaem betoonen datse gheen ghemeynschap met den Calamus van de Apoteken en hebben. Maer ’t ghene dat in dese Riet-pijpen voos ende spongieachtigh is, wat geel van verwe, en komt met de netten oft webben van de Spinne-koppen niet heel wel over een. Oock soo is dit Riet gantsch geel, ende gheensins wit. Soo dat het hier in van den Calamus, soo Dioscorides hem beschrijft, seer verschilt. Dit Riet wordt heel Oost-Indien door ghesaeyt; ende wordt daer Vaz, Vazabu, Bache, oft Dirimguo gheheeten, in Persien Heger; in Cuncam Vaticam; in Araben Cassab, ende Darirhe, oft Aldarita, ende als sommighe schrijven, Asabeldiriri, Assabeldirire, Cassabouserire, oft Cassab Aldirira; anders oock Arata; in ’t Latijn Calamus aromaticus oft Calamus unguentarius, ende oock Calamus Alexandrinus, doch oneyghentlijck: want in Arabien ende Afrijcken wordt het uyt Indien ghebroght. Manardus heeft dat in Hungarijen ghesien, van saedt voortghekomen. Ende soodanighen Calamus plagh over ettelijcke iaeren tot Antwerpen ghebroght te worden: dan midts dat hy soo onlieflijck iae vuyl van reuck is, daerom hebben de Apotekers ’t ghebruyck van den selven achterghelaten: want desen Indiaenschen Calamus is scherp van smaeck, heet ende droogh in den tweeden graed, ende daer in verschilt hy van den Acorus, die bitter is, heet ende droogh in den derden graed: ende oock van de Galanga: want die is veel heeter ende stercker van reuck dan gheen van beyden. Hy wordt in Indien veel ghebruyckt teghen de ghebreken van de moeder, van de zenuwen ende herssenen: ende Garcias ghebruyckte hem in stede van Acorus, maer in grooter ghewicht, midts dat hy soo heet ende droogh niet en is. De Peerde-meesters van Indien stooten desen Calamus met Loock, Ammi, Boter, Suycker ende wat Souts, ende noemen die menginghe Arata; ende gheven die hun Peerden; oft Muylen des morghens soo warm t’eten, om haer den heelen dagh teghen de koude te beschermen.

Sommighe willen voor den Calamus het Schoenanthum ghebruycken, misschien om datmen tusschen de halmen van Schoenanthum de voorseyde Kleyne Rietkens vindt, die Lobel voor den oprechten Calamus aromaticus houdt. Dan Clusius heeft ons den oprechten Calamus wat anders beschreven, nae eenighe stucken die eer van een kroon-draghende ghewas van Riet schijnen te zijn; want den steel is recht, met veele knoopen, anders effen, hol, met een binnen-vliesken beset; ende magh in spaenderen ghebroken worden, ghelijck Dioscorides van sijnen Calamus schrijft: ende is tamelijcken welrieckende, ende aenghenaem van smaeck, somtijdts bitter, somtijts wat tsamentreckende. [1482] De bladeren staen twee teghen den anderen over, ende omvatten den steel. De wortel is boven wat uytpuylende, beneden gheveselt.

Veele zijnder die het Agallochum in gebreke van Calamus ghebruycken; midts dat het oock warm ende droogh is in den tweeden graed, als Serapio seydt, ende oock tsamentreckende, bitter ende welrieckende als den Calamus. Andere segghen dat den Calamus in Persien wies, ende Canna Persidis hiet; ende den Granaet-boom gheleeck. Dan sulcken Calamus is onbekent. Sommighe noemen den Calamus nae ’t schrijven van Apuleius Piper Apium, dat is Bien-Peper; om dat hy aen de Biekorven ghehanghen, de Bien by een versamelt, ende by huys doet blijven, als Dodoneus van den ghemeynen Calamus oft Acorus oock schrijft.

Welrieckende Biese, meest Kemels-hoy, Kemels-stroo, oft Kemels-voeder gheheeten, ende ghemeynlijck Schoenanthum in ’t Latijn, maer eyghentlijck Iuncus odoratus, dat is Welrieckende Biese, in ’t Griecks Schoenos aromaticos, oft Schoenu anthos, in ’t Hooghduytsch Candisch heuw, in ’t Fransch Pasture de Chameau, in ’t Enghelsch ende in de Apoteken, ende in ’t Italiaensch Squinanthun, is het beste onder alle de Biesen: ende is Schoenanthos gheheeten nae den sonderlinghen roosachtighen reuck van sijn bloemen. Het wast in Afrijcken veel: waer de Kemels de tsopkens daer van seer gheerne eten. Men vindt het nu door neerstigheydt van de kooplieden uyt Arabien ende Afrijcken met heele bloemen: van de welcke een ieghelijck de krachten soude moghen gheramen uyt den reuck. Het heeft grasachtighe bladers: ende het wordt verkocht met sijn welrieckende bloemkens, in busselkens ghebonden, ghedrooght zijnde. De wortel is kleyn, hardtachtigh, dor, met veele kleyne veselinghen boven in der aerden uytghespreydt, met voorwaerts gheboghen bladers tsamen ghewonden, ende schelps-ghewijs in malkanderen ghestelt, dickachtigh, stijf, anderhalve palme hoogh, spits, bleeck, rondom een gheknoopt rondt rietken, dat vol is, niet hol, blinckende, eenen voet hoogh, glat, ghelijck den Cyperus oft Biese, ende boven in ’t opperste heel dun: waer aen dat groeyen bleeck-roode uyt den geelen bloemkens, met kafachtighe schubbekens oft blaeskens, die buyten roodtachtigh zijn, binnen wolachtigh, licht, ende gheheel nae den Cyperus riecken: maer in eenen mortier, oft tusschen de vinghers ghewreven, sonderlinghe de binnenste bladers ende rietkens, riecken uytermaten wel. Sulcks is hier te lande somtijdts van saedt voortghekomen.

Kalmoes, Calamus odoratus met sommige andere Indiaanse soorten van riet, biezen en gras en diergelijk gewas. 47.

(Acorus calamus, Swertia chirata) Calamus odoratus is een zeer algemene droge in meest alle apotheken waar het Calamus of Calamis, in het Latijn Calamus odoratus officinarum genoemd wordt, dan het is eigenlijk niet de Calamus aromaticus Dioscoridis, maar alleen de wortel van Acorus die tevoren ook de naam van Galanga bij de apothekers plag te voeren, te weten een welriekend lange geknoopte en in vele leden gescheiden wortel die taai en binnen wit is, heet van smaak als men het kauwt en wat heter en droger dan de Calamus hoort te wezen. Dan ze is wel zo goed voor alle inwendige delen van het lichaam en voor de lever, milt, maag en baarmoeder en ook tegen de gebreken van de longen en om de borst te ruimen zoals de echte Calamus, ze wordt gekookt in rozenwater om dat water te drinken tegen de beving, pijn of klopping aan het hart en die wortel gekonfijt heeft grote kracht om het hart voor de pest en allerlei koortsen te bevrijden en om de maag te laten verteren en het poeder daarvan met sap van wolkruid vermengt geneest en drijft terug het uitgaan van de achterdarm en heeft vele andere krachten die van Dodonaeus verhaald zijn in het 397^ste blad.

Dan de echte Calamus aromaticus van Dioscorides groeit in Indien, zegt hij, en de beste is geel, dicht geknoopt en breekt of schilfert spaandervormig. Het riet of de halm is vol witachtige spinnenwebben, taai in het kauwen en tezamen trekkend en bitter met enige scherpte. Hiermee, meent Lobel, komt Calamus aromaticum die uit Aleppo van Syrie gebracht wordt wel overeen en is van hem Calamus odoratus Libani genoemd dat een knopig riet is, helder, vol en zo dik als een kleine vinger, geel van kleur, welriekend, haarachtig, taaiachtig en in het kauwen scherpachtig en bitter. Hij voegt er noch bij dat men tussen de halmen en planten van Schoenanthum soms een rietje vindt van deze Calamus aromaticus die dertig cm lang is en vol netten van spinnen, geel, geknoopt en een kleine vinger dik, heel aromatisch van smaak, bitterachtig en beter dan Schoenanthum. Maar soms vindt men die veel groter en langer.

Voorts zo zegt Dioscorides van zijn Calamus: ‘Gedronken maakt het water en met zaad van kweek of eppezaad gekookt is het goed gedronken tegen de druppelplas, de gebreken van de nieren en pijn van de lendenen en blaas en het water laden en dient ook zeer goed diegenen die van zinnen gekwetst zijn en geneest de breuken. Verwekt ook de vrouwenstonden, zowel gedronken als opgelegd. De rook daarvan alleen ontvangen geneest de hoest of ook met de rook van terpentijn door dit riet ontvangen. Het wordt ook gekookt om de vrouwen daarmee te stoven of te baden en men gebruikt het in de klysma’s. Men doet het ook bij andere stovingen en berokingen en bij de week makende pleisters vanwege zijn goede reuk’. Dit zijn de woorden van Dioscorides waaruit goed te verstaan is dat de Calamus een riet is en geen wortel zoals onze gewone Calamus. Theophrastus en Plinius zeggen ook dat Calamus niets verschilt van die andere rieten, dan alleen hierin dat hij welriekend is wat de naam ook aantoont en daarom zeggen Galenus en Egineta dat hij heet is en droog tot in de tweede graad, doch meer droog dan heet en gemaakt van dunachtige fijne tezamen trekkende stof. Plinius schrijft dat de Calamus die in Indien en Syrië groeit het gewicht van een scrupel ingenomen de kramp en het spannen van de zenuwen geneest en dat de wortel in wijn gekookt de lopende zeren en schilfers van het hoofd geneest en dat men het sap daarvan verzameld net zoals Elaterium, maar dat zijn meeste kracht is (zoals in alle soorten van riet) in hetgeen dat de wortel het dichtste bij is.

Dan met de voorgaande beschrijving van Dioscorides gedaan schijnt de Calamus aromaticus die in Oost-Indien groeit enigszns overeen te komen zoals blijkt uit Garcias ab Horto die nochtans te onrecht Calamus odoratus heet, dat is welriekend riet. Want dit riet is eerder sterk en lastig van reuk (doch geen reuk van zich verspreidt voor dat men het breekt of uit de aarde trekt) en hoe dat groener is zoveel te sterker of zwaarder ruikt het. Zijn wortel is klein en onnut waarvan altijd enige stukken aan de halmen van dit riet blijven hangen die voldoende aantonen dat ze geen gemeenschap met Calamus van de apotheken hebben. Maar hetgeen dat in deze rietpijpen voos en sponsachtig is en wat geel van kleur komt niet heel goed met de netten of webben van de spinnen overeen. Ook zo is dit riet gans geel en geenszins wit. Zodat het hierin van de Calamus, zo Dioscorides hem beschrijft, zeer verschilt.

Dit riet wordt heel Oost-Indië door gezaaid en wordt daar vaz, vazabu, bache of drimguo genoemd, in Perzië heger, in Cuncam vaticam, in Arabië cassab en darirhe of aldarita en, als sommige schrijven, asabeldiriri, assabeldirire, cassabouserire of cassab aldirira, anders ook arata en in het Latijn Calamus aromaticus of Calamus unguentarius en ook Calamus Alexandrinus, doch oneigenlijk want in Arabië en Afrika wordt het uit Indien gebracht. Manardus heeft dat in Hongarije gezien dat van zaad voortgekomen was. En zodanige Calamus plag ettelijke jaren geleden te Antwerpen gebracht te worden, dan omdat hij zo onlieflijk, ja vuil van reuk is daarom hebben de apothekers het gebruik er van achtergelaten want deze Indiaanse Calamus is scherp van smaak, heet en droog in de tweede graad en daarin verschilt hij van de Acorus die bitter is, heet en droog in de derde graad en ook van de Galanga want die is veel heter en sterker van reuk dan geen van beiden. Hij wordt in Indien veel gebruikt tegen de gebreken van de baarmoeder, van de zenuwen en hersens en Garcias gebruikte hem in plaats van Acorus, maar in groter gewicht omdat hij niet zo heet en droog is. De paardenmeesters van Indien stoten deze Calamus met look, Ammi, boter, suiker en wat zout en noemen dat mengsel arata en geven die hun paarden of muilen ‘s morgens zo warm te eten om ze de hele dag tegen de koude te beschermen.

Sommige willen voor de Calamus het Schoenanthum gebruiken en misschien omdat men tussen de halmen van Schoenanthum de voor vermelde kleine rietjes vindt die Lobel voor de echte Calamus aromaticus houdt. Dan Clusius heeft ons de echte Calamus wat anders beschreven naar enige stukken die eerder van een kroondragend gewas dan van riet schijnen te zijn want de steel is recht met vele knopen, anders effen en hol en met een binnenvliesje bezet en mag in spaanders gebroken worden zoals Dioscorides van zijn Calamus schrijft en is tamelijk welriekend en aangenaam van smaak, soms bitter en soms wat tezamen trekkend. [1482] De bladeren staan met twee tegenover elkaar en omvatten de steel. De wortel puilt boven wat uit en is beneden gevezeld.

Vele zijn er die het Agallochum in gebreke van Calamus gebruiken omdat het ook warm en droog is in de tweede graad, zoals Serapio zegt, en ook tezamen trekkend en bitter en welriekend zoals Calamus. Andere zeggen dat de Calamus in Perzië groeide en Canna Persidis heette en op de granaatboom leek. Dan zulke Calamus is onbekend. Sommige noemen de Calamus naar het schrijven van Apuleius Piper Apium, dat is bijenpeper, omdat als hij aan de bijenkorven gehangen wordt de bijen bijeen verzamelt en bij huis laat blijven zoals Dodonaeus van de gewone Calamus of Acorus ook schrijft.

(Andropogon schoenanthus, nu Cymbopogon schoenanthus) Welriekende bies, meest kemels-hoy, kemels-stroo of kemels-voeder genoemd en gewoonlijk Schoenanthum in het Latijn, maar eigelijk Juncus odoratus, dat is welriekende bies, in het Grieks Schoenos aromaticos of Schoenu anthos, in het Hoogduits Candisch heuw, in het Frans pasture de chameau, in het Engels en in de apotheken en in het Italiaans Squinanthun, is het beste onder alle biezen en is Schoenanthos genoemd naar de bijzondere roosachtige reuk van zijn bloemen. Het groeit veel in Afrika waar de kamelen de topjes er van zeer graag eten. Men vindt het nu door naarstigheid van de kooplieden uit Arabie en Afrika met hele bloemen waarvan iedereen zijn krachten zou mogen raden uit de reuk. Het heeft grasachtige bladeren en het wordt verkocht met zijn welriekende bloempjes die in bosjes zijn gebonden, gedroogd. De wortel is klein en hardachtig, dor en met vele kleine vezels boven in de aarde uitgespreid met voorwaart gebogen bladeren tezamen gewonden en schelpvormig in elkaar gesteld, dikachtig, stijf en vijftien cm hoog, spits, bleek en rondom een geknoopt rond rietje dat vol is en niet hol, blinkend en dertig cm hoog, glad zoals Cyperus of bies en boven in het opperste heel dun waaraan groeien bleekrode uit het gele bloempjes met kafachtige schubjes of blaasjes die buiten roodachtig zijn en binnen wolachtig, licht en geheel naar Cyperus ruiken, maar in een mortier of tussen de vingers gewreven en vooral de binnenste bladeren en rietjes ruiken ze uitermate goed. Zulks is hier te lande soms van zaad voortgekomen.

Dese Welrieckende Biese soude met recht Iuncus Arabicus moghen heeten: want (als Garcias ab Orta te kennen gheeft) sy wast meest in Arabien, te weten in Calaiate, met sulcken menighte als het Gras hier te lande; ende is wat leegher dan onse Biesen, oft als eene middel-soorte tusschen Biesen ende Gras, dienende ghelijck Gras, om allerley Vee te voeden, ende om de menschen ende Peerden te wasschen: maer sy wordt oock in Indien ende in andere landen versonden, in groote busselen ghebonden, daer de bloemen bijnae nimmermeer by en zijn. Sy heet daer Sachbar oft Haxis cachule, dat is Wasch-cruydt, oft Herba lotoria, Adhar, Adcher, ende Adhecarum; (maer de bloem heet Foca: ) in Persien Alaf; in Indien heetse Cruydt van Mazeata, Kaf van Mecha, oft Kemels-voeder, dat is Herba Mazcatensis, Palea de Mecha, ende Pastus Camelorum, oft, als andere schrijven, Pabulum Camelorum. In onse tael heeftse de voorseyde naemen, maer meest Squinanthum. Sy is best, seydt Dioscorides, alsse uyt Nabathea ghebroght is; dan volght die van Arabien, daer nae die van Babylonien: de erghste komt uyt Afrijcken. Hy verkiest de ghene die tusschen de handen ghewreven zijnde, rieckt als een Roos; ende noemtse Schinos (als den Mastick-boom:) maer Celsus heetse Iuncus rotundus. Avicenna seydt dat van de twee soorten de beste in Arabien wast, ende een swarte vrucht heeft. Serapio seydt datse veele harde halmkens heeft ende bloemen als Riet-pluymen, dan smaller ende kleyner; ende dat haer wortel breeder is dan die van Chulem (dat een hayrachtighe ghewas is: ) ende datse van sommighe oock Chulem ghenoemt wordt. Sommighe segghen dat onse Galanga de wortel van dese Welrieckende Biese is, maer valschelijck. Want Clusius heeft dese Biese eertijdts ghesaeyt: maer sy hadde een hayrachtigh gheveselde, niet gheknoopte scherp ende specerijachtigh smaeckende wortel, ende veel rechte halmen, met bladeren als die van ons ghemeyn Gras, maer veel teerer ende dunner, die de tongh met een aenghenaem scherpigheydt beten ende trocken, alsmense knauwde: ende alsdan roken sy oock wel, doch niet soo soet als Roosen.

Voorts soo seydt Dioscorides dat de Kemels-hoy heet ende scherp op de tonghe is: ende men ghebruyckt de bloemen meest, maer oock wel de halmen, ende de wortel: want ’t verweckt tot pissen, ende drijft de maendtstonden af: doet de gheswillen scheyden. Het verwarmt een weynigh, met fijnigheydt van deelen, seydt Galenus. Het beswaert het hooft, treckt een weynigh tsamen: ’t breeckt, ’t verteert, ende opent de lochtgaten van de aders. De bloeme is goedt met dranck oft spijse ghenoten, oft anders alleen inghenomen, de ghene die bloet spouwen; ende oock teghen de pijne van de maghe, longer, lever ende nieren: wordt oock ghemenght onder de preservativen, dat is, dinghen diemen teghen de pest ende smettelijcke sieckten op voor raedt pleeght te bereyden ende te bewaeren. De wortel is meer tsamentreckende; daerom wordt daer af een vierendeel loots met soo veel Pepers sommighe daghen langh inghegheven, teghen de walginghe van der maghen, den watersuchtighen, ende die de stuypen hebben.

Valsch Schoenanthum (van andere Pseudo-Schoenanthum gheheeten) is oock van Lobel beschreven ende Marinus gramineus Iuncus foliis Schoenanthi ghenoemt. Het heeft schoone wolachtighe bloemen, eenighsins die van den oprechten Schoenanthum ghelijck, vast tsamen vergadert, ende ghelijck eenen Vossensteert, vijf ende ses duymen langh, spits opstaende. Het wast aen den kant van de Middelandtsche Zee by Aiguea Mortes.

Te Venegien, seydt den selven Lobel, wordt ons voor het oprecht Schoenanthum noch een valsche soorte van ‘t [1483] selve ghetoont, wassende aen de duynen ende op de savelachtighe plaetsen van de Adriatische ende Middelandtsche Zee, die van ghedaente, grootte ende ghelijckverwighe halmen ’t welrieckende Schoenanthum heel ghelijck is: maer sy schillen van deughden soo veel als het ghemeyn Riet van den Calamus. Voorts soo heeftse grasachtighe bladers, ende een bloem den anderen niet heel onghelijck.

Deze welriekende bies zou met recht Juncus Arabicus mogen heten, want (als Garcias ab Orta te kennen geeft) ze groeit meest in Arabië, te weten in Calaiate met zo’n menigte als het gras hier te lande en is wat lager dan onze biezen of als een middelsoort tussen biezen en gras en dient als gras om allerlei vee te voeden en om de mensen en paarden te wassen, maar ze wordt ook in Indien en in andere landen verzonden en in grote bossen gebonden daar de bloemen bijna nimmermeer bij zijn. Ze heet daar sachbar of haxis cachule, dat is waskruid, of herba lotoria, adhar, adcher en adhecarum (maar de bloem heet foca ) in Perzië alaf, in Indien heet ze kruid van mazeata, kaf van Mecha of kemelsvoer, dat is herba mazcatensis, palea de Mecha en pastus camelorum of, als andere schrijven, pabulum camelorum. In onze taal heeft ze de voor vermelde namen, maar meest Squinanthum. Ze is het beste, zegt Dioscorides, als ze uit Nabathea gebracht is, dan volgt die van Arabië en daarna die van Babylonië, de ergste komt uit Afrika. Hij verkiest diegene die tussen de handen gewreven ruikt als een roos en noemt die Schinos (zoals de mastiekboom) maar Celsus noemt het Juncus rotundus. Avicenna zegt dat van de twee soorten de beste in Arabië groeit en een zwarte vrucht heeft. Serapio zegt dat ze vele harde halmpjes heeft en bloemen als rietpluimen, dan smaller en kleiner en dat haar wortel breder is dan die van chulem (dat een haarachtig gewas is) en dat ze van sommige ook chulem genoemd wordt. Sommige zeggen dat onze Galanga de wortel van deze welriekende bies is, maar vals. Want Clusius heeft deze bies vroeger gezaaid en toen had ze een haarachtig gevezelde, niet geknoopte scherp en specerijachtig smakende wortel en veel rechte halmen en met bladeren als die van ons gewoon gras, maar veel teerder en dunner die de tong met een aangename scherpte beet en trok als men het kauwde en dan roken ze ook wel, doch niet zo zoet als rozen.

Voorts zo zegt Dioscorides dat de kemelshooi heet en scherp op de tong is en men gebruikt de bloemen meest, maar ook wel de halmen en de wortel want het verwekt tot plassen en drijft de maandstonden af en laat de gezwellen scheiden. Het verwarmt wat met fijnheid van delen, zegt Galenus. Het bezwaart het hoofd, trekt wat tezamen en het breekt, verteert en opent de luchtgaten van de aderen. De bloem is goed met drank of spijs genoten of anders alleen ingenomen diegene die bloed spuwen en ook tegen de pijn van de maag, longen, lever en nieren en wordt ook gemengd onder de preservatieven, dat zijn dingen die men tegen de pest en besmettelijke ziekten op voorraad plag te bereiden en te bewaren. De wortel is meer tezamen trekkend en daarom wordt daarvan een vierendeel lood met zoveel peper sommige dagen lang ingegeven tegen het walgen van de maag, de waterzuchtige en die de stuipen hebben.

Vals Schoenanthum (van andere Pseudo-Schoenanthum genoemd) is ook van Lobel beschreven en Marinus gramineus Juncus foliis Schoenanthi genoemd. Het heeft mooie wolachtige bloemen die enigszins op die van de echte Schoenanthum lijkt, vast tezamen verzameld en als een vossenstaart van vijf en zes duimen lang spits opstaan. Het groeit aan de kant van de Middellandse Zee bij Aiguea Mortes.

Te Venetië, zegt dezelfde Lobel, wordt ons voor het echt Schoenanthum noch een valse soort er van [1483] getoond die aan de duinen en op de zavelachtige plaatsen van de Adriatische en Middellandse Zee groeit die van gedaante, grootte en dezelfde gekleurde halmen veel op het welriekende Schoenanthum lijkt, maar ze verschilt zoveel van deugden als het gewone riet van de Calamus. Voorts zo heeft ze grasachtige bladeren en een bloem die veel op de andere lijkt.

Juncaria van Salamanca is in het bijvoegsel van de biezen beschreven.

Riet-pijpkens teghen de enghborstigheydt zijn van eenighe West-Indiaensch Riet, buyten ende binnen met een Gomme bestreken, daer sap van Taback by schijnt te wesen, swart, swaer van reuck: ende daer wordt den brandt van d’een eynd in ghesteken, soo dat den roock langhs d’ander eynd in den monde komt: ende dien roock treckt alle slijmerighe vuyle ende etterachtighe vochtigheden uyt de borst, ende gheneest de ghene die kort van adem zijn. Daerom heeten dese pijpkens Tubuli ad asthma.

Indiaensche Riet dat heel voos is, in ’t Latijn Iuncus Indicus porosus, is een wonder gheslacht van Riet, uyt Oost-Indien oft uyt de eylanden daer omtrent ligghende ghebroght. Het schijnt als voor teenen oft rijsen te strecken in de landen daer het wast, midts dat het soo taey, buyghsaem ende sterck is. Het is bleeckgeel, glat, met ettelijcke leden afghescheyden, die somtijdts niet kenbaer en zijn, somtijdts vier oft meer voeten hoogh, soo dick als eenen Asperge: van binnen soo voos ende ghegaet, dat soo wanneer iemandt het een eynd aen den mondt houdende, daer aen blaest, den windt in eenen ooghenblick tijdts aen d’ander eynt ghevoelt wordt: ’t welck noch merckelijcker is alsmen aen het eynd wat speecksels oft andere nattigheydt strijckt: want men sal daer terstont bobbelen aen sien komen alsmen aen de andere sijde aessemt oft blaest: dat seer vremdt om sien is. Wat dit voor een ghewas is, en konnen wy niet segghen. Daerom staet het de ghene, die in vremde landen reysen, noch toe te ondersoecken, oft dit een rijs oft Riet, oft soorte van Teenen is. Nae het ghevoelen van sommighe is het den steel van een ghewas als onse Winde, oft Smilax, die de boomen beklimmen kan, ende uyt elcken knoop oft lidt sijn bladeren oft sijd-tacken pleeght te schieten: soodanigh ghewas sommighe de Peper-boomkens segghen te wesen. Andere ghelooven dat het den steel van eenigh water-ghewas is; om datmen bijnae in den steel van onse Plompen oft Meer-bloemen oock soo veel gaeten siet, ende bijnae de selve voosigheydt aenmerckt, die dit taey rijs heeft.

Indisch Riet van onghelooflijcke lenghde wordt in het eylandt Samatra ghevonden, dat sich selven om de bijstaende boomen soo vlecht ende windt, ende soo verre kruypt, dat een van dese Rieten somtijdts meer dan dry hondert vademen langh wordt, soo dat het beghinsel noch het eyndt daer van niet te vinden en is: ’t welck soo taey ende sterck is, datmer kuypen oft tonnen mede soude konnen binden.

Boomachtigh Riet van Indien, van Clusius Arundo Indica arborea ghenoemt, is soo groot, dat twee stucken daer van, die te Leyden rusten by den hoogh-gheleerden D. Pieter Paauw, neffens den hof van de Academie, luttel min dan dertigh voeten langh zijn; ende schijnen noch veel langher gheweest te zijn: want sy zijn aen het onderste eynd sestien oft seventien dweerse duymen breedt in ’t omgaen, aen ’t bovenste wel viertien. Sy zijn met neghentien knoopen oft leden verdeylt, die elck wel een derdendeel meer dan eenen voet verre van een staen: dan het hout self is bijnae een halve duymbreedde dick. Dit Riet wast aen den Zeekant van Malavar, tuyght Linschoten; ende is daer Mambu gheheeten: ende als het noch teer ende groen is, dan wordt het gheboghen oft ghekromt, om de hanghende beddekens Pallankins ghenoemt te draghen. Het wordt oock by de Peper-boomkens ghestelt, om die overeynd te houden. Clusius heeft het ghesien van buyten heel met roode Lacke bedeckt, binnen vervult met Anil oft Indisch-blauw. Soo dat het te ghelooven is, dat dusdanighe Riet in Indien dienstelijck is om veele dinghen in te bewaeren, ende misschien om Pijlkokers te maecken, midts dat het soo licht is, soo groot ende soo sterck. Voren hebben wy van Suycker ghesproken datmen uyt dit oft dierghelijck ghewas haelt. Den naem Mambu komt met het volghende Bambou wat over een.

Riet van Bengala, als Pyrard betuyght, is soo dick als een mans dye, ses oft seven vademen langh, binnen hol ende knoopachtigh als het hierlandtsch Riet: ende hier van maecken sy draeghstocken om alle ghewicht mede te lichten, die stercker zijn dan eenigh ander hout; ende die heeten sy Bambou. Dit Riet wordt in ’t vier gheleydt, ende gheboghen soomen wil; ende die vouw blijft langh; ende ’t soude eer breken, dan sijnen ploy verliesen. Van dit Riet, midts dat het dick is, maecken sy hun maten ende meetblocken, daer sy hun Koren, Rijs, Olie, Boter ende andere dierghelijcke dinghen mede uytmeten: ende dat van allerley grootte. Men vindt van dit Riet op veele plaetsen van Indien: maer in Bengala wast dat eygentlijck ende aldermeest. Dit Riet en buyght sich nimmermeer dan door ’t vier, als gheseydt is: ende is ghespickelt met wit ende swart.

Ander Riet van Bengala is niet dicker dan vier duymbreedden, seer hoogh opschietende, voos ende doorgatigh, soo taey ende buyghsaem, datmen het een eyndt by het ander soude moghen brenghen, sonder te breken; nochtans is het wel hardt ende stijf. Daer maecktmen rijskens van, om in de handt te draghen, ende om te straffen de ghene die misdaen hebben: ende al de huyt, die daer mede gheslaghen is, swilt, ende scheyt van het been. Dit Riet en breeckt nimmermeer, hoe kleyn dat het oock is. Het is fraeykens ghespickelt; ende verscheyden verwigh van sijn eyghen aerdt, ghemenght met wit, geel ende swart. Hierom wordt dit Riet veel ghesocht, heel Indien door versonden ende verkocht.

Rotan is een gheslacht van Riet, oock in Bengala wassende, niet dicker dan den kleynen vingher; ’t welck buyght als Wilghe rijsen oft Teenen, van ghedaente ende maecksel als het voorgaende. Daer maeckense kabels van tot hun schepen, ende veele soorten van korven ende mandekens, seer fraey ghebreydt. Men klieft het soo kleyn alsmen wil. Het is anderhalve elle langh. Dit wort oock veel verhandelt: maer is wit, ende niet ghespickelt.

Ctesias, een oudt schrijver, nae dat Photius uyt sijne Indica verhaelt, schrijft dat in de riviere Indus soo dicken Riet wast, dat twee menschen ’t selve niet omvatten en konnen, soo hoogh oft langh als eenen seer hooghen mast van eenen schip; ende seght dat er tweederley is, ’t Manneken sonder vrucht, ende ’t Wijfken eene keerne oft nucleum voortbrenghende.

Riet van Arabien ende Ioodschelandt wordt van de Araben (als Bellonius schrijft) ghebruyckt om daer worpstocken, iavelijnen, schichten ende lichte lancien van te maecken. Een ander soorte van Riet wordt aldaer alleenlijck ghebesicht om daer pijlen van te maecken, die seer dier ende weerdt zijn; soo datse van de groote Heeren alleen ghekocht ende ghedraghen worden. Een ander soorte, van de Turcken, Griecken, Armenen, Persen, Araben, Joden ende Egyptenaers ghebruyckt voor pennen om mede te schrijven, wast oock wel in Grieckenlandt; ende is een recht Schrijf-Riet, aldaer Elegia gheheeten, doch niet de Elegia van Dodoneus voren vermaent.

Ghevult Riet, oft Pijl-Riet, in ’t Latijn Farcta Arundo, in ’t Griecks Nastos, is Toxica Theophrasti, om dat het met mergh ghevult is; ende om dat de kleynste van dese Rieten in Asien, Syrien, ende oock Tartarijen dienstelijck zijn om daer stralen oft worppijlen van te maecken. Het wordt uyt vremde landen ghebroght; ende de oude lieden koopen de sterckste ende oudtste stocken, om daer op te steunen als sy gaen oft staen. Dit Riet is glat, ende heel sonder knoopen, recht, sterck, ende niet swaer. Een soorte is bruyn, ros, ende d’ ander witter. Beyde zijn uyt den ronden wat drijkantigh; (daerom houden ’t sommighe voor gheen Riet maer voor een middelzenuwe van een groot bladt.) De schellen zijn dun, maer hardt. Binnen zijnse vol merghs.

Ander Indiaensch ghevult Riet, in ’t Latijn Arundo farcta Indica, wordt oock ghebruyckt om op te leynen oft steunen, ende om schichten ende worppijlen te maecken: ende heeft veele knoopkens oft kniekens, ende uytstaende knobbelen, seer dicht ende vast, houtachtigh, hardt, effen, glat ende blinckende, met ros ghemarbert, in de lenghde kastaniebruyn, doncker, vol tanden ende kerven als een saghe. [1484] Men beslaet de eynden van dese twee soorten met silver, om de schoonheydt ende bequaemheyt. Sy zijn soo dick als de dickste Rieten daermen Spinnerocken afmaeckt.

Ander Indiaensche buyghsaem dun ghevult Riet, in ’t Latijn Arundo Nastos Indica flexilis, is ghemackelijck om te buyghen oft te krommen, seer effen, glat, ende blinckende, geel, houtachtigh ende hardt, ghevult als het voorgaende, soo dick als een Gansen oft Swaenen schacht. De knoopen staen wel twaelf, dertien, oft oock vijftien duymen wijt van een: ende de straelen staen dweers, als den buyck van een slangh. Dese dry soorten hebben noch reuck noch smaeck. Haer wortelen en hebben wy oock niet ghesien.

Schalmey-Riet Wijfken, in ’t Latijn Arundo aulitis, is, nae de meyninghe van Lobel, ons ghemeyn Spaensch Riet gheensins onghelijck van ghedaente: dan dat het fijner van maecksel is, ende vaster van stoffe; daerom meynt hy dat ’t Schalmey-Riet claerer luydt, gladder ende claerer is.

Schrijf-Riet, in ’t Latijn Arundo scriptoria, oft Fistula Syringa, dat is Riet om te schrijven, oft daermen hier voortijdts mede geschreven heeft, ende met ’t welcke men noch hedensdaeghs in Grieckenlandt ende Turckijen schrijft, heeft halmen niet dicker dan de schachten van een Ganse oft Swaen; ende zijn wel hardt, ros van verwe, doncker van buyten, blinckende ende gladt, van binnen wit, haer deylende in splinteren ende spaenderkens, als sy ghebroken worden. De knoopen staen tien duymen oft eenen voet wijt van een: by de welcke zijn witte bandekens. Het en is gheen Elegia, noch Riet van Arabien.

Papier-Riet van den Nijl, in ’t Latijn Papyrus Nilotica, van sommighe voor oprecht Papyrus Dioscoridis ghehouden, is een groot cruydt, den Cyperus ghelijck, in Egypten groeyende in broecklandighe gronden. Het is veel aerdigher dan Cyperus, met eenen drijkantighen biesachtighen oft rietachtighen steel, vol vlockachtigh mergh: van de welcke, nae datse ghestooten, ende ghelijck Lijm gheworden was, seydt Lobel, ghemaeckt wierden Papier-bladers: die aen malkanderen gheperst zijnde, bequaem waren om daer op te schrijven, ghelijckmen nu ter tijdt het papier maeckt van de snippelinghen van Lijnwaet ghestooten, ende tot een wit Lijm oft pappe ghebroght. Het heeft veel langhe, gladde, klare, rechte steelen, neghen oft tien voeten hoogh, nerghens dan benedenwaerts met bladeren bewassen, daer om gheslaghen, ghelijck die van den Cyperus oft Sparganium. De wortels zijn rietachtigh ende faselachtigh. De bloemen zijn seer schoon, eenen grooten krans in de ronde ghelijck, seer dicht, ende ghelijck met aderen beset, met uytstekende priemkens by een vergadert, ghelijck die van Ferula: rondom de welcke van onder staen aerdighe bladers, veel kleyner dan de ghene die beneden staen, als in den Cyperus. Ghelijck hedensdaeghs het mergh van den ghemeynen Cyperus ghebrandt ende tot asschens ghebroght, ghebruyckt wordt, soo wierdt hier voortijdts het mergh van dit Papier-Riet in de loopende gaten ende fistels ghestroyt.

Papyrus nae de meyninghe van Prosper Alpinus is een eyghen ghewas van de Rivier Nijl, Berd oft Burdi gheheeten; ’t welck misschien de Biblos oft Biblus der ouders soude moghen wesen. Het recht sich selven boven het water neghen oft tien voeten hoogh, met twee oft meer rechte steyle steelen: op ’t sop van de welcke een schacht met veele hayrs-ghewijse langhe rechte draden versamelt ghesien wordt. De bladeren zijn veel in ’t ghetal, recht, sweerdts-ghewijs langh, die van de Dodden wat ghelijck, drijkantigh, maer sacht. De wondt-ghenesers van Egypten nemen het binnenste oft mergh der bladeren, om de monden der zeeren daer mede te openen ende wijder te maecken, met de asschen van de verbrande schacht ghenesen sy de versche wonden ende zeeren: die oock goedt zijn om de quade zeeren ende zeerigheden beletten voort te kruypen, oft grooter te worden, daerop ghestroyt zijnde. Wt de versche schachten oft halmen distilleren sy een water teghen de duysterheyt, schemelinghe, ende ghebreken der ooghen. Dan Dioscorides en heeft sijne Papyrus niet beschreven, om dat het in sijne tijden allesins bekent was. Doch hy schrijft oock datse bequaem was om de loopende gaten te wijden (als Lobel ende Alpinus van de hunne schrijven) eerst nat ghemaeckt ende met lijnwaet bewonden: ende soo ghedrooght in de holligheden ghesteken: want dan swilt sy, alle vochtigheden in drinckende, ende opent de gaters al swillende. De wortel was voedende: daerom knauwden de Egyptenaers de selve, het sap alleenlijck inswilghende, ende de wortel uytspouwende. Anders diende sy hun oock voor brandthout. De asschen van de verbrande Papyrus gebruyckten sy oock om alle inetende zeeren te bedwinghen, in sonderheydt aen den mondt; daer nu het ghebrande Papier nochtans nutter toe is.

Papier-Riet van Vranckrijck, oft Matten-Lisch, is een Fransch Water-ghewas, in ’t Latijn Arundo Papyraceae gheheeten, de Papyrus Dioscoridis heel ghelijck: dan de steelen zijn min kantigh, neghen oft twaelf voeten hoogh, van dickte ende ghedaente die van de Lisch-Dodde ghelijck: met bloemen als die van ’t Riet, ende bladeren als die van ’t Sparganium, maer langher, ghekromt, ghelijfvigher, drijkantigh, daer Matten van ghevlochten worden. De wortel is breedt, dick, kruypende.

Papier met brede bladers, van Bresilien, in ’t Latijn Papirus latifolia Brasilia, en is anders niet dan de bladeren daermen Suycker in packt; op de welcke eenighe letters gheschreven moghen worden: ende die zijn van eenigh water-ghewas, niet verre van ’t Suycker-Riet wassende; maer verschillen veel van de Papyrus Dioscoridis

Wtlandtsch Rietachtighe plante, met doornachtighe vederen, komt uyt de eylanden van Peru, als Lobel betuyght. De ghebladerde Rietachtighe tacken zijn vremdt om aensien: ende sy zijn die van ‘t Vlier niet onghelijck, binnen hol, vol mergh, recht ende rondt, twaelf oft dertien voeten langh: maer in de lenghde zijn dry vellekens, eenen vinger breedt, de veders van eenen pijl ghelijck, aen d’uyterste [1485] kanten wat ghekertelt, ende met doornachtighe scherpe sterrekens fraey verciert.

Indiaensche Bloeyende Riet, in ’t Latijn Arundo Indica florida, oft Cannacorus quorumdam, is half Acorus, half Riet, ende is in Nederlandt van West-Indisch saedt voort ghekomen, voortbrenghende in ’t eerst van de Oostmaendt schoone roode levende oft oock goudtgeele bloemen, van grootte ende maecksel die van Gladiolus ghelijck, op eenen Rietachtighe steel van dry oft vier voeten hoogh, groen, glat, eenen kleynen vingher dick, waer aen, rondom de knoopen, voortkomende bladeren, als nu op d’een, alsdan op d’ander sijde, van ghedaente soo wel als het Riet als den Acorus ghelijck; oock van grootte ende ghedaente die van ‘t Wit volwassen Nies-cruydt ghelijck. De wortels zijn die van ons oft van ’t Spaensch Riet seer ghelijck, oft van Water-Acorus; uyt de welcke de bladers seer aerdigh ghewonden staen, ghelijck die van Wit Nies-cruydt, als sy eerst uytkomen. Het kan de koude van dese landen qualijck verdraghen; maer in de hoven van Italien wast dat seer veel. Nae de bloemen volghen ronde keernen als Erwten, met ruyghe schellen. Op dese bladeren, alsse verflenschen, ende oock op de steelen, komt een salpeterrachtighe vochtigheydt.

Behalven de voorseyde, soo heeft dit Riet noch de volghende naemen: Canna Indica, Xiphium Indicum, Gladiolus Indicus, Papyrus, Flos Cancri. De soorte met roode bloemen heet Cannacorus floribus rubris; de ander, Cannaocorus floribus luteis, naer haer geele bloemen. De Italiaenen heeten ’t Canna d’India; de Spaegniaerts Cuentas, als ofmen Paternoster-cruydt seyde.

De asschen beletten de zeeren oock voort te gaen; ende de drooghe bladeren openen de monden van de lopende gaten, als de Papyrus dede. In ghewaterden Edick gheweyckt, oft in Wijn, ghenesen de versche zeeren, die rondt zijn, ende met andere middelen niet lichtelijck gheneesbaer en waeren. De Spaegniaerts maecken van de keernen oft saden van dit ghewas hun Pasternosters. De wortel voedt sterckelijck, als Castor Durante betuyght: daerom knauwtmense ende men suyght de vochtigheydt alleen in, ende men spouwt het grofste uyt, als Dioscorides van sijne Papyrus oock schrijft.

Rietpijpjes tegen de benauwdheid zijn van enige West Indiaans riet en van buiten en binnen met een gom bestreken daar sap van tabak bij schijnt te wezen dat zwart en zwaar van reuk is en daar wordt de brand aan het ene einde in gestoken zodat de rook langs het andere eind in de mond komt en die rook trekt alle slijmerige vuile en etterachtige vochtigheden uit de borst en geneest diegene die kort van adem zijn. Daarom heten deze pijpjes Tubuli ad asthma.

Scirpus capsularis

(Bambusa of bamboe) Indiaans riet dat heel voos is, in het Latijn Juncus Indicus porosus, is een wonderlijk geslacht van riet dat uit Oost-Indië of uit de eilanden die daar omtrent liggen gebracht wordt. Het schijnt als voor tenen of twijgen te strekken in de landen daar het groeit omdat het zo taai, buigbaar en sterk is. Het is bleekgeel en glad en met ettelijke leden afgescheiden die soms niet herkenbaar zijn, soms honderd twintig cm of meer voeten hoog en zo dik als een asperge, van binnen zo voos en met gaten dat wanneer iemand het ene einde aan de mond houdt en er aan blaast de wind in een ogenblik aan het andere eind gevoeld wordt wat noch opmerkelijker is als men aan het eind wat speeksel of andere nattigheid strijkt want men zal er terstond bobbels aan zien komen als men aan de andere zijde ademt of blaast dat zeer vreemd is om te zien. Wat dit voor een gewas is kunnen we niet zeggen. Daarom staat het diegene die in vreemde landen reizen noch toe te onderzoeken of dit een twijg is of riet of een soort van tenen is. Naar de mening van sommige is het de steel van een gewas als onze winde of Smilax die de bomen beklimmen kan en uit elke knoop of lid zijn bladeren of zijtakken plagt te schieten en zodanig gewas zeggen sommige dat het de peperboompjes is. Andere geloven dat het de steel van enig watergewas is omdat men bijna in de steel van onze plompen of meerbloemen ook zo veel gaten ziet en bijna dezelfde voosheid opmerkt die dit taaie twijg heeft.

Indisch riet van ongelooflijke lengte wordt in het eiland Sumatra gevonden dat zichzelf om de bijstaande bomen zo vlecht en windt en zo ver kruipt dat een van deze rieten soms meer dan drie honderd vademen lang wordt zodat het begin noch het eind daarvan niet te vinden is wat zo taai en sterk is dat men er kuipen of tonnen mee zou kunnen binden.

(Bambusa species) Boomachtig riet van Indien is van Clusius Arundo Indica arborea genoemd en is zo groot dat twee stukken daarvan die te Leiden rusten bij de hooggeleerde D. Pieter Paauw naast de hof van de academie weinig minder dan negen meter lang zijn en schijnen noch veel langer geweest te zijn want ze zijn aan het onderste eind zestien of zeventien dwarse duimen breed in het omgaan en aan het bovenste wel veertien. Ze zijn met negentien knopen of leden verdeeld die elk wel een tien cm ver vaneen staan, dan het hout zelf is bijna een halve duimbreed dik. Dit riet groeit aan de zeekant van Malavar, betuigt Linschoten en wordt daar mambu genoemd en als het noch teer en groen is dan wordt het gebogen of gekromd om de hangende bedjes die pallankins genoemd worden te dragen. Het wordt ook bij de peperboompjes gesteld om die overeind te houden. Clusius heeft het gezien die van buiten heel met rode lak bedekt en van binnen vervuld waren met anil of Indisch blauw. Zodat het te geloven is dat dusdanige riet in Indien nuttig is om vele dingen in te bewaren en misschien om pijlkokers te maken omdat het zo licht is, zo groot en zo sterk. Tevoren hebben we van suiker gesproken dat men uit dit of diergelijk gewas haalt. De naam mambu komt met het volgende bambou wat overeen.

Riet van Bengalen, als Pyrard betuigt, is zo dik als een mannen dij en zes of zeven vademen lang, binnen hol en knoopachtig als het inlands riet en hiervan maken ze draagstokken om alle gewicht mee te lichten die sterker zijn dan enig ander hout en die noemen ze bambou. Dit riet wordt in het vuur gelegd en gebogen zo men wil en die vouw blijft lang en het zou eerder breken dan zijn plooi verliezen. Van dit riet, omdat het dik is, maken ze hun maten en meetblokken daar ze hun koren, rijst, olie, boter en andere diergelijke dingen mee opmeten en dat van allerlei grootte. Men vindt van dit riet op vele plaatsen van Indien, maar in Bengalen groeit dat eigenlijk en allermeest. Dit riet buigt zich nimmermeer dan door vuur, zoals gezegd is en is gespikkeld met wit en zwart.

Ander Riet van Bengalen is niet dikker dan vier duimbreed en schiet zeer hoog op, voos en met gaten en zo taai en buigbaar dat men het en eind bij het ander zou mogen brengen zonder te breken, nochtans is het wel hard en stijf. Daar maakt men twijgjes van om in de hand te dragen en om diegene te straffen die misdaan hebben en de huid die daarmee geslagen is zwelt en scheidt van het been. Dit riet breekt nimmermeer, hoe klein dat het ook is. Het is fraai gespikkeld en verschillend gekleurd van zijn eigen aard en gemengd met wit, geel en zwart. Hierom wordt dit riet veel gezocht en heel Indien door verzonden en verkocht.

(Calamus rotang) Rotan is een geslacht van riet dat ook in Bengalen groeit en niet dikker dan de kleine vinger is wat buigt als wilgentwijgen of tenen en zijn van gedaante en vorm als de voorgaande. Daar maken ze kabels van tot hun schepen en vele soorten van korven en mandjes, zeer fraai gebreid. Men klieft het zo klein als men wil. Het is een ruime meter lang. Dit wordt ook veel verhandeld, maar is wit en niet gespikkeld.

Ctesias, een oude schrijver nadat Photius uit zijn Indica verhaalt, schrijft dat in de rivier Indus zo‘n dik riet groeit dat twee mensen het niet omvatten kunnen en zo hoog of lang als een zeer hoge mast van een schip en zegt dat er tweevormig is, mannetje zonder vrucht en het wijfje dat een kern of nucleum voortbrengt.

(Arundo donax) Riet van Arabisch en Joodse land wordt van de Arabieren (als Bellonius schrijft) gebruikt om er werpstokken, javelijnen, schichten en lichte lansen van te maken. Een andere soort van riet wordt daar alleen gebruikt om er pijlen van te maken die zeer duur en waardevol zijn zodat ze van de grote heren alleen gekocht en gedragen worden. Een andere soort die van de Turken, Grieken, Armeniërs Perzen, Arabieren, Joden en Egyptenaars gebruikt wordt voor pennen om mee te schrijven groeit ook wel in Griekenland en is een echt schrijfriet en wordt daar Elegia genoemd, doch niet de Elegia die van Dodonaeus tevoren vermaand is.

Gevuld riet of pijlriet, in het Latijn Farcta Arundo en in het Grieks Nastos is Toxica Theophrasti omdat het met merg gevuld is en omdat de kleinste van deze rieten in Azië, Syrië en oock Tartarije nuttig zijn om er stralen of werppijlen van te maken. Het wordt uit vreemde landen gebracht en de oude lieden kopen de sterkste en oudste stokken om daarop te steunen als ze gaan of staan. Dit riet is glad en heel zonder knopen, recht en sterk en niet zwaar. Een soort is bruinros en de ander witter. Beide zijn uit de ronde wat driekantig (en daarom houden sommige het niet voor riet, maar voor een middelzenuw van een groot blad.) De schillen zijn dun, maar hard. Binnen zijn ze vol merg.

Ander Indiaans gevuld riet, in het Latijn Arundo farcta Indica, wordt ook gebruikt om op te leunen of te steunen en om schichten en werppijlen van te maken en heeft vele knoopjes of knieën en uitstaande knobbels die zeer dicht en vast zijn, houtachtig en hard, effen, glad en blinkend en met ros gemarmerd en in de lengte kastanjebruin, donker en vol tanden en kerven als een zaag. [1484] Men beslaat de einden van deze twee soorten met zilver vanwege de fraaiheid en werking. Ze zijn zo dik als de dikste rieten daar men spinnenrokken van maakt.

Ander Indiaanse buigzaam dun gevuld riet, in het Latijn Arundo Nastos Indica flexilis, is gemakkelijk om te buigen of te krommen en zeer effen en glad en blinkend, geel, houtachtig en hard en gevuld als het voorgaande en zo dik als een ganzen of zwanenschacht. De knopen staan wel twaalf, dertien of ook vijftien duimen wijdt vaneen en de stralen staan dwars zoals de buik van een slang. Deze drie soorten hebben noch reuk noch smaak. Hun wortels hebben we ook niet gezien.

(Arundo donax) Schalmeiriet wijfje, in het Latijn Arundo aulitis, is naar de mening van Lobel ons gewone Spaanse riet vrijwel gelijk van gedaante, dan dat het fijner van vorm is en vaster van stof en daarom meent hij dat het schalmeiriet helderder klinkt, gladder en helderder is.

Schrijfriet, in het Latijn Arundo scriptoria of Fistula Syringa, dat is riet om te schrijven of daar men hier vroeger mee geschreven heeft en waarmee men noch tegenwoordig in Griekenland en Turkije schrijft heeft halmen die dikker zijn dan de schachten van een gans of zwaan en zijn wel hard en ros van kleur en donker van buiten, blinkend en glad en van binnen wit die zich deel in splinters en spaanders als ze gebroken worden. De knopen staan tien duimen of dertig cm wijdt vaneen waarbij witte bandjes zijn. Het is geen Elegia en ook geen riet van Arabië.

(Cyperus papyrus) Papierriet van de Nijl, in het Latijn Papyrus Nilotica, is van sommige voor echt Papyrus Dioscoridis gehouden en is een groot kruid dat op Cyperus lijkt en in Egypte groeit in broekachtige gronden. Het is veel aardiger dan Cyperus en met een driekantige, biesachtige of rietachtige steel vol vlokachtig merg waarvan nadat ze gestoten en als lijm geworden is, zegt Lobel, gemaakt worden papierbladeren die aan elkaar geperst worden en geschikt zijn om er op te schrijven net zoals men tegenwoordig het papier maakt van de snippers van gestoten linnen en tot een wit lijm of pap brengt. Het heeft veel lange, gladde, heldere rechte stelen van twee meter zeventig of drie meter hoog die nergens dan beneden met bladeren begroeid en daarom geslagen zijn zoals die van Cyperus of Sparganium. De wortels zijn rietachtig en vezelachtig. De bloemen zijn zeer mooi en lijken op een grote krans in de ronde, zeer dicht en als met aren bezet die met uitstekende priempjes bijeen gesteld zijn net zoals die van Ferula waaronder aardige bladeren staan die veel kleiner zijn dan diegene die beneden staan zoals in Cyperus. Net zoals tegenwoordig het merg van de gewone Cyperus gebrand en tot as gebracht wordt zo werd hier vroeger het merg van dit papierriet in de lopende gaten en blaren gestrooid.

Papyrus is naar de mening van Prosper Alpinus een eigen gewas van de rivier Nijl dat berd of burdi heet wat misschien de Biblos of Biblus van de ouders zou mogen wezen. Het richt zichzelf boven het water twee meter zeventig of drie meter hoog op met twee of meer rechte steile stelen en op de top er van is een schacht met vele haarvormige lange rechte draden verzameld. De bladeren zijn veel in het getal en recht, zwaardvormig lang en die van de dodden wat gelijk, driekantig, maar zacht. De wondgenezers van Egypte nemen het binnenste of merg van de bladeren om de monden van de zeren daarmee te openen en wijder te maken en met de as van de verbrande schacht genezen ze de verse wonden en zeren die ook goed zijn om de kwade zeren en zerigheden beletten voort te kruipen of groter te worden, daarop gestrooid. Uit de verse schachten of halmen distilleren ze een water tegen de duisterheid, schemering en gebreken van de ogen. Dan Dioscorides heeft zijn Papyrus niet beschreven omdat het in zijn tijden alleszins bekend was. Doch hij schrijft ook dat ze geschikt was om de lopende gaten wijder te maken (als Lobel en Alpinus van hunne schrijven) eerst nat gemaakt en met linnen gewonden en zo gedroogd in de holtes gestoken want dan zwelt ze en drinkt alle vochtigheden op en opent de gaten al zwellend. De wortel was voedend en daarom kauwden de Egyptenaars die en slikten alleen het sap in en spuwden de wortel uit. Anders diende ze hun ook voor brandhout. De as van de verbrande Papyrus gebruikten ze ook om alle inetende zeren te bedwingen en vooral aan de mond daar nu het gebrande papier nochtans nuttiger toe is.

Papierriet van Frankrijk of mattenlis is een Frans watergewas dat in het Latijn Arundo Papyraceae genoemd wordt en veel op Papyrus Dioscoridis lijkt, dan de stelen zijn minder kantig en twee meter zeventig of drie meter zestig hoog en van dikte en gedaante die van de lisdodde gelijk en met bloemen als die van riet en bladeren als die van Sparganium, maar langer, gekromd en steviger en driekantig daar matten van gevlochten worden. De wortel is breed, dik en kruipt.

(Tetrapanax papyrifera?) Papier met brede bladeren van Brazilië, in het Latijn Papirus latifolia Brasilia, is niets anders dan de bladeren daar men suiker in verpakt waarop enige letters geschreven mogen worden en die zijn van enig watergewas dat niet ver van het suikerriet groeit, maar verschilt veel van de Papyrus Dioscoridis

Buitenlandse rietachtige plant met doornachtige veren komt uit de eilanden van Peru, als Lobel betuigt. De gebladerde rietachtige takken zijn vreemd om te zien en zijn die van vlier vrij gelijk, binnen hol en vol merg, recht en rond, drie meter zestig of drie meter negentig lang, maar in de lengte zijn drie velletjes van een vinger breed die op de veren van een pijl lijken en aan de uiterste [1485] kanten wat gekarteld en fraai met doornachtige scherpe sterretjes versierd.

(Canna indica) Indiaans bloeiend riet, in het Latijn Arundo Indica florida of Cannacorus quorumdam is half Acorus en half riet en is in Nederland van West-Indisch zaad voortgekomen en brengt in het begin van augustus mooie rode levende of ook goudgele bloemen voort die van grootte en vorm op die van Gladiolus lijken en op een rietachtige steel van negentig of honderd twintig cm hoog staan en groen, glad en een kleine vinger dik zijn waaraan rondom de knopen de bladeren voortkomen en nu aan de ene en dan aan de andere kant en van gedaante zowel als op riet als op Acorus lijken en ook van grootte en gedaante die van het wit volwassen nieskruid gelijk. De wortels zijn die van onze of van het Spaans riet zeer gelijk of van water Acorus waaruit de bladeren zeer aardig gewonden staan net zoals die van wit nieskruid als ze net uitkomen. Het kan de koude van deze landen slecht verdragen, maar in de hoven van Italië groeit dat zeer veel. Na de bloemen volgen ronde kernen als erwten met ruige schillen. Op deze bladeren, als ze verflensen en ook op de stelen, komt een salpeterachtige vochtigheid.

Behalve de voor vermelde heeft dit riet noch de volgende namen: Canna Indica, Xiphium Indicum, Gladiolus Indicus, Papyrus, Flos Cancri. De soort met rode bloemen heet Cannacorus floribus rubris en de andere Cannaocorus floribus luteis naar haar gele bloemen. De Italianen noemen het Canna d’India, de Spanjaarden cuentas als of men rozenkranskruid zei.

De as belet de zeren ook voort te gaan en de droge bladeren openen de monden van de lopende gaten net zoals Papyrus deed. In gewaterde azijn geweekt of in wijn genezen ze de verse zeren die rond zijn en die met andere middelen niet gemakkelijk te genezen zijn. De Spanjaarden maken van de kernen of zaden van dit gewas hun rozenkransen. De wortel voedt sterk, als Castor Durante betuigt, en daarom kauwt men ze en men zuigt de vochtigheid alleen in en men spuwt het grofste uit, zoals Dioscorides van zijn Papyrus ook schrijft.