Muscari

HET XVIII. CAPITEL.

Van de andere oft valsche Hyacinthen; te weten van de Druyfkens, Dipkadi ende meer andere; ende Lelien van Persien.

Gheslachten.

Behalven dese voorschreven soorten van Hyacinthen, wordender noch sommighe andere onrechte oft valsche Hyacinthen van de nieuwe Cruydt-beschrijvers onder de gheslachten van de Hyacinthen gerekent: want men pleegh hedensdaeghs bijnae alle de vremde ende onbekende bloemen die van bolachtige oft aiuynachtige wortels voortkomen, oft Hyacinthen oft Narcissen te noemen; te weten, de groote voor Narcissen houdende, ende de kleyne voor Hyacinthen.

Van dese Valsche Hyacinthen sullen wy hier ettelijcke soorten beschrijven; te weten, de Druyfkens, de Dipkadi, ende sommige andere die van Fuchsius voor Hyacinthen ghehouden zijn; ende ten laetsten de Lelie van Persien, die van sommighe by de soorten van Hyacinthen gherekent wordt.

1. Druyfkens Hyacinthe, dat is de Eerste van de Valsche Hyacinthen, van de nieuwe Cruydt-beschrijvers [338] vermaent, heeft langhe smalle ende bijnae ronde heel groene bladeren, meestendeel langhs der aerden verspreyt liggende; daer tusschen komen voort ronde effene ende geladde steelkens, hoogher dan een palme; op ’t sop van de welcke voort-komen kleyne ronde holle gapende bloemkens, van verwe blauw, ende dat somtijdts bleecker, somtijdts doncker ende violet; somwijlen oock wel wit, oft uyt den witachtighen seer bleeck purpurverwigh: allegader aders-ghewijs oft druyfs-ghewijs ghevoeght staende, daer dit ghewas den naem druyfkens nae voert. Nae de bloemkens volghen drijkantighe veelachtige hauwkens, inhoudende kleyn swert saedt. De wortel is aiuynachtigh ende rond.

2. Dipcadi oft Tipcadi is de tweede soorte van dese Valsche Hyacinthen, ende heeft vijf oft ses bladeren, oock ter aerden verspreyt liggende, maer breeder ende dicker dan die van de voorgaende, ende de Porey-bladeren meer ghelijck. Den steel is dicker, voortbrenghende witachtighe bloemen, die grooter zijn dan die van de Druyfkens; de welcke, wanneer sy beginnen te vergaen oft wijt open staen, seer Soet ende lieflijck van reuck zijn, iae nae den Muscus schijnen te riecken: waerom sy oock Muscari van de Griecken ghenoemt worden. Dese bloemen zijn oock somtijdts uyt den purpuren groenachtigh van verwe, oft uyt den groenen witachtigh, oft oock wat nae den blauwen oft swerten treckende. Nae dese bloemen volghen oock drijkantighe huyskens oft hauwkens, grooter dan die van de Druyfkens, daer rond swertachtigh saedt in besloten is. Den bulb oft aiuynachtighe wortel is groot ende witachtigh, van onder met vele dicke faselinghen behanghen.

3. De Derde onder dese nieuwelijck beschreven soorten van Hyacinthen heeft langhe vette ghelijvighe wat breedachtighe bladeren: de steelen zijn oock langh, somwijlen hoogher dan een spanne: de bloemen wassen van het midden tot bovenwaerts toe over al rondom den steel, veel by een, kleyn ende hol, eerst purpurachtigh; daer nae als sy beghinnen te verflenschen, wat bleecker [339] ende onbehaeghlijcker oft besmeurder van verwe: het tsop is dicht bewassen ende als een tros oft hayr-top verciert met dierghelijcke recht opstaende bloemkens: men vindt dese bloemen oock wel somtijdts heel wit van verwe. De wortel is als die van de andere soorten van Hyacinthen, loockachtigh ende rond, wat rosachtigh, ende by nae purpurachtigh van verwe.

4. A. De Vierde soorte van dese Hyacinthen brenght haere bloemen spaeder voort; te weten, inden Herfst; ende daer nae noemtmense oock Hyacinth van den Herfst oft Spade Hyacinthen. Haer bladeren zijn kleyn ende smal, kleyner dan die van de Druyfkens: de steelkens zijn kort, dry oft vier vingeren hoogh: op tsop van de welcke staen sommige dun-verspreyde bloemkens, blauw van verwe, met seer kleyne draeykens in ’t midden verciert: het saedt is kleyn, besloten in drijhoeckighe hauwkens: de wortel is oock bulbeus oft aiuynachtigh, maer seer kleyn.

B. Van dese Vierde soorte isser een medesoorte die wat grooter wordt dan de voorgaende, ende wat vroegher bloeyt dan die; anders is de voorgaende in alles ghelijck.

5. Behalven dese Vier, beschrijft Leonarth Fuchsius een Vijfde soorte van Hyacinthen, die somtijts twee, somtijts dry oft meer breedachtighe bladeren voort-brenght, kleyner dan de Porey-bladeren: de bloemen besetten het tsop van het steelken, seer wijt opengaende ende uytghespreyt staende, bijnae als een straelende sterre, van verwe blauw oft oock wit: nae de welcke volghen ronde hoofdekens, soo groot als een Erwte, daer het saedt in light, dat de Gheers in alles ghelijckt: de wortel is oock bulbeus oft aiuynachtigh ende rond.

6. By de gheslachten van dese onrechte Hyacinthen magh oock ghetrocken worden de vreemde soorte van Lelien, die van sommige Lelie van Persien geheeten is: sy heeft langhworpighe ende groenachtighe bladeren, smaller dan de Lelie-bladeren, het onderste van den steel bekleedende: dese steel is recht, rond, ende hoogh wordende, somtijdts dry, vier oft oock meer voeten hoogh opschietende; nae bovenwaerts over al rondsom met vele bloemen besett ende verciert: welcke bloemen somwijlen van langher ende somwijlen van korter steelkens nederwaerts hanghen, ende van vijf bladeren ghemaeckt zijn, van verwe de Swarte Violetten wat ghelijck, maer veel roode purpurachtigh, met sommighe draeyen in ’t midden beset, d’ een voor ende d’ ander nae bloeyende, dat is, van onder eerst beginnende, daer nae allenghskens [340] nae boven waert voort bloeyende. De wortel is eenen grooten aiuynachtighen bol, aen d’ een sijde ronder van maecksel, aen d’ ander sijde platter: van den welcken sommighe faselinghen nederwaerts in der aerden verspreyt worden.

Plaetse.

1. De Druyfkens van alderhande verwe wassen op meest alle de ghewesten van Italien, Hoogh-Duydtschlandt, Vranckrijck ende Spaegnien: men vindtse oock in het landt van Artoys, ende op de frontieren oft grenzen van Vlaenderen ende Nederlandt aen Vranckrijck palende, aldaer in de bosschen ende wildernissen voortkomende. In de hoven ghesett ende verplant zijnde, wassen seer ghewillighlijck ende weeldighlijck, ende worden seer haest in meer bollen ende wortelen verbreydt ende vermenighvuldight.

2. Dipkadi is in dese landen vreemt, ende schijnt eerst uyt Grieckenlandt in Italien ghesonden gheweest te zijn, ende van daer hier te lande ghebroght, ende in de hoven onderhouden: andere segghen, dat sy in Chalcedonien teghen over Constantinopelen pleegh te groeyen, daer van sy den toenaem voert.

3. De Derde soorte wast in vele landen van Hooghduydtschlandt, als in Beyerlandt ende de omligghende plaetsen, aldaer veel in de weyen voortkomende; somtijdts oock neffens de kanten van de velden ende ackers oft bouwlanden. Matthiolus schrijft oock, dat sy in Italien wast tusschen het koren, ende in de bosschen.

4. De Vierde soorte wast in sommighe landouwen van Spaegnien ende Vranckrijck, als by Parijs; ende nae de verscheydentheydt van den grondt wordt sy grooter oft kleyner.

5. De Vijfde wast op vele plaetsen van Hooghduydtschlandt, ende oock elders, op goedt ende vet, maer onghebouwt landt.

6. De Seste ende laetste soorte is hier te lande vreemt, ende onlanghs in de hoven van de cruydtbeminners van Nederlandt gebroght uyt het landtschap van Persien, soo den naem die sy heeft, te weten, Lelie van Persien, uytwijst.

Tijdt.

1. De Druyfkens die uyt Spaegnien hier te lande gebroght zijn, brengen haer bladeren voor den winter voort: dan de ghene die hier te land, dat is soo wel in Hoogh als Nederduytschlandt in ’t wildt wassen, krijghen haer bladeren eerst in de Lente oft Voor-iaer: de bloemen vertoonen haer in den Meert oft April.

2. Dipkadi bloeyt oock met de Druyfkens, dat is in Meert oft April.

3. De Derde soorte bloeyt wat spaeder dan de twee voorgaende; te weten in April ende Mey, somwijlen oock in Braeckmaendt: het saedt wordt langh daer nae volkomelijck rijp.

4. De Vierde soorte bloeyt in ’t laetste van den Somer, in de Ooghstmaendt ende September; ende onder dese bloeyt de groote wat vroegher, de kleyne laeter: daerom zijn sy oock Herfst-Hyacinthen gheheeten.

5. De Sterre-Hyacinthen bloeyen seer vroegh; te weten, in Meert, ende somtijdts oock in Sprockel.

6. De Lelie van Persien en wilt hier te landen niet seer wel aerden, daerom bloeyt sy op onsekere tijden, doch ghemeynlijck heel vroegh.

Naem.

1. De Eerste van dese valsche oft onrechte soorten van Hyacinthen is van ons Druyfkens gheheeten: Fuchsius houdtse voor de tweede soorte van den oprechten Hyacinth. Den Nederlandtschen naem is ghemaeckt nae de druyfs-ghewijse voortkomende bloemen; ende nae den Latijnschen naem Hyacinthus racemosus oft Hyacinthus Botryoïdes. Meest alle de Italiaensche cruydt-beschrijvers noemen dese soorte van Druyfkens, als sy witachtighe bloemen heeft, met eenen vreemden ende barbarischen naem Dipkadi. Dan het schijnt, dat dese soorte van Hyacinthen onder het geslacht van de Eetbaere bulben oft Aiuynachtighe wortelen te rekenen is, diemen Bulbi esculenti in ’t Latijn in oude tijden pleegh te noemen. Maer aengaende de Eetbaere bulben oft Aiuynachtighe wortelen, esculenti Bulbi gheheeten, de selve waeren verscheyden van geslachten, als Plinius ende Theophrastus betuyghen: want (soo Plinius schrijft) de Griecken hebben daer van dese naevolghende soorten bekent; te weten, Bulbine, Setanion, Pytion, Acrocorion (sommighe willen segghen datmen Acroscorodon behoorden te schrijven) Aegylops ende Sisynrinchion. Van de selve, doch niet van alle, spreeckt Theophrastus in het 13.capitel van sijn 7.boeck; want hy vermaent van Leucoïon, van Bolbine, van Pytion, ende van Kyix; seggende, dat daer onder oock gherekent soude moghen zijn het Sisyrinchion. Van het Leucoïon sullen wy hier naemaels spreken. Bulbine, als Plinius schrijft, by de Griecken soo genoemt, was een cruydt met Poreyachtighe bladeren, ende een roode aiuynachtighe [341] wortel. Setanium is een soorte van Aiuyn, soo Theophrastus ende Plinius betuyghen. Van het Sisyrinchium hebben wy te voren gehandelt. Dan wat soorten van bulben oft Aiuynachtighe wortelen de Pytion, Cyïx, Acroscorodon ende Aegylops mogen wesen, is ons noch niet klaerlijck ghenoegh bekent; dan sommige vermoeden dat Cyïx ende Acroscorodon eenerhande cruydt is: want in de boecken van Theophrastus volght Cyïx stracks nae den Pytion; ende in de boecken van Plinius (die dat uyt Theophrastus magh gheschreven hebben) volght den Acroscorodon terstondt nae den selven Pytion. Dan alle dit is onseker. Maer hoe het is, het schijnt wel dat dese eerste soorte van Valsche Hyacinthen, die wy Druyfkens noemen, voor een van de soorten van Eetbaer Aiuynachtige wortelen te rekenen is; maer voor welck van dien, dat en konnen wy niet merckelijck versekeren, door dien dat de oude schrijvers daer seer luttel woorden af maecken. Dan indien de raminghe ende het raeden oft naeslaen in dese saecken eenige plaetse magh grijpen, soo zijn onse Druyfkens voor den Acroscorodon van de ouders te houden; ’t welck indien niet en is, soo moetmen segghen, dat Acroscorodon een wilde soorte van Loock was. Anders soude men wel moghen ghelooven, dat dese Druyfkens den naem Acroscorodon voeren, die met den naem van Loock (in ‘t Griecks Scorodon gheheeten) wat over een schijnt te komen; door dien dat haer bladers met de Loock-bladeren eenighe ghemeynschap oft ghelijckenisse aengaende de gedaente hebben.

2. De Tweede soorte van dese bulben is in dese landen met den vremden naem Dipcadi ende Tipcadi seer wel bekent: wy hebbense den Latijnschen naem Hyacinthus spurius recentiorum alter ghegheven, als ofmen seyde Tweeden Valschen Hyacinth van de nieuwe Cruydt-beschrijvers: dan men soude seer wel mogen Hyacinthus moschatus, dat is Muscus Hyacinth, noemen: welcken naem seer wel over een komen soude met den naem die sy by die van Constantinopelen nu ter tijt heeft, diese Muscari heeten, ghemerckt, dat haere bloemen den reuck van den Muscus soo nae by komen; andere noemense Dipcadi oft Tipcadi van Chalcedonien: in ’t Latijn Dipcadi Chalcedonicum; (welcken toenaem Chalcedonicum ghekomen is van Chalcedonien, teghen over Constantinopelen gelegen) ’t welck sy doen om die van de Druyfkens te onderscheyden, die in Italien van sommige oock Dipcadi ghenoemt worden, als voorseydt is. Matthiolus schijnt dese bloeme voor den Bulbus Vomitorius beschreven, ende ons met dien naem in schilderije getoont te hebben; maer daer voor en is sy geensins te houden, als merckelijck genoegh blijcken sal uyt de beschrijvinghe van den oprechten Bulbus Vomitorius, die wy in ‘t naevolghende 22. Capitel van dit selve Boeck voor ghenomen hebben te gheven.

3. De Derde soorte, van ons in ’t Latijn Hyacinthus spurius tertius comosus gheheeten, dat is Derden Valschen Hyacinth, met krans-ghewijse bloemen, is van Fuchsius voor den oprechten Hyacinth, iae voor de eerste soorte van dien beschreven; als oock van Tragus ende van Matthiolus: sommighe noemense Wilden Hyacinth, in ’t Latijn Hyacinthus silvestris, ende Hyacinthus comosus: de Hooghduytschen heetense op sommighe plaetsen Braunlingh; elders Hunds Knoblauch, dat is in ’t Latijn Allium caninum, oft Hondts-Loock, maer eer een medesoorte van Bulbus esculentus, alsoo wel als de Bulbina van de ouders; met de welcke dit gheslacht van Hyacinthen groote ghelijckenisse schijnt te hebben. Want de Bulbina van de ouders hadde oock eene roode Loockachtighe wortel, als dese derde soorte; ende was van bladeren de Porreye ghelijck, soo Plinius betuyght. Dan het schijnt, dat de Bulbina uyt het landschap Afrijcken quam, ende daerom Bulbina Afer oft Africanus toeghenaemt wierdt: sulcks was de Bulbina oock, daer Dioscorides af vermaent, seggende, dat sy een roode oft rosse wortel heeft. Sommighe zijn nochtans van gevoelen, dat dese derde soorte van Hyacinthen, daer wy nu af spreken, een soorte van Scilla oft Pancratium is: welcker meyninghe nochtans my geensins behagen en kan, ghemerckt, dat de wortelen van den Scilla ende Pancratium seer groot zijn, maer met de Scilla ende Pancratium vergheleken zijnde, heel kleyn worden bevonden.

4. De vierde soorte is met goede reden Hyacinthus autumnalis ende Hyacinthus serotinus gheheeten, dat is Hyacinthen van den Herfst oft Spaede Hyacinthen; om dat die seer spaede, dat is in den Herfst bloeyen; ende sy en is met gheenen anderen naem bekent. A. De kleynste van dese soorte wordt Hyacinthus autumnalis minor, dat is Kleynsten Hyacinth van den Herfst, gheheeten. B. De grootste soorte maghmen Grooten Hyacinth van den Herfst noemen, in ’t Latijn Hyacinthus autumnalis maior.

5. De Vijfde soorte is nu ter tijdt hier te lande nae de ghedaente van de bloemen Sterrekens, Ster Hyacinthen oft Ghesterrede Hyacinth gheheeten; in ’t Latijn Hyacinthus stellatus. Fuchsius heeftse oock voor een soorte van oprechten Hyacinth ghestelt, ende in ’t Hooghduytsch Blaw Mertzenblumen ende Blaw Hornungsblumen ghenoemt. Daerom zijn sy by sommighe met den naem Hyacinthus Fuchsij bekent. Wy hebbense eertijdts voor het Satyrium aenghesien; maer die meyninghe en behaeght my nu niet: want het Satyrium heeft eenen steel van anderhalven voet hoogh, ende is van bladeren de Lelien ghelijck, ende heeft eene wortel soo groot als een appel: daer-en-tegen heeft dese bloeme die wy nu beschrijven kleyne smalle bladeren, een kort steelken, ende een kleyn loockachtigh wortelken; sulcks dat sy met het Satyrium gheene ghelijckenisse en heeft.

6. De seste soorte wordt nu hier te lande Lelie van Persien gheheeten, in ’t Latijn Lilium Persicum, oft oock Lilium Susianum, in ’t Italiaensch Panatzi di Persiano. Het schijnt dat dese Lelie de ouders niet bekent en is gheweest: immers sy is onlanghs in dese landen van verre gebroght ende in de hoven van de lief-hebbers onderhouden gheweest.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Aengaende het ghebruyck van dese valsche soorten van Hyacinthen, niemandt en pleeghtse nu ter tijdt erghens in, ’t zy in spijse, ’t zy in ghenees-drancken oft andere medicijnen te besigen: daerom en is ons oock niet bekent van wat aerd sy zij, ende wat krachten sy hebben. Dan sy worden alleen om den wille van haer schoone ende lieflijcke bloemen in de hoven gheoeffent ende onderhouden

BIIVOEGHSEL.

Andere Cruydt-beschrijvers hebben van dese bloemen die hier in een Capitel begrepen zijn, meer dan vier verscheyden capitelen ghemaeckt. Dan wy sullen hier de verdeylinghe van Dodoneus volghen.

Gheslachten van Druyfkens-Hyacinthen. Dese soorten van Wilden Hyacinth zijn hier te lande meest bekent met den naem Druyfkens, ende zijn van Clusius Hyacinthus botroïdes gheheeten, in Hooghduytschlandt Hundts knoblauch, dat is Hondts-Loock, seght Lobel; in Provencien Barreletz oft Bariletz, om dat de bloemen kleyne fleskens, oft, soo andere segghen, kleyne tonnekens ghelijcken. Sommighe houdense voor Hyacinthus silvestris Cordi, andere voor Hyacinthus exiguus Tragi; die van Montpelliers voor het Tweede Pancratium: noch andere noemense Hyacinthus comosus minor, dat is Kleynen Ghekransten Hyacinth. Van dese zijn de naevolghende gheslachten by Clusius ende andere bekent.

Kleyne Druyfkens, hebben gestreepte biesachtige kleyne bladers, met doncker purpur oft heel blauwe bloemen, niet seer behaeghlijck om sien, ende eer onlieflijck dan goedt van reuck.

Groote Rieckende Druyfkens zijn van reuck de Pruymen ghelijck, in ’t Latijn van sommighe Botroïdes odoratus gheheeten ende schijnen niet veel te verschillen van de Eerst soorte van Clusius beschreven, die dicker ende langher bladeren heeft, ende een langhe adere oft druyve, dichter met bloemen bewassen, ende beter van reuck dan de kleyne soorte. Bijnae sulcks is de ghene die sommige Groot Spaensch Druyfken noemen, met bruyn-blauwe bloemen.

Licht blauw violette Druyfkens hebben wat grover, dat is korter, breeder ende stercker bladeren dan die van de voorgaende twee soorten, recht overeynd staende. De bloemen zijn lieflijcker om aenschouwen, bleecker purpur van verwe, somtijdts oock wat nae den blauwen treckende, oft, soo Lobel seydt, licht blauw violet. Dese komen uyt het Graefschap van Tyrol. Lobel noemtse Hyacinthus botroïdes caeruleus amoenus.

Incarnate ende Bleeck-roode Druyfkens zijn soorten van Kleyne Druyfkens.

Druyfkens met veele tacken worden oock in sommighe hoven ghevonden in ’t laetste van den Meert bloeyende; ende hebben uyt eene wortel steelkens ende sijd-tackskens, allegader met bloemkens druyfs-ghewijs bewassen, meest blauw, somtijdts oock roodachtigh oft lijfverwigh.

Druyfkens met sneeuwitte bloemen van Clusius hebben eenen witachtighen steel, bewassen met bloemkens als druyfkens staende soo wit als melck. De bladeren zijn bleeck-groen, ende bijnae bleeck. Dit heele ghewas is teerer ende kleyner dan d’ ander, seght Clusius, ende komt niet eer voort dan in ’t beghinsel van de Lente. [342]

Druyfkens met witte bloemen van Lobel, oft Dipcadi met witte bloemkens, in ’t Latijn Tipcadi albis floribus, daer Dodoneus oock af schrijft. Dese soorte is tweederhande, met sneeuwitte bloemen, ende op sommighe plaetsen met bleeck-purpure bloemen, met bladeren boven breedt korter ende bot.

Veranderinghe. Dit Druyfken wordt oock ghesien in de hoven, de voorgaende ghelijck, maer heeft bloemen die uyt den blauwen groen schijnen te wesen.

Druyfken met witte bloemen daer wat purpurs by ghemenght is, van den seer gheleerden Antonius Cortusus voor een soorte van Witten Dipcadi in Nederlandt ghesonden, heeft veele sneeuwitte bloemen; maer daer schijnt een lichte purpur-verwe by ghemenght te wesen, ghelijck men siet in de witte roosen eer sy heel open zijn, in sonderheydt omtrent de eyndekens van de selve roosen. Den steel is uyt den groenen purpur-verwigh: de bladeren zijn groener, ende aen d’ onderste sijde purpurachtigh.

’T saedt van alle de soorten van Druyfkens-Hyacinthen is in drijkantighe huyskens ghesloten, rond, swart ende kleyn. De wortel van allen pleegh veel kleyne kerenkens oft klisterkens in de ronde voort te brenghen: maer geen soo overvloedigh als de twee eerste soorten van Clusius beschreven. Sy bloeyen gemeynlijck inden April, somtijts oock in Mey, nae dat den winter streng oft sacht geweest is.

Gheslachten van Muscari oft Welrieckende Dipcadi. Dit gheslacht is hier te lande met den naem Tipcadi, Tibcadi oft Dipcadi bekent, in Grieckenlandt Muscari gheheeten oft Muscoromi, oft Muscurum, nae den seer goeden reuck van de bloemen, die daerom van sommige in Italien oock Muschio Greco genoemt worden, ende van andere Muscatella. Het is sonder twijffel een medesoorte van de Hyacinthen; van de welcke de wortel, soo Lobel betuyght, als sy aldergrootste is, noch grooter is dan den bol van den volwassen Narcisse; de welcke heeft in de plaetse van dunne ghewronghen faselinghen onder den bol, hardachtighe houdachtighe dicke taeye wortels, ghelijck Venckel-wortels, die haer uytstrecken ende in der aerden verre loopen, ende, soo Clusius schrijft, de faselinghen blijven gedurigh aen de wortelen ende en vergaen gheensins alle iaer, als de veselinghen van de wortelen van de Narcissen, Lelien, Tulipans ende meer andere doen: van verwe is sy witachtigh, van veel rockskens oft vellekens aen een ghemaeckt, ghelijck den aiuyn. Dit cruydt beghint van onder eerst te bloeyen, seght den selven Clusius, ende dan allenghskens tot boven toe voort te gaen, als alle de bulbachtighe cruyden doen die aders-ghewijse oft druyfs-ghewijse bloemen krijghen. Het heeft somtijdts twee steelen, beyde met bloemen gheladen ende dicht bewassen: dan ghemeynlijck en heeft het maer eenen steel, die rond is ende naeckt, seer onsterck ende breuckigh nae sijn grootte, van ’t midden af bijnae tot boven toe omringhelt met veele druyfs-ghewijs aen een hanghende bloemen, van verwe als wy hier nae betoonen sullen, van ghedaente bijnae kleyne kruyckskens ghelijckende. De bladeren die uyt de wortel spruyten eer dat den steel te voorschijn komt, zijn bijkants purpur oft witachtigh, oft somtijts oock schoon blinckende rood van verwe: alsmense breeckt oft van een treckt, vertoonen sy sommighe taeye veselinghen als draeyen: van ghedaente zijn sy dickachtigh ende sappigh, aen d’ een sijde goots-ghewijs uytghehaelt.

Verscheyden verwen van de bloemen van Muscari. De bloemen van Muscari zijn somtijdts in ’t eersten purpurachtigh, seght Clusius, oft groen, daer nae uyt den purpuren groen van verwe, oft witachtigh met den groenen ghemenght, somtijdts nae den blauwen treckende, somtijdts zijn sy eerst swartachtigh oft doncker purpurachtigh, daer nae bleeck oft geelachtigh wordende, oft, soo Lobel seght, bleeck-purpur uyt den gras-gheelen ende aschgrauwen gemenght: somtijdts zijn sy oock in ’t eerste bleeck, daer nae geel, ten laetsten als sy beghinnen te verflenschen, swartachtigh oft grauw, ende dan zijn sy voren aen dicker ende plomper, ende gheensins soo scherp oft spits afgaend; de welcke als sy beghinnen te vergaen, eenen seer lieflijcken reuck van haer spreyden, den Muscus bijnae ghelijck: dan die met gheele bloemen is wat swaere van reuck; ende dies aengaende schijnt sy de Narcissen te ghelijcken.

Veranderinghe van Muscari met gheele bloemen. Dese Muscari is den anderen met donckere verwe heel ghelijck, uytghesondert alleen, dat hy gheele oft bleecke bloem voortbrenght, ende meestendeel voor den winter uytspruyt, ende vroegher pleegh te bloeyen dan de andere soorten, ende uyt het saedt van den selven gheelen Muscari komen somtijdts bloemen voort die oock gheel zijn, op langer steelkens staende dan de andere, somtijdts peersch, somtijdts lijf-verwigh, maer meest die van verwe gheel uyt den groenen zijn.

Witten Muscari ghelijckt de voorbeschrevene in alles, dan alleen de bloemen zijn sneeuwit; maer die soorte wort soo selden gevonden, dat Clusius die selve noyt te sien en heeft konnen ghekomen.

Gheslachten van Ghekransten Hyacinth, in Brabandt Quispel gheheeten, Grooten Ghekroonden Hyacinth, in Hooghduytschlandt Blaeuw Mertzenblum oft Brunling ghenoemt, in Vranckrijck Vacier; in Spaensch Maios Flores, in ’t Latijn Hyacinthus maior van Bock, ende Silvestris Hyacinthus van Cordus, heeft eenen steel, seght Lobel, die van de middel tot boven toe bekleet is met veele bloemkens aders-ghewijs by een ghevoeght, langhworpigh, aen seer kleyne steelkens voortkomende, die van de Lavender-bloemen ghelijck, oft de kerenkens van de Wijn-druyven; ende boven heeft hy eenen wijdachtighen krans van bloemen die den steel doen buygen ende nederwaerts hangen, van verwe purpurblauw, met een lieflijcke roodheydt ghemenght. De wortel is den aiuyn ghelijck, bijkants soo groot als die van den Narcisse, maer de buytenste verwe is klaer roosen-verwigh. Anguillara ghelooft dat dit ghewas by de ouders anders gheenen naem en hadde dan Bulbus eyghentlijck, want in ’t Griecks heetet hedensdaeghs oock Voulvos, in ’t Italiaensch Cepa Bovina, oft Hyacintha nostrale.

Vroeghen Grooten Ghekransten Hyacinth bloeyt in Mey, ende heeft breeder bladeren, dicker krans van bloemen, met een schoone ende groote wortel.

Spaeden Grooten Ghekransten Hyacinth bloeyt in de Braeckmaent, smaller bladeren hebbende, dunner krans, maer wijder uytghespreyt ende fraeyer: de bloemen, die naest den tsop staen, zijn uyt den purpuren blauw van verwe, dat is van ghelijcke verwe met den krans; ’t welck in de eerste soorte niet en gebeurt. De wortel is oock kleyner.

Veranderinghe. Somtijdts komt desen Ghekransten Hyacinth van Spaensch saedt voort, met breeder bladeren, eerst in ’t vooriaer uyt der aerden spruytende; somtijdts met smaller ende langher bladeren, voor den Winter uyt der aerden komende.

Ghekransten Hyacinth van Constantinopelen, in ’t Latijn Hyacinthus comosus Byzantinus, heeft vier, vijf oft ses bladeren, meest ter aerden verspreyt, langhworpigh, voor aen niet heel scherp afgaende, ende ter sijden als met dun ende wolachtigh dons beset, in sonderheyt daer sy naest de wortel zijn, van smaeck onlieflijck, ende lichtelijck tot braecken verweckende: uyt het midden van dese bladeren spruyt een steel omtrent eenen voet hoogh oft hooger, rond, voos, groen, glad ende kael, van ’t midden tot boven toe met sestigh oft meer langhworpighe bloemen omringhelt, aen de kanten in ses snippelkens gedeylt, binnen in met ses purpure draeykens verciert, sonder reuck, eerst witachtigh, daer nae grauw wordende, als sy beghinnen te vergaen: de steelkens daer de bloemkens op staen zijn eerst bijster kort, daer nae dat de bloemen vergaen allenghskens langher wordende, soo dat den gheheelen krans van bloemen een quispel seer ghelijckt: het opperste van den steel, midtsgaders de steelkens oft voetkens van de bloemen is purpur van verwe. Hy begint oock van onder eerste volkomen bloemen te krijgen: daer nae volghen drijhoeckighe saedt-huyskens, seer kleyn nae de grootte van dit gantsch gewas, met soo luttel kleyn rond saedt, datmen uyt vijftigh oft sestigh saedt-huyskens niet meer dan ses sadekens vergaderen kan. De wortel is rond, loockachtigh, van veele witte rockskens ghemaeckt, buyten grauwachtigh; onder aen seer gheveselt. Hy bloeyt in ’t beghinsel van Mey.

Ghekransten Hyacinth met witte bloemen, in ’t Latijn Hyacinthus comosus albo Flore, daer Dodoneus oock af vermaent, is oock in Brabandt Quispel ghenoemt. Desen is van bladeren den Ghemeynen Hyacinth niet seer onghelijck: dan en heeft gheenen oft seer kleynen krans van bloemen, van verwe meer verstorven, nae den witachtighen treckende: van binnen met blauwe draeykens verciert, seght Lobel: dan de voetkens van de bloemen en zijn niet langh, als die van de Constantinopelsche soorte; anders gelijckt sy de selve van saedt ende wortel seer wel: de schellen van de wortelen en zijn niet rood als die van de ghemeyne soorte.

Peerschen Ghekransten Hyacinth met seer veele tacken, diemen daerom Hyacinthus comosus purpureus multiramus aut polyclades magh noemen, heeft buyten Leyden in den hof van Christiaen Porret ghebloeyt in ’t iaer 1618.den gheheelen Mey door. Hadde uyt eene ronde wortel, als die van Hondts-loock, langhe smalle bladeren als Gladiolus-bladeren, anders van ghestaltenis, die van Moly wat ghelijck. Den eenighen steel hadde by de veertigh sijd-tacken, bekleet bijnae met ontallijcke peersche op langhe steelkens rustende bloemen, die verginghen sonder tot saedt te komen. De Fransoysen diese hier te lande te koop ghebroght hebben, seyden die uyt Turckijen bekomen te hebben, ende noemdense Hyacinthe plumassé, dat is, Pluym-Hyacinth, nae de ghesnippelde, ende als pluymkens geravelde bloemen; waere in ’t Latijn Hyacinthus pennatus. Het schijnt dat dit is den Hyacinthus Sannesius paniculosa coma van Fabius Columna.

Beyde de ghemeyne soorten van Ghekransten Hyacinth worden in Hongarijen Kygioa hagma gheheeten, dat is Serpentia caepa oft Slanghen Aiuyn, in Brabant Quispels, als voorseyt is; in Spaegnienen Ajo de cigurnas, dat is Loock van de Oeyevaers. De gene diese voor Pancratium houden (daer Dodoneus oock van vermaent) heeten de grootste soorte Groot Hondts-loock; in ’t Latijn Pancratium maius; de kleyne Pancratium minus, ende Kleyn Hondts-loock: doch oneyghentlijck, als Dodoneus oock te kennen gheeft. Die met peersche bloemen heet Hyacinthus comosus purpureus. Voorts, soo is in dese soorten van Ghekransten Hyacinthen dit eyghentlijck te aenmercken, dat de seer rijpe bloemen uytgeschudt zijnde, swartachtigh oft roetachtigh stof van haer spreyden, de Ustilago bijnae ghelijck.

Breeder beschrijvinghe van den Hyacinth die in den Herfst bloeyt. Desen Hyacinth is tweederhande, als Dodoneus oock vermaent, Groot ende Kleyn. Den Grooten heeft vijf oft ses breedachtighe buyghsaeme groene, wat holachtighe bladeren, ende daer tusschen eenen steel, somtijdts wel twee, dry oft meer, sterck ende stijf ghenoegh, bewassen met vele bloemen, die van ses bleeck-purpure sterres-ghewijs uytghespreyde bladerkens ghemaeckt zijn; in de welcke sommighe draeykens met swartachtighe nopkens staen. Daer nae volghen seer dunne drijhoeckighe hoofdekens, die op korten tijdt rijp wordende open splijten, ende kleyn swart saedt vertoonen: ’t welck in d’ aerde vallende, ende sy selven saeyende, in het derde iaer daer nae andere bloeyende planten voortbrenght. De wortel is dickachtigh, witachtigh, onder seer gheveselt.

Veranderinghe. Dit gheslacht krijght somtijdts ghetackte steelkens, die allegader met bloemkens gheladen zijn. Dese soorte bloeyt vroegher dan de Kleyne, in ’t laetste van de Hoymaendt, oft omtrent het beghinsel van de Ooghstmaendt; ende en is nerghens in ’t wildt van Clusius ghevonden gheweest.

Den Kleynen Herfst-Hyacinth wast in Vranckrijck ende in Spaegnien op veele plaetsen in sandachtige oft steenachtige gronden, ende bloeyt spader dan den Grooten, te weten in ’t beghinsel [343] van September. Hy heeft meer ende kleyner bladeren, ter aerden verspreyt, een kort kael ende dun steelkens; omtrent sijn tsop met kleyner staels-ghewijse bloemkens bewassen, die van voren soo spits oft scherp afgaende niet en zijn, van ghelijcke verwe met die van den Grooten. Het saedt ende wortelen zijn oock dierghelijck, maer kleyner.

Beyde dese soorten van Hyacinthen bloeyen eer dat de bladeren te voorschijn komen.

Sommighe rekenen den bleeck-blauwen Veldt-Aiuyn, oft Ornithogalum, ende oock dien met groen-geele bloemen, by het gheslacht van de Herfst-Hyacinthen. Ende daer zijn soorten van Velt-Aiuyn met aders-gewijs staende bloemen, in ’t Latijn Ornithogalum spicatum die oock halve Sterre-Hyacinthen zijn (ende daerom Hyacinth-Affodillen heeten) als oock den Zee-Aiuyn, ende Eriophorus.

Hyacinthus aurorum Ornithogali flore is een Groote Sterre-Hyacinth, van Fabius Columna beschreven, eer voor een groote soorte van veldt-Aiuyn te houden.

Verscheydentheyt van den Ghesterreden-Hyacinth, anders Sterrekens oft Meerts-bloemen gheheeten. Dese Hyacinth is tweederhande, als Dodoneus oock vermaent: te weten, dien met twee bladeren is in ’t Latijn van sommighe daerom oock Hyacinthus bifolium Theophrasti ghenoemt; ende is in alles kleyner dan de anderen, ende heeft meestendeel maer een blauw sterres-ghewijs bloemken. Eenighe noemen een soorte daer van Hyacinthus unifolius.

Den anderen, die dry oft meer bladeren heeft, is in alles ghemeynlijck grooter dan dien met twee bladeren, ende heeft meer dan een bloeme; somtijdts doncker-blauw, ende nae den violetten wat treckende, somtijdts naerde by den Lijf-verwighe komende.

Lobel gheeft dese cruyden den naem van Duytsche Hyacinthe met Lelie-bloemen, oft Meerts-bloemen; in ’t Latijn Hyacinthus Germanicus Liliflorus, oft Flos Martius stellatus, oft Narcissus caeruleus van Bock, in ’t Enghelsch Our ladie flour: men noemtse in Oostenrijck Blaeuw Baldrian, als ofmen seyde Blaeuw Leliekens van den dale; dat is Blaeuw Mey-bloemkens: sommige noemense Hyacinthus praecox.

Witte Meerts-bloemen oft Sterrekens en zijn van Clusius nerghens in ’t wildt ghesien: dan bloeyen met de blauwe in de hoven: sommighe heetense nochtans Hyacinthus Germanicus albo flore.

Vroeghe witachtighe oft bijnae aschverwighe Sterrekens bloeyen vroegher dan de andere Sterrekens, ende haer bloemen trecken van den aschverwighen wat nae den blauwachtighen: haer saedt is in drykantighe huyskens ghesloten, niet swart als dat van d’ andere gheslachten, maer grauw oft bruyn, ende als met roest besmeurt. Dierghelijck saedt krijght de soorte met witte bloemen oock.

Spaede witachtighe Sterrekens bloeyen spaeder dan de andere Meert-bloemen: de bladeren zijn dun ende smal: de bloeme is witachtigh, seer schoon om aensien.

Andere bijnae aschverwighe Sterrekens komen oock wat spaeder voort dan de ghemeyne Sterrekens; te weten, in ’t laetste van den Meert, oft oock in April; ende hebben veele bladeren ter aerden ligghende, die van den Nederlandtschen Hyacinth bijnae ghelijck; ende daer tusschen eenen steel van een spanne langh, twintigh, dertigh, oft noch meer aders-gewijs oft druyfs-gewijs gevoeghde bloemen voortbrenghende, van ses bladerkens ghemaeckt, in de midden ses draeykens vertoonende, als de Meerts-bloemen, maer veel bleecker, ende als uyt den blauwen aschverwigh. ’T saedt steeckt in drijhoeckighe huyskens, ende schijnt te blincken ende swartachtigh te zijn, als het rijp wordt. De wortel is wit ende bols-ghewijs, die van den ghemeynen Hyacinth ghelijck. Clusius heetse Hyacinthus stellatus subtinericeus in ’t Latijn.

Somersche Sterrekens, in ’t Latijn Hyacinthus stellatus aestivus gheheeten, zijn uyt Portugael ghebroght, hebbende vijf, ses oft meer bladeren, groen, aen een sijde goots-gewijs, een palme langh, tamelijck smal, ter aerden in de ronde verspreyt ligghende, anders sterck ende ghelijfvigh ghenoegh, ende die van de Aschverwighe Sterrekens bijnae ghelijck; daer tusschen spruyt het steelken, omtrent een palme langh, oock sterck ende stijf, met purpure uyt wassende vellekens oft aenhanghsels beset: uyt de welcke tien oft twaelf bloemen met haer langhachtighe voetkens oft steelkens spruyten, van verwe blauwachtigh, wat nae den purpuren treckende, met gheenen oft immers seer kleynen reuck, ghemaeckt van ses bladerkens, ende in ’t midden een schildeken oft wat verheven beworp van het saedt-hoofdeken hebbende, dat omringhelt is met ses uyt den witten purpurachtighe draeykens, die op haer tsop blauwe nopkens dragen. Als de bloemen vergaen, worden die saedt-hoofdekens spitser ende drijkantigh, ende metter tijdt opengaende oft gapende vertoonen sy rijp saedt, rond ende swart, blinckende, dat van den Ghemeynen Hyacinth heel ghelijck. De wortel is eenen ronden witten bol, onder aen met veele witte veselinghen beset, die haer ter sijden uytspreyden, ende somtijdts worter een van die veselinghen soo dick ende soo langh als eenen vingher, diep in d’aerde sinckende; als in d’andere Hyacinthen oock wel ghesien wordt. Clusius noemt dese soorte Stellatus Hyacinthus aestivus maior, dat is Groote Somersche Sterre-Hyacinth.

Kleyne Somersche Sterre-Hyacinth is een medesoorte van de voorgaende, maer met bleecker bloemen: die Clusius oock beschrijft, ende Hyacinthus stellatus aestivus minor noemt. Sy geeft uyt haere wortel seven oft acht smalle, platte bladeren, groen, bijnae blinckende, seven duym-breedden langh, ter aerden achterwaerts omgheslaghen; ende daer-en-tusschen een rond steelken, twee duym-breedden hoogh, draghende ses of seven aders-ghewijs gheschickte bloemkens, veel kleyner dan die van de Ghemeyne Somersche Sterre-Hyacinth. ’T saedt is swart, in een drijhoeckigh huysken schuylende. De wortel is bal-rondt, wit, in een bruyn vlies ghewonden, soo groot als een groote Hasel-note, onder met vele faselinghen beset, somtijdts dick, somtijdts dun. Sy bloeyt in Mey met de Groote.

Veranderinghe. Van dit saedt zijn andere voort gekomen, die in ’t vierde iaer witachtige bloemkens met peersche draeykens voort broghten, op korte steelkens staende.

Ghesterrende Hyacinth van Constantinoplen, in ’t Latijn Hyacinthus stellatus Byzantinus, heeft dry oft vier langhe, uytgheholde bleeck-groene ter aerden verspreyde bladeren, de Hyacinth-bladeren gantsch ghelijckende, doch wat breeder, ende de Peruaensche Sterre-Hyacinthen wat naerder bijkomende: tusschen de welcke een dun teer steelken spruyt, omtrent eenen vingher langh, dry, vier oft oock vijf bloemen voort brenghende, licht blauw, sonder reuck, de Meerts-bloemen van maecksel ghelijck, ses witachtighe draeykens, met purpure nopkens, ende een priemken in ’t midden vertoonende. De drijhoeckighe hoofdekens zijn ijdel ende sonder saedt. De wortel is bolachtigh, niet groot, met een swarte schorsse bedeckt, onder gheveselt. Dese bloeme is te Constantinoplen Susam giule gheheeten, met eenen naem die noch andere bloemen ghemeyn is. Sy bloeyt in April.

Sterre-Hyacinth van Porret, van Clusius oock beschreven, ende Hyacinthus stellatus Porreti ghenoemt, heeft een dickachtighe wortel, bijnae soo groot als een okernote: daer uyt spruyten vier breedachtighe bladeren, die van de Constantinopelsche soorte niet seer onghelijck; waer tusschen vijf oft ses steelkens spruyten, een spanne hoogh, stijver dan die van de Constantinopelsch, peersachtigh ende ghestreept; draghende op langhe voetkens seven oft acht uytghespreyde ses bladighe blauwe sterres-ghewijse bloemen, met een hoogher gheverwde middel-zenuwe langhs henen door-reghen, ende bijnae violet-verwigh: in ’t midden van de bloem komt een priemken, omringhelt met ses violette draeykens, met swarte noppen. De bloem gaet in April open; ende heeft eenen lichten haest vergaenden reuck. “T saedt is swart. De wortel is bijnae als die van den Herfst-Hyacinth.

Ghesterreden Hyacinth van Peru, in ’t Latijn Hyacinthus stellatus Perüanus gheheeten, nae het landt Peru, van waer hy ghesonden is, nae de beschrijvinghe die Clusius daer van doet, komt soo ghelijckelijck over een met den Bulbus Eriophorus Perüanus, van hem oock beschreven, dat hy self vermoedt, dat het eenderhande ghewas zy. Dies willen wy daer niet wijder af vermaenen, maer senden den Leser nae ’t Bijvoeghsel op ’t Laetste Capitel van ‘t 23. Boeck deses Cruydt-Boecks: aldaer hy eene volkomen beschrijvinghe, beneffens de schilderije, vinden, ende den keur hebben sal van dit ghewas, oft voor eenen Hyacinth, oft voor Bulbus Eriophorus te houden.

Ghesterreden Hyacinth van Spaegnien, in ’t Latijn Hyacinthus Hispanicus stellato flore, van Clusius oock beschreven, heeft in de Lente dry oft vier ter aerden verspreyde bladeren, eenen voet hoogh, groen, goots-ghewijs uytghehoolt, een half duym-breedde breed, allenghskens spitser wordende: daer tusschen komt in ’t laetste van April eenen steel omtrent een spanne hoogh, oft wat langher, groen, stijf, met tusschen-ruymten achtien oft twintigh bloemen draghende, van dese sterres-ghewijs uytghespreyde bladerkens ghemaeckt, doncker-blauw, insonderheydt by den navel, ende die van Eriophorus Perüanus niet seer onghelijck: uyt den navel van de welcke ses bleecke draeykens spruyten, het midden violet-verwigh hoofdeken omringhelende. Daer nae volghen drijhoeckighe saedt-hoofdekens.

Andere Sterre-Hyacinth van Spaegnien, in ’t Latijn Hyacinthus stellatus Baeticus, van Clusius beschreven, is nae zijn meyninghe een soorte van den Ghesterreden Hyacinth van Peru, ende oock van den Bulbus Eriophorus Perüanus. Soo dat in der daet Hyacinthus stellatus Perüanus, boven vermaent, ende Hyacinthus stellatus Baeticus, midtsgaders Eriophorus Perüanus, oft Africanus, maer verscheyde naemen van ’t selve cruydt, oft ten minsten van weynigh verschillende soorten en zijn: ende magh de beschrijvinghe met de schilderije in ‘t 23. Boeck, als voorseydt is, te gheven, voor alle dry volstaen.

Ghesterreden Hyacinth met Lelie-bladeren, in ’t Latijn Hyacinthus stellatus Liriophyllos, aut folio Lilij; die andere, Sterrekens van Guyenne noemen, oft Hyacinthus stellatus Aquitanicus, heeft de wortel die van de Lelien ghenoeghsaem ghelijck, maer langhworpigher, gheel, als die van de Wilde Lelien. Daer uyt spruyten ses oft meer bladeren, die van de Witte Lelien ghelijck. Daer tusschen komt den steel, wat korter dan eenen voet, op sijn tsop veel sesbladighe bloemen voort brenghende, de ghemeyne Meerts-bloemen heel ghelijck, hoogh blauw oft violet: in ’t midden van de bloeme staet een uytpuylende schildeken. De wortel is somtijdts van sommighe bleecke schelferinghen op den andere als tichelen gheschickt staende ghemaeckt. Desen Hyacinth wast op de berghen van Guyenne in Vranckrijck, aldaer Sarahug gheheeten van de herders, die oock versekeren, dat de beesten die van dat cruydt eten, eerst een groot gheswil aen haer hoofdt krijghen, soo dat haer gantsche hoofdt dick wordt, ende dat sy in korter stonde daer nae sterven. ’T saedt is swart, dickachtigh, niet blinckende, ende schuylt in drijkante hoofdekens.

Ghesterreden Hyacinth met Lelie-bladeren met sneeuw-witte bloemen wast in Spaegnien, ende is anders den voorgaenden in alles ghelijck, in ’t Latijn Hyacinthus stellatus Hispanicus flore albo gheheeten.

Breeder beschrijvinghe van de Lelien van Persien. Dit ghewas is uyt Persien te Constantinoplen, ende van daer hier te landen [344] ghebroght. Het wordt in Italien Pennachio Persiano ghenoemt, in Turckijen Sulam giule, om dat het eerst uyt Susa ghebroght is: daerom heeft Clusius dat selve den naem Lilium Susianum willen gheven, al ofmen Lelie van Susa seydt. Dese Lelie heeft een ronde groote wortel, witter dan die van Corona Imperialis, ende niet stinckende oft onlieflijck van reuck, van luttel dicke vellen oft schelferinghen ghemaeckt, ende op d’ een sijde effen ende plat, van onder gheele uytghestreckte veselinghen hebbende. Uyt dese wortel komt in ’t beghinsel van de Lente eenen steel voort, anderhalven voet hoogh, oft hoogher, rond: daer aen wassen seer veele bladeren, van verwe groenachtigh, nae den aschverwighen treckende, bijnae als die van de Tulipans, dan sy zijn wat omghekromt ende ghedraeyt, van reuck den Bosch-boom oft Palm-boom wat ghelijckende, veel smaller dan die van Corona Imperialis, ende veel beter ghelijckende de bladeren die op het tsop van den steel van de Corona Imperialis krans-ghewijs voortkomen: eyghentlijck de breedde ende lenghde van eenen vingher hebbende. Dese steel heeft hier te lande somtijdts vijftigh bloemen ghekreghen in de maendt van April: somtijdts zijn uyt eenen wortel dry verscheyden steelen ghesproten, den eenen met twintigh, den anderen met dertigh, ende den derden met noch veel meer bloemen gheladen. Dese bloemen zijn van ses bladerkens ghemaeckt, wijder openstaende dan sy hier gheschildert zijn (als bellen, seght Lobel) van buyten heel verstorven purpur, van binnen wat bleecker van verwe: sy en hebben gantsch gheenen reuck: de onderste eyndekens van de bladerkens zijn wat groenachtigh: uyt den navel van de bloeme spruyten ses onghelijcke draeykens, eerst met purpure nopkens verciert; de welcke omghekeert zijn, als met gheel stof oft poeder bespraeyt schijnen te wesen: daer nae komen de dry langhe draeykens by een, ende schijnen een priemken te ghelijcken, sulcks als in ’t midden van veele andere bloemen wast. Nae de bloemen volghen seshoeckighe oft dry-hoeckighe hoofdekens, die van de Corona Imperialis bijnae ghelijck, maer kleyner ende korter, inhoudende overvloedigh saedt, als dat van de Corona, maer wat korter; ’t welck hier te lande rijp gheworden is, maer wat spaeder dan dat van de Corona Imperialis: de welcke oock Lilium Persicum pleegh te heeten.

De selve Lobel schrijft, ghehadt te hebben een Lelie van Persien, wiens bloemen in dry rijen gheschicktelijck ghevoeght waeren, bijnae kroon oft krans-ghewijs, wel de ruymte van ettelijcke dweerse vingheren van een staende, ende soo de ronde van den steele seer fraey omringhende: soo dat alle de bloemkens van die rije uyt eenen oorsprongh voort quamen, gheen hoogher dan d’ ander, ghelijckmen inde Corona Imperialis siet ghebeuren. Dat meer is, boven de uyterste bloem-rije, op den tsop van den steel stonden ettelijcke dunne oft smalle bladerkens eenen groenen tros uytmaeckende, ganschelijck, soo als ‘t in de voorseyde Keysers-Kroone ghesien wordt.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van meest alle dese soorten van Hyacinthen souden in de spijse moghen ghebruyckt worden; want sy schijnen wat ghemeyns te hebben met de Bulbi esculentus, oft eetbaer klisteren. Dan nochtans sommighe van dien en zijn niet goedt om t’eten, iae veel eer schadelijck: want Clusius versekert, dat hy onder alle de loockachtighe wortelen die hy oyt ghesmaeckt heeft, noyt gheene ghevonden en heeft die hem meer oft eer tot braecken, oft immers tot walginghe verweckte, dan de wortel van den Grooten Ghekransten Hyacinth: soo dat den smaeck ghenoegh betoont dat dien Hyacinth gheen gheslacht van de Eetbaere bulben en en is. Maer die soorte met bladeren ende schelferachtighe wortelen van Lelien is soo schadelijck, dat sy van de beesten ghegheten zijnde, de selve seer haest ter doodt pleegh te brenghen, als voorseyt is. Die soorte van Persien is oock onbekent, aengaende haere krachten. Daerom en salmen alle dese soorten, die van ons in dit Bijvoeghsel nae de gheslachten van oprechte Hyacinthen beschreven zijn, geensins in plaetse van de selve Hyacinthen ghebruycken; maer vertoeven totter tijdt toe dat haer krachten wat beter ondersocht ende bekent moghen worden.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van de andere of valse hyacinthen, te weten van de druifjes, Dipkadi en meer andere en lelie van Perzië.(Muscari botryoides, Muscari muscarimi en Muscari comosum, Scilla autumnalis en Scilla bifolia, Fritillaria persica)

Geslachten.

Behalve deze voorschreven soorten van hyacinthen worden er noch sommige andere onechte of valse hyacinthen van de nieuwe kruidbeschrijvers onder de geslachten van de hyacinthen gerekend, want men plag tegenwoordig bijna alle vreemde en onbekende bloemen die van bolachtige of uiachtige wortels voortkomen of hyacinthen of narcissen te noemen, te weten de grote voor narcissen te houden en de kleine voor hyacinthen.

Van deze valse hyacinthen zullen we hier ettelijke soorten beschrijven, te weten de druifjes, de Dipkadi en sommige andere die van Fuchsius voor hyacinthen gehouden zijn en tenslotte de lelie van Perzië die van sommige bij de soorten van hyacinthen gerekend wordt.

1. Druifjes hyacint, dat is de eerste van de valse hyacinthen, is van de nieuwe kruidbeschrijvers [338] vermaand en heeft lange smalle en bijna ronde heel groene bladeren die meestal langs de aarde verspreidt liggen en daartussen komen ronde effen en gladde steeltjes voort die hoger zijn dan een tien cm met op de top er van kleine ronde holle gapende bloempjes voortkomen die van kleur blauw zijn en dat soms bleker, soms donker en violet en soms ook wel wit of uit het witachtige zeer bleek purperkleurig die allen aarvormig of druifvormig gevoegd staan daar dit gewas de naam druifjes naar voert. Na de bloempjes volgen driekantige veelachtige hauwtjes die klein zwart zaad bevatten. De wortel is uiachtig en rond.

2. Dipcadi of Tipcadi is de tweede soort van deze valse hyacinthen en heeft vijf of zes bladeren die ook ter aarde verspreidt liggen, maar breder en dikker dan die van de voorgaande en lijken meer op preibladeren. De steel is dikker en brengt witachtige bloemen voort die groter zijn dan die van de druifjes en wanneer ze beginnen te vergaan of wijdt open staan zeer zoet en lieflijk van reuk zijn, ja naar de muskus schijnen te ruiken waarom ze ook Muscari van de Grieken genoemd worden. Deze bloemen zijn ook soms uit het purper groenachtig van kleur of uit het groene witachtig of trekken ook wat naar het blauwe of zwarte. Na deze bloemen volgen ook driekantige huisjes of hauwtjes die groter zijn dan die van de druifjes daar rond zwartachtig zaad in besloten is. De bol of uiachtige wortel is groot en witachtig en van onder met vele dikke vezels behangen.

3. De derde onder deze onlangs beschreven soorten van hyacinthen heeft lange vette, stevige en wat breedachtige bladeren, de stelen zijn ook lang en soms hoger dan een zeventien cm, de bloemen groeien van het midden tot boven toe overal rondom de steel, veel bijeen, klein en hol die eerst purperachtig en daarna als ze beginnen te verflensen wat bleker [339] en onbehaaglijker of besmeurder van kleur, de top is dicht begroeid en als een tros of haartop versierd met diergelijke recht opstaande bloempjes, men vindt deze bloemen ook wel soms heel wit van kleur. De wortel is als die van de andere soorten van hyacinthen, lookachtig en rond, wat rosachtig en bijna purperachtig van kleur.

4. A. De vierde soort van deze hyacinthen brengt zijn bloemen later voort, te weten in de herfst en daarna noemt men het ook hyacint van de herfst of late hyacinthen. Haar bladeren zijn klein en smal, kleiner dan die van de druifjes, de steeltjes zijn kort en drie of vier vingers hoog en op de top er van staan sommige dun verspreide bloempjes die blauw van kleur zijn en met zeer kleine draadjes in het midden versierd, het zaad is klein en in driehoekige hauwtjes besloten, de wortel is ook bol of uiachtig, maar zeer klein.

B. Van deze vierde soort is er een medesoort die wat groter wordt dan de voorgaande en wat vroeger bloeit dan die, anders is het de voorgaande in alles gelijk.

5. Behalve deze vier beschrijft Leonarth Fuchsius een vijfde soort van hyacinthen die soms twee en soms drie of meer breedachtige bladeren voortbrengt die kleiner zijn dan de preibladeren, de bloemen bezetten de top van het steeltje die zeer wijdt opengaat en uitgespreid staan, bijna als een stralende ster en van kleur blauw of ook wit waarna ronde hoofdjes volgen zo groot als een erwt daar het zaad in ligt dat op de geers in alles lijkt, de wortel is ook bolachtig of uiachtig en rond.

6. Bij de geslachten van deze onechte hyacinthen mag ook getrokken worden de vreemde soort van lelie die van sommige lelie van Perzië genoemd wordt, ze heeft langwerpige en groenachtige bladeren, smaller dan de leliebladeren die het onderste van de steel bekleden en deze steel is recht, rond en wordt hoog die soms negentig, honderd twintig cm ook meer voeten hoog opschieten en naar boven overal rondom met vele bloemen bezet en versiert welke bloemen soms van langere en soms van kortere steeltjes nederwaarts hangen en van vijf bladeren gemaakt zijn en van kleur op de zwarte violen wat lijken, maar veel roder purperachtig en met sommige draden in het midden bezet waarvan de een voor en de ander er na bloeit, dat is van onder eerst beginnen en daarna geleidelijk aan [340] naar boven voort bloeien. De wortel is een grote uiachtige bol die aan de een zijde ronder van maaksel is en aan de ander zijde platter waarvan sommige vezels nederwaarts in de aarde verspreid worden. (Fritillaria persica)

Plaats.

1. De druifjes van allerhande kleuren groeien op meest alle gewesten van Italië, Hoogduitsland, Frankrijk en Spanje, men vindt ze ook in het land van Artoys en op de frontieren of grenzen van Vlaanderen en Nederland die aan Frankrijk palen en komen daar in de bossen en wildernissen voort. In de hoven gezet en verplant groeien ze zeer gewillig en weelderig en worden zeer gauw in meer bollen en wortels verbreid en vermenigvuldigd.

2. Dipkadi is in deze landen vreemd en schijnt eerst uit Griekenland in Italië gezonden geweest te zijn en vandaar hier te lande gebracht en in de hoven onderhouden, andere zeggen dat ze in Chalcedonen tegenover Constantinopel plag te groeien daar ze de toenaam van voert.

3. De derde soort groeit in vele landen van Hoogduitsland als in Beieren en de omliggende plaatsen en komt daar veel in de weiden voort, soms ook naast de kanten van de velden en akkers of bouwlanden. Matthiolus schrijft ook dat ze in Italië groeit tussen het koren en in de bossen.

4. De vierde soort groeit in sommige landstreken van Spanje en Frankrijk zoals bij Parijs en naar de verscheidenheid van de grond wordt ze groter of kleiner.

5. De vijfde groeit op vele plaatsen van Hoogduitsland en ook elders op goed en vet, maar niet verbouwd land.

6. De zesde en laatste soort is hier te lande vreemd en onlangs in de hoven van de kruidbeminnaars van Nederland gebracht uit het landschap van Perzië zo de naam uitwijst die ze heeft, te weten lelie van Perzië.

Tijd.

1. De druifjes die uit Spanje hier te lande gebracht zijn brengen hun bladeren voor de winter voort en diegene die hier te lande, dat is zo wel in Hoog- als Nederduitsland in het wild groeien, krijgen hun bladeren eerst in de lente of voorjaar en de bloemen vertonen zich in maart of april.

2. Dipkadi bloeit ook met de druifjes, dat is in maart of april.

3. De derde soort bloeit wat later dan de twee voorgaande, te weten in april en mei en soms ook in juni, het zaad wordt lang daarna volkomen rijp.

4. De vierde soort bloeit op het eind van de zomer, in augustus en september en hiervan bloeit de grote wat vroeger en de kleine later en daarom zijn ze ook herfst hyacinthen genoemd.

5. De sterhyacinten bloeien zeer vroeg, te weten in maart en soms ook in februari.

6. De lelie van Perzië wil hier te lande niet ze goed aarden en daarom bloeit het op onzekere tijden, doch gewoonlijk heel vroeg.

Naam.

1. De eerste van deze valse of onechte soorten van hyacinthen is van ons druyfkens genoemd. Fuchsius houdt ze voor de tweede soort van de echte hyacint. De Nederlandse naam is gemaakt naar de druifvormig voortkomende bloemen en naar de Latijnse naam Hyacinthus racemosus of Hyacinthus Botryoïdes. Meest alle Italiaanse kruidbeschrijvers noemen deze soort van druifjes als ze witachtige bloemen heeft met een vreemden en barbaarse naam Dipkadi. Dan het schijnt dat deze soort van hyacinthen onder het geslacht van de eetbare bollen of uiachtige wortelen te rekenen is die men Bulbi esculenti in het Latijn in oude tijden plag te noemen. Maar aangaande de eetbare bollen of uiachtige wortels die esculenti Bulbi heten, daar waren verschillende geslachten van, zoals Plinius en Theophrastus betuigen, want (zo Plinius schrijft) de Grieken hebben er deze navolgende soorten van gekend, te weten Bulbine, Setanion, Pytion, Acrocorion (sommige willen zeggen dat men Acroscorodon behoorde te schrijven) Aegylops en Sisyrinchion. Van dezelfde, doch niet van alle, spreekt Theophrastus in het 13^de kapittel van zijn 7^de boek want hij vermaant van Leucoïon, van Bolbine, van Pytion en van Kyix en zegt dat daaronder ook het Sisyrinchion zou gerekend mogen zijn. Van het Leucoïon zullen we hierna spreken. Bulbine, als Plinius schrijft, is bij de Grieken zo genoemd en is een kruid met preiachtige bladeren en een rode uiachtige [341] wortel. Setanium is een soort van ui, zo Theophrastus en Plinius betuigen. Van het Sisyrinchium hebben we tevoren gehandeld. Dan wat soorten van bollen of uiachtige wortels de Pytion, Cyïx, Acroscorodon en Aegylops mogen wezen is ons noch niet helder genoeg bekend, dan sommige vermoeden dat Cyïx en Acroscorodon een soort kruid is want in de boeken van Theophrastus volgt Cyïx straks na de Pytion en in de boeken van Plinius (die dat uit Theophrastus geschreven mag hebben) volgt de Acroscorodon terstond na dezelfde Pytion. Dan dit alles is onzeker. Maar hoe het is, het schijnt wel dat deze eerste soort van valse hyacinthen die we druifjes noemen voor een van de soorten van eetbare uiachtige wortels te rekenen is, maar voor welk er van dat kunnen we niet merkelijk verzekeren omdat de oude schrijvers daar zeer weinig woorden van maken. Dan indien de raming en het raden of naslaan in deze zaken enige plaats mag grijpen zijn onze druifjes voor de Acroscorodon van de ouders te houden en als het niet zo is dan moet men zeggen dat Acroscorodon een wilde soort van look is. Anders zou men wel mogen geloven dat deze druifjes de naam Acroscorodon voeren die met de naam van look (in het Grieks Scorodon genoemd) wat overeen schijnt te komen doordat haar bladeren met de lookbladeren enige gemeenschap of gelijkenis aangaande de gedaante hebben.

2. De tweede soort van deze bollen is in deze landen met de vreemde naam Dipcadi en Tipcadi zeer goed bekend en wij hebben het de Latijnse naam Hyacinthus spurius recentiorum alter gegeven als of men tweede valse hyacint van de nieuwe kruidbeschrijvers zei, dan men zou het zeer goed Hyacinthus moschatus, dat is muskus hyacint, mogen noemen welke naam zeer goed overeen komen zou met de naam die ze bij die van Constantinopel tegenwoordig heeft die ze Muscari noemen, gemerkt dat hun bloemen de reuk van muskus zo nabij komen, andere noemen het Dipcadi of Tipcadi van Chalcedonen, in het Latijn Dipcadi Chalcedonicum (welke toenaam Chalcedonicum gekomen is van Chalcedonen dat tegenover Constantinopel ligt) wat ze doen om die van de druifjes te onderscheiden die in Italië van sommige ook Dipcadi genoemd worden, als gezegd is. Matthiolus schijnt deze bloem voor de Bulbus Vomitorius te beschrijven en heeft die ons met die naam in schilderij getoond, maar daarvoor is ze geenszins te houden als merkelijk genoeg blijken zal uit de beschrijving van de echte Bulbus Vomitorius die we in het volgende 22^ste kapittel van dit boek voorgenomen hebben te geven.

3. De derde soort die van ons in het Latijn Hyacinthus spurius tertius comosus genoemd is, dat is derde valse hyacint met kransvormige bloemen, is van Fuchsius voor de echte hyacint, ja voor de eerste soort er van beschreven als ook van Tragus en van Matthiolus, sommige noemen het wilde hyacint en in het Latijn Hyacinthus silvestris en Hyacinthus comosus, de Hoogduitsers noemen het op sommige plaatsen Braunlingh en elders Hunds Knoblauch, dat is in het Latijn Allium caninum of hondlook, maar is eerder een medesoort van Bulbus esculentus alzo wel als de Bulbina van de ouders waarmee dit geslacht van hyacinthen grote gelijkenis schijnt te hebben. Want de Bulbina van de ouders had ook een rode lookachtige wortel als deze derde soort en was van bladeren de prei gelijk, zo Plinius betuigt. Dan het schijnt dat de Bulbina uit het landschap Afrika kwam en daarom Bulbina Afer of Africanus genoemd werd en zo was de Bulbina ook daar Dioscorides van vermaant die zegt dat ze een rode of roze wortel heeft. Sommige zijn nochtans van mening dat deze derde soort van hyacinten daar we nu van spreken een soort van Scilla of Pancratium is, die mening kan me nochtans helemaal niet behagen, gemerkt dat de wortels van Scilla en Pancratium zeer groot zijn en als deze met de Scilla en Pancratium vergeleken worden heel klein worden bevonden.

4. De vierde soort is met goede reden Hyacinthus autumnalis en Hyacinthus serotinus genoemd, dat is hyacinthen van de herfst of late hyacinthen omdat die zeer laat, dat is in de herfst bloeien en ze is met geen andere naam bekend. A. De kleinste van deze soort wordt Hyacinthus autumnalis minor genoemd, dat is kleinste hyacint van de herfst. B. De grootste soort mag men grote hyacint van de herfst noemen, in het Latijn Hyacinthus autumnalis major.

5. De vijfde soort is tegenwoordig hier te lande naar de gedaante van de bloemen sterrekens, sterhyacinten of stervormige hyacint genoemd en in het Latijn Hyacinthus stellatus. Fuchsius heeft het ook voor een soort van echte hyacint gesteld en in het Hoogduits Blaw Mertzenblumen en Blaw Hornungsblumen genoemd. Daarom zijn ze bij sommige met de naam Hyacinthus Fuchsij bekend. Wij hebben het eertijds voor het Satyrium aangezien, maar die mening behaagt me nu niet want het Satyrium heeft een steel van vijf en veertig cm hoog en is van bladeren de lelie gelijk en heeft een wortel zo groot als een appel, daartegen heeft deze bloem die we nu beschrijven kleine smalle bladeren, een kort steeltje en een klein lookachtig worteltje zodat ze met het Satyrium geen gelijkenis heeft.

6. De zesde soort wordt nu hier te lande lelie van Perzië genoemd en in het Latijn Lilium Persicum of ook Lilium Susianum, in het Italiaans panatzi di Persiano. Het schijnt dat deze lelie bij de ouders niet bekend is geweest, immers ze is onlangs in deze landen van ver gebracht en in de hoven van de liefhebbers onderhouden geweest.

Aard, kracht en werking.

Aangaande het gebruik van deze valse soorten van hyacinthen, niemand plag ze tegenwoordig ergens in, hetzij in spijs, hetzij in geneesdranken of andere medicijnen te gebruiken en daarom is ons ook niet bekend van wat voor aard ze zijn en welke krachten ze hebben. Dan ze worden alleen vanwege hun mooie en lieflijke bloemen in de hoven geteeld en onderhouden

BIJVOEGING.

Andere kruidbeschrijvers hebben van deze bloemen die hier in een kapittel begrepen zijn meer dan vier verschillende kapittels gemaakt. Dan we zullen hier de verdeling van Dodonaeus volgen.

Geslachten van druifjeshyacinten. Deze soorten van wilde hyacint zijn hier te lande meest bekend met de naam druifjes en zijn van Clusius Hyacinthus botroïdes genoemd, in Hoogduitsland Hundts knoblauch, dat is hondslook, zegt Lobel; in Provence barreletz of bariletz omdat de bloemen op kleine flesjes of zo andere zeggen kleine tonnetjes lijken. Sommige houden het voor Hyacinthus silvestris Cordi, andere voor Hyacinthus exiguus Tragi, die van Montpelliers voor het tweede Pancratium, noch andere noemen het Hyacinthus comosus minor, dat is kleine gekranste hyacint. Van deze zijn de volgende geslachten bij Clusius en andere bekend.

Kleine druifjes hebben gestreepte biesachtige kleine bladeren met donker purper of heel blauwe bloemen, niet zeer behaaglijk om te zien en eerder onlieflijk dan goed van reuk.

Grote ruikende druifjes zijn van reuk de pruimen gelijk en in het Latijn van sommige Botroïdes odoratus genoemd en schijnen niet veel te verschillen van de eerste soort die van Clusius beschreven is die dikkere en langere bladeren heeft en een lange aar of druif die dichter met bloemen begroeid is en beter van reuk dan de kleine soort. Bijna zo is diegene die sommige groot Spaans druifje noemen met bruinblauwe bloemen.

(Muscari botryoides)

Licht blauw violette druifjes hebben wat grover, dat is korter, breder en sterker bladeren dan die van de voorgaande twee soorten die recht overeind staan. De bloemen zijn lieflijker om te aanschouwen, bleker purper van kleur en trekken soms ook wat naar het blauwe of, zo Lobel zegt, licht blauw violet. Deze komen uit het graafschap van Tirol. Lobel noemt het Hyacinthus botroïdes caeruleus amoenus.

Inkarnaat en bleekrode druifjes zijn soorten van kleine druifjes.

Druifjes met vele takken worden ook in sommige hoven gevonden die op het eind van maart bloeien en hebben uit een wortel steeltjes en zijtakjes die allen druifvormig met bloempjes begroeid zijn en meestal blauw, soms ook roodachtig of vleeskleurig.

Druifjes met sneeuwwitte bloemen van Clusius hebben een witachtige steel die begroeid is met bloempjes die als druifjes staan en zo wit als melk. De bladeren zijn bleekgroen en bijna bleek. Dit hele gewas is teerder en kleiner dan de ander, zegt Clusius, en komt niet eerder voort dan in het begin van de lente. [342]

Druifjes met witte bloemen van Lobel of Dipcadi met witte bloempjes, in het Latijn Tipcadi albis floribus daar Dodonaeus ook van schrijft. Deze soort is tweevormig met sneeuwwitte bloemen en op sommige plaatsen met bleekpurperen bloemen met bladeren die boven breed, korter en bot zijn.

Verandering. Dit druifje wordt ook in de hoven gezien en is de voorgaande gelijk, maar heeft bloemen die uit het blauwe groen schijnen te wezen.

Druifje met witte bloemen daar wat purper bij gemengd is en van de zeer geleerde Antonius Cortusus voor een soort van witte Dipcadi naar Nederland gezonden heeft vele sneeuwwitte bloemen, maar daar schijnt een lichte purperen kleur bij gemengd te wezen zoals men ziet in de witte rozen eer ze geheel open zijn en vooral omtrent de eindjes van dezelfde rozen. De steel is uit het groene purperkleurig, de bladeren zijn groener en aan de onderste zijde purperachtig.

Het zaad van alle soorten van druifjeshyacinten is in driekantige huisjes gesloten en is rond, zwart en klein. De wortel van allen plag veel kleine korreltjes of klistertjes in de rondte voort te brengen, maar geen zo overvloedig als de twee eerste soorten die van Clusius beschreven zijn. Ze bloeien gewoonlijk in april en soms ook in mei nadat de winter streng of zacht geweest is.

(Muscari muscarimi)

Geslachten van Muscari of welriekende Dipcadi. Dit geslacht is hier te lande met de naam Tipcadi, Tibcadi of Dipcadi bekend en wordt in Griekenland Muscari genoemd of Muscoromi of Muscurum naar de zeer goede reuk van de bloemen die daarom van sommige in Itali ook muschio Greco genoemd worden en van andere Muscatella. Het is zonder twijfel een medesoort van de hyacinthen waarvan de wortel, zo Lobel betuigt, als ze allergrootste is noch groter is dan de bol van de volwassen narcis en die heeft in plaats van dunne gewrongen vezels onder de bol hardachtige en houtachtige dikke taaie wortels als venkelwortels die zich uitstrekken en ver in de aarde lopen en, zo Clusius schrijft, de vezels blijven steeds aan de wortels en vergaan geenszins elk jaar zoals de vezels van de wortels van de narcissen, lelies, tulpen en meer andere doen, van kleur zijn ze witachtig en van veel rokjes of velletjes aaneen gemaakt als de ui. Dit kruid begint van onder eerst te bloeien, zegt dezelfde Clusius, en gaat dan geleidelijk aan tot boven toe voort te als alle bolachtige kruiden doen die aarvormige of druifvormige bloemen krijgen. Het heeft soms twee stelen en beide met bloemen geladen en dicht begroeid, dan gewoonlijk heeft het maar een steel die rond is en naakt en zeer zwak en breukbaar naar zijn grootte en van het midden af tot bijna boven toe omringd met vele druifvormige aaneen hangende bloemen met een kleur zoals we hierna aantonen zullen die van gedaante bijna op kleine kruikjes lijken. De bladeren die uit de wortel spruiten eer dat de steel tevoorschijn komt zijn vrijwel purper of witachtig of soms ook mooi blinkend rood van kleur en als men ze breekt of vaneen trekt vertonen ze sommige taaie vezels als draden en van gedaante zijn ze dikachtig en sappig en aan de ene zijde gootvormig uitgehaald.

Verschillende kleuren van de bloemen van Muscari. De bloemen van Muscari zijn soms in het begin purperachtig, zegt Clusius, of groen en daarna uit het purper groen van kleur of witachtig met groen gemengd en soms trekt het naar het blauwe, soms zijn ze eerst zwartachtig of donker purperachtig en worden daarna bleek of geelachtig of, zo Lobel zegt, bleekpurper uit het grasgele en asgrauwe gemengd, soms zijn ze ook in het begin bleek en daarna geel en tenslotte als ze beginnen te verflensen zwartachtig of grauw en dan zijn ze vooraan dikker en plomper en gaan geenszins zo scherp of spits af en als die beginnen te vergaan verspreiden ze een zeer lieflijke reuk van zich die veel op muskus lijkt, dan die met gele bloemen is wat zwaarder van reuk en daardoor schijnt die op de narcissen te lijken.

(Muscari luteum of nu Muscari macrocarpum)

Verandering van Muscari met gele bloemen. Deze Muscari is de anderen met donkere kleur heel gelijk, uitgezonderd alleen dat hij gele of bleke bloem voortbrengt en meestal voor de winter uitspruit en vroeger plag te bloeien dan de andere soorten en uit het zaad van die gele Muscari komen soms bloemen voort die ook geel zijn en op langere steeltjes staan dan de andere, soms paars, soms vleeskleurig, maar meestal die van kleur geel uit het groene zijn.

Witte Muscari lijkt op de voorbeschreven in alles, dan alleen de bloemen zijn sneeuwwit, maar die soort word zo zelden gevonden dat Clusius die nooit te zien heeft kunnen komen.

(Muscari comosum) Geslachten van gekranste hyacint die in Brabant quispel heten en grote gekroonde hyacint, in Hoogduitsland Blaeuw Mertzenblum of Brunling, in Frankrijk vacier, in Spaans maios flores, in het Latijn Hyacinthus major van Bock en Silvestris Hyacinthus van Cordus heeft een steel, zegt Lobel, die van het midden tot boven toe bekleed is met vele bloempjes die aarvormig bijeen gevoegd zijn, langwerpig en aan zeer kleine steeltjes voortkomen en die van de lavendelbloemen gelijk of de korreltjes van de wijndruiven en boven heeft het een wijdachtige krans van bloemen die de steel laten buigen en nederwaarts hangen, van kleur purperblauw met een lieflijke roodheid gemengd. De wortel is de ui gelijk en bijna zo groot als die van de narcis, maar de buitenste kleur is helder roze. Anguillara gelooft dat dit gewas bij de ouders geen andere naam had dan Bulbus eigenlijk, want in het Grieks heet het tegenwoordig ook voulvos, in het Italiaans cepa bovina of hyacintha nostrale.

Vroege grote gekranste hyacint bloeit in mei en heeft breder bladeren en een dikkere krans van bloemen met een mooie en grote wortel.

Late grote gekranste hyacint bloeit in juni en heeft smallere bladeren en een dunnere krans, maar wijder uitgespreid en fraaier, de bloemen die naast de top staan zijn uit het purper blauw van kleur, dat is van gelijke kleur met de krans wat in de eerste soort niet gebeurt. De wortel is ook kleiner.

Verandering. Soms komt deze gekranste hyacint van Spaans zaad voort met bredere bladeren die eerst in het voorjaar uit de aarde spruiten en soms met smallere en langere bladeren die voor de winter uit de aarde komen.

(Bellevalia ciliata) Gekranste hyacint van Constantinopel, in het Latijn Hyacinthus comosus Byzantinus, heeft vier, vijf of zes bladeren die meest ter aarde verspreid zijn, langwerpig, die vooraan niet heel scherp afgaan en terzijde als met dun en wolachtig dons bezet en vooral daar ze naast de wortel zijn, van smaak onlieflijk en verwekken gemakkelijk tot braken, uit het midden van deze bladeren spruit een steel omtrent een dertig cm hoog of hoger die rond, voos, groen, glad en kaal is en van het midden tot boven toe met zestig of meer langwerpige bloemen omringd die aan de kanten in zes snippers gedeeld zijn en van binnen met zes purperen draadjes versierd, zonder reuk en eerst witachtig, daarna worden ze grauw als ze beginnen te vergaan, de steeltjes daar de bloempjes op staan zijn eerst bijster kort en worden daarna als de bloemen vergaan geleidelijk aan langer zodat de gehele krans van bloemen veel op een kwispel lijkt, het opperste van de steel met de steeltjes of voetjes van de bloemen is purper van kleur. Hij begint ook van onder eerst volkomen bloemen te krijgen en daarna volgen driehoekige zaadhuisjes die zeer klein zijn naar de grootte van dit ganse gewas met zo weinig klein rond zaad dat men uit vijftig of zestig zaadhuisjes niet meer dan zes zaadjes verzamelen kan. De wortel is rond, lookachtig en van vele witte rokjes gemaakt, buiten grauwachtig en onderaan zeer gevezeld. Hij bloeit in het begin van mei.

Gekranste hyacint met witte bloemen, in het Latijn Hyacinthus comosus albo Flore, daar Dodonaeus ook van vermaant, is ook in Brabant kwispel genoemd. Deze lijkt van bladeren veel op de gewone hyacint, dan heeft geen of zeer kleine krans van bloemen die van kleur meer verstorven zijn en naar het witachtige trekken en van binnen met blauwe draadjes versierd, zegt Lobel, dan de voetjes van de bloemen zijn niet lang als die van de Constantinopelse soort, anders lijkt het op die zeer goed van zaad en wortel, de schillen van de wortels zijn niet rood als die van de gewone soort.

(vorm monstruosum)

Paarse gekranste hyacint met zeer vele takken die men daarom Hyacinthus comosus purpureus multiramus aut polyclades mag noemen heeft buiten Leiden in de hof van Christiaen Porret in het jaar 1618 de gehele mei door gebloeid. Het had uit een ronde wortel als die van hondslook lange smalle bladeren als Gladiolusbladeren, anders van gestalte die van Moly wat gelijk. De enige steel had bij de veertig zijtakken die bekleed waren met bijna ontelbare paarse op lange steeltjes rustende bloemen die vergingen zonder tot zaad te komen. De Fransen die het hier te land te koop gebracht hebben zeiden die uit Turkije gekregen te hebben en noemden het Hyacinthe plumassé, dat is pluimhyacint, naar de gesnipperde en als pluimpjes gerafelde bloemen wat in het Latijn Hyacinthus pennatus is. Het schijnt dat dit de Hyacinthus Sannesius paniculosa coma van Fabius Columna is.

Beide gewone soorten van gekranste hyacint worden in Hongarije kygioa hagma genoemd, dat is Serpentia caepa of slangenui, in Brabant kwispels als gezegd is en in Spanje ajo de cigurnas, dat is look van de ooievaars. Diegene die ze voor Pancratium houden (daar Dodonaeus ook van vermaant) noemen de grootste soort grote hondslook, in het Latijn Pancratium majus en de kleine Pancratium minus en klein hondslook, doch oneigenlijk als Dodonaeus ook te kennen geeft. Die met paarse bloemen heet Hyacinthus comosus purpureus. Voorts zo is in deze soorten van gekranste hyacinthen dit eigenlijke op te merken dat de zeer rijpe bloemen als ze uitgeschud zijn zwartachtig of roetachtig stof van zich spreiden, de Ustilago bijna gelijk.

Uitvoeriger beschrijving van de hyacint die in de herfst bloeit. Deze hyacint is tweevormig, als Dodonaeus ook vermaant, groot en klein. De grote heeft vijf of zes breedachtige buigzame groene en wat holachtige bladeren en daartussen een steel die soms wel twee, drie of meer, sterk en stijf genoeg die begroeid zijn met vele bloemen die van zes bleekpurperen stervormig uitgespreide blaadjes gemaakt zijn waarin sommige draadjes met zwartachtige nopjes staan. Daarna volgen zeer dunne driehoekige hoofdjes die in korte tijd rijp worden en opensplijten en klein zwart zaad vertonen en als dat in de aarde valt zichzelf zaait zal het in het derde jaar daarna bloeiende planten voortbrengen. De wortel is dikachtig, witachtig en onder zeer gevezeld.

Verandering. Dit geslacht krijgt soms vertakte steeltjes die alle met bloempjes geladen zijn. Deze soort bloeit vroeger dan de kleine op het eind van juli of omtrent het begin van augustus en is nergens in het wild van Clusius gevonden.

De kleine herfsthyacint groeit in Frankrijk en in Spanje op vele plaatsen in zandachtige of steenachtige gronden en bloeit later dan de grote, te weten in het begin [343] van september. Het heeft meer en kleinere bladeren die ter aarde verspreidt zijn en een kort kaal en dun steeltje die omtrent zijn top met kleinere straalvormige bloempjes begroeid is die van voren niet zo spits of scherp afgaan en van gelijke kleur zijn met die van de grote. Het zaad en wortels zijn ook diergelijk, maar kleiner.

Beide deze soorten van hyacinthen bloeien voordat de bladeren te voorschijn komen.

Sommige rekenen de bleekblauwe veldui of Ornithogalum en ook die met groengele bloemen bij het geslacht van de herfsthyacinten. En er zijn soorten van veldui met aarvormig staande bloemen, in het Latijn Ornithogalum spicatum, die ook halve sterhyacinten zijn (en daarom hyacint-affodillen heten) als ook de zeeui en Eriophorus.

Hyacinthus aurorum Ornithogali flore is een grote sterhyacint en van Fabius Columna beschreven en is eerder voor een grote soort van veldui te houden.

(Scilla bifolia) Verscheidenheid van de stervormige hyacint die anders sterretjes of maartbloem genoemd wordt. Deze hyacint is tweevormig, zoals Dodonaeus ook vermaant, te weten die met twee bladeren is in het Latijn van sommige daarom ook Hyacinthus bifolium Theophrasti genoemd en is in alles kleiner dan de andere en heeft meestal maar een blauw stervormig bloempje. Enige noemen een soort er van Hyacinthus unifolius.

(Scilla hyacinthoides) De andere die drie of meer bladeren heeft is in alles gewoonlijk groter dan die met twee bladeren en heeft meer dan een bloem die soms donkerblauw en wat naar het violet trekt en soms dichter bij het vleeskleurig komt.

(Scilla bifolia) Lobel geeft deze kruiden de naam van Dietse hyacint met leliebloemen of maartbloemen, in het Latijn Hyacinthus Germanicus Liliflorus of Flos Martius stellatus of Narcissus caeruleus van Bock die in het Engels our ladie flour heet, men noemt het in Oostenrijk Blaeuw Baldrian als of men blauwe lelietjes van de dale zei, dat is blauw meibloempje, sommige noemen het Hyacinthus praecox.

Witte maartbloem of sterretjes zijn van Clusius nergens in het wild gezien, dan bloeien met de blauwe in de hoven en sommige noemen het nochtans Hyacinthus Germanicus albo flore.

Vroege witachtige of bijna askleurige sterretjes bloeien vroeger dan de andere sterretjes en haar bloemen trekken van het askleurige wat naar het blauwachtige en haar zaad is in driekantige huisjes gesloten en is niet zwart als dat van de andere geslachten, maar grauw of bruin en als met roest besmeurt. Diergelijk zaad krijgt de soort met witte bloemen ook.

(Scilla autumnalis) Late witachtighe sterretjes bloeien later dan de andere maartbloemen, de bladeren zijn dun en smal en de bloem is witachtig en zeer mooi om te zien.

Andere bijna askleurige sterretjes komen ook wat later voort dan de gewone sterretjes, te weten op het eind van maart of ook in april en hebben vele bladeren ter aarde liggen die van de Nederlandse hyacint bijna gelijk en daartussen een steel van een zeventien cm lang die twintig, dertig of noch meer aarvormige of druifvormige gevoegde bloemen voortbrengt van zes blaadjes gemaakt en in het midden zes draadjes vertonen als de maartbloemen, maar veel bleker en als uit het blauwe askleurig. Het zaad steekt in driehoekige huisjes en schijnt te blinken en zwartachtig te zijn als het rijp wordt. De wortel is wit en bolvormig en die van de gewone hyacint gelijk. Clusius noemt het Hyacinthus stellatus subtinericeus in het Latijn.

(Camassia quamash) Zomerse sterretjes, in het Latijn Hyacinthus stellatus aestivus genoemd, zijn uit Portugal gebracht en hebben vijf, zes of meer bladeren, groen die aan een zijde gootvormig en een tien cm lang, tamelijk smal en ter aarde in de ronde verspreid liggen, anders sterk en stevig genoeg en die van de askleurige sterretjes bijna gelijk en daartussen spruit het steeltje ook sterk en stijf met purperen uitgroeiende velletjes of aanhangsels bezet waaruit tien of twaalf bloemen met hun langachtige voetjes of steeltjes spruiten, van kleur blauwachtig en trekken wat naar het purper en met geen of immers zeer kleine reuk en gemaakt van zes blaadjes die in het midden een schildje of wat verheven maaksel van het zaadhoofdje hebben dat omringd is met zes uit het witte purperachtige draadjes die op hun top blauwe nopjes dragen. Als de bloemen vergaan worden die zaadhoofdjes spitser en driekantig en gaan mettertijd open of gapen en vertonen rijp zaad dat rond en zwart is en blinkt als die van de gewone hyacint. De wortel is een ronde witte bol die onderaan met vele witte vezels bezet is en zich terzijde uitspreidt en soms wordt er een van die vezels zo dik en zo lang als een vinger die diep in de aarde zinkt als in de andere hyacinten ook wel gezien wordt. Clusius noemt deze soort Stellatus Hyacinthus aestivus major, dat is grote zomerse sterhyacint.

Kleine zomerse sterhyacint is een medesoort van de voorgaande, maar met blekere bloemen die Clusius ook beschrijft en Hyacinthus stellatus aestivus minor noemt. Ze geeft uit haar wortel zeven of acht smalle, platte bladeren die groen zijn en bijna blinken, zeven duimbreed lang, ter aarde achterwaarts omgeslagen en daartussen een rond steeltje van twee duimbreed hoog die zes of zeven aarvormig geschikte bloempjes draagt die veel kleiner zijn dan die van de gewone zomerse sterhyacint. Het zaad is zwart en schuilt in een driehoekig huisje. De wortel is balrond, wit en in een bruin vlies gewonden en zo groot als een grote hazelnoot en onder met vele vezels bezet die soms dik en soms dun zijn. Ze bloeit in mei met de grote.

Verandering. Van dit zaad zijn andere voortgekomen die in het vierde jaar witachtige bloempjes met paarse draadjes voortbrachten die op korte steeltjes staan.

(Scilla amoena)

Gesterde hyacint van Constantinopel, in het Latijn Hyacinthus stellatus Byzantinus, heeft drie of vier lange, uitgeholde bleekgroene en ter aarde verspreide bladeren die de hyacintbladeren gans gelijk zijn, doch wat breder en dichter bij de Peruaanse sterhyacinten komen waartussen een dun teer steeltje spruit omtrent een vinger lang die drie, vier of ook vijf bloemen voortbrengt, licht blauw en zonder reuk, de maartbloemen van maaksel gelijk en vertoont zes witachtige draadjes met purperen nopjes en een priempje in het midden. De driehoekige hoofdjes zijn leeg en zonder zaad. De wortel is bolachtig, niet groot en met een zwarte schors bedekt en onder gevezeld. Deze bloem is te Constantinopel susam giule genoem met een naam die noch andere bloemen gewoon is. Ze bloeit in april.

(Hyacinthus orientalis)

Sterhyacint van Porret en van Clusius ook beschreven en Hyacinthus stellatus Porreti genoemd, heeft een dikachtige wortel die bijna zo groot is als een walnoot en daaruit spruiten vier breedachtige bladeren die veel op die van de Constantinopelse soort lijken waartussen vijf of zes steeltjes spruiten van een zeventien cm hoog, stijver dan die van de Constantinopelse, paarsachtig en gestreept en op lange voetjes zeven of acht uitgespreide zesbladige blauwe stervormige bloemen dragen met een dieper gekleurde middenzenuw in de lengte doorregen en bijna violetkleurig, in het midden van de bloem komt een priempje dat omringd is met zes violette draadjes met zwarte noppen. De bloem gaat in april open en heeft een lichte gauw vergaande reuk. Het zaad is zwart. De wortel is bijna als die van de herfsthyacint.

(Scilla peruviana)

Gesterde hyacint van Peru, in het Latijn Hyacinthus stellatus Peruvanus genoemd naar het land Peru van waar het gezonden is, naar de beschrijving die Clusius daarvan doet komt het zo gelijk met de Bulbus Eriophorus Peruvanus overeen die van hem ook beschreven is dat hij zelf vermoedt dat het hetzelfde gewas is. Dus willen we er niet meer van vermanen, maar zenden de lezer naar het bijvoegsel in het laatste kapittel van het 23^ste boek van dit kruidboek waar hij een volkomen beschrijving met de schilderij zal vinden en de keur hebben zal om dit gewas of voor een hyacint of voor Bulbus Eriophorus te houden.

(Hyacinthoides hispanica)

Gesterde hyacint van Spanje, in het Latijn Hyacinthus Hispanicus stellato flore, is van Clusius ook beschreven en heeft in de lente drie of vier ter aarde verspreide bladeren van een dertig cm hoog, groen, gootvormig uigehold en een half duimbreed breed die geleidelijk aan spitser worden en daartussen komt op het eind van april een steel van omtrent een zeventien cm hoog of wat langer, groen en stijf met tussenruimte die achttien of twintig bloemen draagt die van deze stervormige uitgespreide blaadjes gemaakt zijn, donkerblauw en vooral bij de navel en veel op die van Eriophorus Perüanus lijken en uit die navel spruiten zes bleke draadjes die het midden violetkleurige hoofdje omringen. Daarna volgen driehoekige zaadhoofdjes.

Andere sterhyacint van Spanje, in het Latijn Hyacinthus stellatus Baeticus, van Clusius beschreven is naar zijn mening een soort van sterachtige hyacint van Peru en ook van de Bulbus Eriophorus Pervianus. Zodat inderdaad Hyacinthus stellatus Pervianus die boven vermaand is en Hyacinthus stellatus Baeticus en Eriophorus Pervianus of Africanus genoemd is verschillende namen van hetzelfde kruid zijn of ten minste van weinig verschillende soorten zijn en mag de beschrijving met de schilderij die in het 23^ste boek, als gezegd is, gegeven wordt voor alle drie volstaan.

Gesterde hyacint met leliebladeren, in het Latijn Hyacinthus stellatus Liriophyllos, aut folio Lilij, die andere sterretjes van Guyenne noemen of Hyacinthus stellatus Aquitanicus, heeft de wortel die van de lelie voldoende gelijk, maar langwerpiger en geel als die van de wilde lelie. Daaruit spruiten zes of meer bladeren die van de witte lelie gelijk. Daartussen komt de steel die wat korter is dan dertig cm en op zijn top veel zesbladige bloemen voortbrengt die heel gelijk de gewone maartbloemen zijn en diepblauw of violet, in het midden van de bloem staat een uitpuilend schildje. De wortel is soms van sommige bleke schilfers die op elkaar staan als tichels geschikt gemaakt. Deze hyacint groeit op de bergen van Guyenne in Frankrijk en wordt daar sarahug genoemd van de herders die ook verzekeren dat de beesten die van dat kruid eten eerst een groot gezwel aan hun hoofd krijgen zodat hun ganse hoofd dik wordt en dat ze vlak daarna sterven. Het zaad is zwart, dikachtig en blinkt niet en schuilt in driekantige hoofdjes.

(Scilla lilio-hyacinthus)

Gesterde hyacint met leliebladeren met sneeuwwitte bloemen groeit in Spanje en is anders de voorgaande in alles gelijk, in het Latijn Hyacinthus stellatus Hispanicus flore albo genoemd.

(Fritillaria persica) Uitvoeriger beschrijving van de lelie van Perzië. Dit gewas is uit Perzië te Constantinopel en vandaar hier te lande [344] gebracht. Het wordt in Italie pennachio Persiano genoemd en in Turkije sulam giule omdat het eerst uit Susa gekomen is en daerom heeft Clusius dat de naam Lilium Susianum willen geven als of men lelie van Susa zei. Deze lelie heeft een ronde grote wortel, witter dan die van Corona Imperialis en niet stinkend of onlieflijk van reuk en van weinig dikke vellen of schilfers gemaakt en op de ene zijde effen en plat die van onder gele uitgestrekte vezels hebben. Uit deze wortel komt in het begin van de lente een steel voort van vijf en veertig cm hoog of hoger die rond is en daaraan groeien zeer vele bladeren die van kleur groenachtig zijn en naar het askleurige trekken, bijna als die van de tulpen, dan ze zijn wat omgekromd en gedraaid en van reuk de Buxus of palmboom wat gelijk en veel smaller dan die van Corona Imperialis en lijken veel beter op de bladeren die op de top van de steel van de Corona Imperialis kransgewijs voortkomen en eigenlijk de breedte en lengte van een vinger hebben. Deze steel heeft hier te lande soms vijftig bloemen gekregen in de maand april, soms zijn uit een wortel drie verschillende stelen gesproten en de een met twintig en de ander met dertig en de derde met noch veel meer bloemen geladen. Deze bloemen zijn van zes blaadjes gemaakt die wijder openstaan dan ze hier geschilderd zijn (als bellen, zegt Lobel) van buiten heel verstorven purper en van binnen wat bleker van kleur en hebben gans geen reuk, de onderste eindjes van de blaadjes zijn wat groenachtig, uit de navel van de bloem spruiten zes ongelijke draadjes die eerst met purperen nopjes versierd zijn en als die omgekeerd zijn als met geel stof of poeder besproeid schijnen te wezen en daarna komen de drie lange draadjes bijeen en schijnen op een priempje te lijken zoals in het midden van vele andere bloemen groeit. Na de bloemen volgen zeshoekige of driehoekige hoofdjes die van de Corona Imperialis bijna gelijk, maar kleiner en korter en bevatten overvloedig zaad als dat van de Corona, maar wat korter wat hier te lande rijp geworden is, maar wat later dan dat van de Corona Imperialis die ook Lilium Persicum pleeg te heten.

Dezelfde Lobel schrijft dat hij een lelie van Perzië gehad heeft wiens bloemen in drie rijen regelmatig gevoegd waren, bijna kroon of kransvormig die wel de ruimte van ettelijke dwarse vingers vaneen stonden en zo de rondte van de steel zeer fraai omringden zodat alle bloempjes van die rij uit een oorsprong voortkwamen en geen hoger dan de andere zoals men in de Corona Imperialis ziet gebeuren. Dat meer is, boven de uiterste bloemrij op de top van de steel, stonden ettelijke dunne of smalle blaadjes die een groene tros maakten en gans zoals het in de voor vermelde keizerskroon gezien wordt.

Kracht en werking.

De wortels van meest alle deze soorten van hyacinthen zouden in de spijs gebruikt mogen worden want ze schijnen wat overeenkomst te hebben met de Bulbi esculentus of eetbare klisters. Dan nochtans sommige er van zijn niet goed om te eten, ja veel eerder schadelijk, want Clusius verzekert dat hij onder alle lookachtige wortels die hij ooit geproefd heeft er nooit een gevonden heeft die hem meer of eerder tot braken of immers tot walgen verwekte dan de wortel van de grote gekranste hyacint zodat de smaak genoeg aantoont dat die hyacint geen geslacht van de eetbare bollen is. Maar die soort met bladeren en schilferachtige wortels van lelie is zo schadelijk dat als ze van de beesten gegeten wordt die zeer gauw ter dood plag te brengen, als gezegd is. Die soort van Perzië is ook onbekend aangaande haar krachten. Daarom zal men al deze soorten die van ons in dit bijvoegsel na de geslachten van echte hyacinthen beschreven zijn geenszins in plaats van die hyacinthen gebruiken, maar vertoeven tot de tijd toe dat haar krachten wat beter onderzocht en bekend mogen worden.