Piper

Peper, Cubeben, ende meer andere dierghelijcke vruchten ende saden als Koren. 31.

Peper is tweederley. Het een is Wildt Peper, in ’t Latijn Piper silvestre; ende dat is onghehoeffent, ende niet ghebruyckelijck, om dat het soo bitter is. Het ander wordt gheoeffent, ende heet Tam Peper, in ’t Latijn Piper domesticum; ende sulcks is ’t ghene datmen ghebruyckt, ende dat hier te lande ghebroght wordt. Dan dit wordt wederom verdeylt in twee gheslachten, te weten in het Rondt Peper, Piper rotundum, ende in het Langh Peper, Piper longum; maer het Rondt is wederom tweederley, Swart ende Wit. Daerom sijnder sommighe die dry soorten van Tam Peper stellen: Swart, Wit, ende Langh. Dese sullen wy nu bijsonderlijck beschrijven.

1. Swart Peper is een ghewas dat sich selven haest voortset, seer rijsachtigh, maer soo slap ende teer, dat het op d’aerde blijft ligghende, ten zy dat het by eenigh hout, oft by eenen boom ghestelt wordt, als by den Dadel-boom oft Faufel; waer aen dat sich selven vlechten ende vast maecken magh, klimmende tot het tsop toe van de selve. Sijn rijsen zijn taey ende vlechtbaer, met veele knoopen ende leden: de welcke op d’aerde ligghende uyt elck lidt eenighe veselinghen in d’aerde vast maecken. Wt elcken knoop van dese rijsen spruyt een eenigh bladt, ende dat met beurten, nu uyt d’een sijde, ende nu uyt d’ander, van ghedaente de Veyl-bladeren bijnae ghelijck, oft die van een soorte van Cyclamen, nochtans sonder eenighe hoecken, ende oock veel dunner, somtijdts wel vier dweerse duymen breedt, bijnae heel rondt, uytghenomen aen ’t uyterste spits; maer ghemeynlijck twee duymen breedt, vier langh; met eenen woorde de bladeren van Betle heel ghelijck, maer wat harder ende dicker van zenuwen, rondom heel effen ende sonder schaerden oft kertelen, allegader met vijf zenuwen in de lenghde beset; van de welcke de dickste ende middelste het bladt bijnae in twee ghelijcke deelen in de lenghde verdeylt: de andere vier spruyten daer uyt, aen elcke sijde twee, oock langhs henen het bladt loopende, in sommighe bladeren ghelijckelijck teghen de anderen over ghevoeght: ende dan worden die bladeren Wijfkens gheheeten, in sommighe ongheschicktelijck staende, ende die heeten Mannekens, als Christophorus a Costa betuyght: dan hy voeght daer by, dat de Wijfkens bleecker groen zijn dan de Mannekens: nochtans seydt Clusius, dat hijse beyde aen een rijsken heeft ghesien. Dan alle dese bladeren zijn aen d’een sijde bleecker dan aen d’ander, ende hebben noch ettelijcke dweerse aderkens ter sijden loopende, beneffens de voorseyde zenuwen: allegader zijn oock wat scherpachtigh van smaeck; somtijdts veel langher ende breeder dan gheseydt is. Wt dese leden oft knoopen van rijsen, teghen over de bladeren, wassen de vruchten, dat is het Peper, in [1441] langhworpighe ronde druyfkens, van veele ronde sommighe grooter sommighe kleyner korenen versamelt, ende heel dicht aen het steelken vast; de welcke swart zijn alsse rijp zijn, ende gherimpelt alsse droogh zijn: dan alsse onrijp ghepluckt worden, dan zijnse somtijdts wit: ende sulck Peper vindtmen somtijdts by het ander Swart, ende heet oock Wit Peper, in ’t Latijn Piper album: dat nochtans veel onstercker is dan het oprecht Wit Peper, dat sulcks altijdt blijft, al is het rijp. Voorts soo zijn dese druyfkens kleyner dan Wijndruyven; ende elck koreken bijsonder is kleyner dan een Wijnbezie. De wortel is kleyn, ende is gheensins niet den Costus, noch oock de Gember, als sommighe meynen: dan sy is oock scherp ende heet van smaeck, ghelijck de tacken, bladeren ende vruchten.

2. Wit Peper is eyghentlijck de vrucht van een ghewas, ’t welck oock opklimmende is als het Swart Peper-boomken; ende dat selve soo ghelijck, dat de Indiaenen dat door langhe ervarentheydt alleen wel konnen onderscheyden; oock wordt dat seer selden ghesien; ende is seer veel gheacht. Want de vruchten, die altijdt wit zijn, selfs alsse rijp ende droogh zijn, hebben eenen scherperen smaeck, ende eenen beteren reuck dan het ghemeyn swart Peper: ende sulcke druyven van Wit Peper heeft Clusius somtijdts ghevonden in Pekel ligghende by het Gember, te weten heel langhworpighe dunne druyven, niet soo dicht met bezien beset als de Wijndruyven.

Pyrard schrijft oock dat Wit ende Swart Peper een boom-ghewas is als den Veyl, gheplant aen den voet van eenighen anderen boom: ende wassende vlecht het sich selven daer om, ende klimt tot het hooghste van dien boom. Maer de bladeren ghelijckt hy met de oranie-bladeren. De vrucht komt voort met kleyne druyfkens, als Aelbezien, die langhworpigh zijn: ende ghelijcken seer wel onse Aelbezien, in ’t beghinsel groen, bijnae rijp zijnde roodt; heel rijp ende droogh gheworden, swart. Men plucktse in December ende Januarius.

3. Langh Peper verschilt veel van de voorbeschreven soorten van Peper: want al is ’t dat het een ghewas is (soo het schijnt) sich selven om de boomen vlechten ende hechtende; ende al is het oock dat de bladeren, die van ’t Swart Peper-boomken wat ghelijcken, nochtans soo zijn die teerer ende bleecker groen, korter van steel, ende meer ghezenuwet: want van die middel-zenuwe af, die elck bladt in de lenghde doorrijght, worden vijf oft ses andere zenuwen ter sijden uytghespreydt, oft oock meer, nae de grootte van ’t bladt, doch niet seer uytpuylende, ende oock met veel dweerse aderen beset, heel scherp van smaeck. De vrucht is als een aere oft het katteken oft bloeysel van den Bercken-boom oft Haselaer, spruytende oock uyt de knoopen van de tacken, teghen over de bladeren; dan de knoopen oft leden staen naerder by een dan in het Swart Peper; ende de aren zijn somtijdts langher, somtijdts korter, ende dunner dan den kleynsten vingher, bijnae allesins even dick, van veele greynen als ghepelde Hirs korenen over dweers by een aers-ghewijs ghevoeght zijnde versamelt, van buyten bijnae aschgrauw, binnen wit, heet van smaeck.

Alle dese dry gheslachten van Peper wassen in Cothin, Calecut, Cananor, Barcelor, ende langhs den gantschen Zeekant van Malabar, ende elders in Oost-Indien: maer het Swart wast met menighte in Malabar, ende is daer best, alsse op goeden grondt gheset wordt, niet verre van de Zee: ende de tackskens worden afghetrocken ende in d’aerde ghesteken neffens eenigh Riet, boom oft staeck, ende met Koeyen-mest bedeckt; ende dan draghen sy het naestkomende iaer vruchten: dan hoe ouder sy zijn hoese vruchtbaerer zijn. Het wast oock wel elders, maer is daer heel slecht ende ijdel. Het Wit vindtmen selden: ende wordt uyt de Molucken in Oost-Indien versonden. Het Swart ende Wit wassen in Java oock veel, ende zijn te Tuban ende in Sumatra beter koop, grooter ende swaerder dan in Malabar: ende de Indianen achten dat meer: soo dat de Araben het ander bijnae nimmermeer koopen en sullen. Het Langh wordt met menighte uyt Java ghebroght; ende wast meest in Bengala; men vindt het oock in Bresilien, soomen seydt.

Het Peper wordt in onse tael soo ghenoemt nae den Grieckschen naem Peperi, in ’t Latijn Piper; in ’t Fransch Poivre; in ’t Italiaensch Pepo ende Povero; in ’t Spaensch [1442] Pimienta ende oock Pevre; in ’t Engelsch Pepptr; in ’t Hooghduytsch Pfeffer; in ’t Arabisch Fulful, Filfil, Dar Fulful; in Indien Molanga, ende oock Lada, Meriche, ende Morois.

1. Het Swarte Peper heet in ’t Latijn Piper nigrum; in ’t Griecks Melan Peperi; in de Apoteken Melanopiper; in Vranckrijck Poivre noir. Dioscorides noemt een soorte daer van Brasma, te weten die schrael, gherimpelt, ijdel, licht ende qualijck ghevoedt is,ende verworpen wordt, in onse tael Garbel van Peper.

2. Het Wit Peper heet in de Apoteken Leucopiper, nae ’t Griecks Leucon Peperi; in ’t Fransch Poivre blanc; in ’t Latijn Piper album; hoe wel dat dien naem oock mede-ghedeylt wordt een soorte van onrijp Swart Peper, ende (als andere segghen) het Langh Peper selve, dat noch onrijp is.

3. Het Langh Peper, in ’t Hooghduytsch Lang Pfeffer, in ’t Enghelsch Long Pepper, heet in ’t Fransch Poivre long; in ’t Latijn Piper longum; in de Apoteken Macropiper; in ’t Griecks Macron Peperi; in Bengalen Pimpilim.

Allerley Peper is heet ende droogh in den derden graed, oft in ’t beghinsel van den vierden; sonderlinghen dat Wit, ’t welck het sterckste is ende het beste, daer nae het Swart oft ghemeyn Peper; maer het Langhe heeft meer vochtigheydt dan d’ander. De selve gheslachten van Peper zijn oock goedt om de pisse te lossen, te verteeren, uytdrijven, ende nae hun te trecken, den buyck weeck te maecken, alle vergift te wederstaen, de beten ende steken van de slanghen ende andere verghiftighe dieren te ghenesen: daerom worden sy by de Theriakelen vermenght. Peper in de sausen ghedaen gheeft de spijse eenen goeden smaeck: doet etens lust krijghen, ende de spijse wel verdouwen: bewaert de ghesontheyt, doet alle inwendighe pijnen vergaen, ende neemt de duysterheydt des ghesichts wegh. De Indiaenen pleghen de onrijpe ende groene druyven van het Peper in den mondt te steken, ende het steelken soetelijck uyt te trecken, ende de korenen oft greynen te knauwen, met seer goeden smaeck; midts dat daer eenighe scherpigheydt in is, met een lieffelijcke sarpigheyt ghemenght. De drooghe Peper-korenen worden oock hier te lande somtijdts gheknauwt, ’t zy alleen, ’t zy met Rosijn oft Corinthen; dan trecken sy de vochtigheden ende ’t slijm uyt den hoofde, ende suyveren de herssenen, ’t selve doet het water daer Peper in ghesoden is, warm in den mondt ghehouden; ende versoet den tandtsweer. Peper als voren gheknauwt, ende inghenomen, maeckt etens lust, betert de vochte maghe, houdt den mensche ghesont, doet oock slapen, soomen seydt: nochtans soo is het goedt om de vette lieden magher, ende de vochte droogh te maecken; ende om de kouwe menschen te verwarmen, midts dat het alle winden doet scheyden, de zenuwen verwarmt, ende alle slijmigheden opdrooght. Ende daerom dient het Peper de koude menschen best, in sonderheydt in koude landen, ende in koude tijden des iaers: ende wordt alderbequaemst ghedaen by koude ende vochte spijsen, doch niet heel kleyn ghestooten ende ghebroken: want dan vermeerdert dat de inwendighe hitte, ende doet den bijslapens lust wederkeeren: ende tot dien eynde, ende oock om de rauwe vochtigheden van de maghe op te drooghen, ende de pijne te doen vergaen, eten sommighe alle daghe vijf heele Peperkorenen een ure voor de maeltijdt. Dan men magh dat niet al te veel oft te dickwijls ghebruycken: want de heete menschen en dient het Peper niet, in sonderheydt als ’t heet weder is, ende in heete landen: want het ontsteeckt het bloet, maeckt de menschen te magher, vermindert het saedt, ende veroorsaeckt onvruchtbaerheydt, ende hindert de nieren: sommighe wordender oock al te onkuysch door: daerom salmen ’t met aendacht ende voorsichtigheydt ghebruycken: dan met eenighen dranck inghenomen, oft ghelackt, helpt de ghene die seer hoesten, ende gheneest alle onghesteltheydt van de borst: met Wijn voor ’t aenkomen van de kortse ghedroncken, gheneest de vierdedaeghsche kortse: om de pisse te lossen, de winden ende weedom des buycks te doen scheyden, salmen ’t innemen met wat Laurus-bladeren oft Comijn: oft men sal dat met eenen ghebraden Loock-bol ende wat Alssensap innemen. Van alle dry de soorten van Peper wordt een menghelinghe in de Apoteken bereydt, nut tot alle de voorseyde dinghen diese Diatrionpipereon noemen. Peper doet de vrouwen haest van kinde verlossen, ende iaeght de doode vrucht af: iae men seydt dat het belet te ontfanghen, als ’t met eenen pessaris in de moeder ghesteken wordt korts nae ’t bijslapen. Peper ghepoedert in de neusgaten ghesteken, treckt veele quade slijmerigheden uyt den hoofde, reynight het hooft, ende maeckt het licht; ’t selve poeder ghegeten wederstaet de koude sinkinghen. Peper met Honigh vermenght is oock goedt op de gheswillen aen den hals ghestreken; ende doet de squinacie scheyden ende vergaen: ghemenght met Nitrum, doet de leelijcke placken van de huyt ende oock de vuyle krauwagien ende schorftheydt vergaen: met Peck vermenght verdrijft de kroppen ende klieren ende alle koude harde gheswillen, ende treckt de splinters ende dorenen uyt: met Honigh ende Myrrhe neemt de schellen van de ooghen wegh: want Peper (in sonderheydt het Langh) is seer goedt ghedaen by de ooghsalven die het gesicht verklaeren ende scherp maecken. Olie van Peper, door de konste ghedistilleert, oft alleen het Peper-poeder met Olie vermenght, is goedt ghestreken op den rugh-graed, teghen de koude ende ’t beven van de vierdedaeghsche kortsen: ende de Alchimisten gheven een druppel van de ghedistilleerde Olie van Peper met Cardobenedictus-water. De wortel van Peper is den Costus van krachten ghelijck: brandt in den mondt, alsmense knauwt, ende maeckt veel speecksels: de selve met Edick vermenght, bedwinght het swillen van de Milte, daer op ghestreken, oft inghenomen: met saedt van Luys-cruydt gheten, suyvert de herssenen ende ’t hooft. Peper ghestooten ende in lauw water gheworpen dient de Indiaenen ende die van Malediva om te drincken, nae langhe sieckten die van overvloedighe bedorven vochtigheden ghekomen zijn.

1. Swart Peper is ’t ghemeynste: dan men moet het swartste nemen, dat vol is, luttel gherimpelt, versch, niet kafachtigh, volkomen swart ende rijp: want dan is het bequaemer om by de spijsen te doen, ende lieffelijcker van reuck ende smaeck dan het Wit onrijp Peper: want dat is somtijdts soo onrijp, dat het sarp van smaeck is, endedaerom seer slap in ’t wercken: doch wel soo bequaem om de maghe te verstercken door sijn tsamentreckinghe. Dese onrijpe druyven van Swarte Peper, noch heel groen zijnde, worden van de Indiaenen in Edick ende Sout gheleydt ende bewaert. Maer de bladeren van dit Swart Peper, met Olie van Indiaensche Noten bestreken, op den buyck gheleydt, ghenesen de colijcke ende buyckpijn ende alle koude ghebreken ende krimpselen.

2. Wit Peper wordt in Indien meest gheacht van de groote Heeren: ende dat ghebruycken sy in de maeltijden, ghelijck wy het Sout. Het is seer goet teghen ’t vergift, ende wordt by de ooghsalven ghedaen ende is warmer ende beter van reuck, iae de helft krachtigher dan het Swart: dan dit moet heel wit wesen, ongherimpelt, hardt, swaer, ende ghevult, ende niet sulcks alsmen uyt ’t Swart Peper pleeght te verkiesen.

3. Langh Peper wordt seer veel gheacht om by de Theriakels te doen, ende om teghen de pest ende ’t verghift te ghebruycken, in sonderheyt om by de ooghsalven te doen, die ’t ghesicht verscherpen; ende oock teghen de colijcke, ende buyckpijn, midts dat het verwarmt ende de grove vochtigheden doorsnijdt: want het bijt stercker dan ander Peper, seydt Dioscorides, ende is bitterachtigh: noch versch zijnde is maer heet ende droogh in den tweeden graed, met een sachte scherpigheydt, ende tsamentreckinghe. Het beste is binnen vast ende dicht, seer scherp van smaeck, ende de tonghe nijpende; ’t welck in ’t water gheworpen zijnde heel blijft: ’t ghene dat versch is heeft een vochter kracht, ende daerom soo wordt het haest doorgaet als ’t bewaert wordt, ende gheknauwt zijnde en bijt terstont niet, maer een weynigh tijdts daer nae.

Bresilie Peper is in ’t langh beschreven in het laetste van het 24. Boeck.

Langh Peper van West-Indien, in ’t Latijn Piper Americanum, oft anders Piper longum Monardis, wast in Nieuw Spaegnien, ende is veel heeter ende specerijachtigher dan ’t ghene dat uyt Oost-Indien komt; ende oock lieffelijcker van reuck dan Bresilie Peper, ende is meer gheacht om sijnen reuck ende smaeck dan ’t Swart. [1443]

Het groeyt aen een hoogh ghewas; ende is een vrucht soo dick als een tamelijck tauwken oft koordeken, een halven voet langh, van veele saden oft greynkens versamelt, die rondom een langhworpigh steelken gheschicktelijck by een ghevoeght zijn, ghelijck ’t saedt van de Wechbree: de welcke afghenomen zijnde een bloot blinckende steelken vertoonende. Dit Peper wordt swart door de hitte der Sonne. Het is heet tot in den derden graed.

Langh Peper van Egypten, met eenen Arabischen naem Felfel tanil, dat is Piper longum gheheeten, is een cruydt, schrijft Prosper Alpinus, in sommighe hoven van Egypten neerstighlijck ende sorghvuldighlijck bewaert, met Biese-bladeren, maer dicker: uyt de welcke, alsse ghesneden worden oft ghebroken, een geel sap vloeyt, dat seer scherp is ende brandende: ende het gantsch cruydt is oock seer heet, wel tot in den vierden graed, meer verbluysterende oft brandende van kracht dan het Peper self. Dit cruydt wordt gebruyckt plaesters-gewijs opgheleydt, om de heupgicht ende alle andere koude smerten ende weedommen der leden: dan sy temmen oft matigen sijn hitte met wat Olie van Roosen oft van Myrtus.

Peper van Sumatra ende Iava is het ghemeyn Wit ende Swart Peper, veel grooter dan dat van Malabar, ende van de Indiaenen meer gheacht, als voren uyt Pyrard verhaelt is.

Peper van Canara, in ’t Latijn Piper Canarinum, is een ijdel soorte van Peper, seydt Garcias, die de Indiaenen knauwen om het slijm uyt den hoofde te trecken, ende om den tandtsweer te ghenesen, ende die sieckte diemen het Bor noemt.

Piper Aethiopicum sive Nigrorum, dat is Peper van Swarte Mooren-landt, in ’t Italiaensch Pepe d’Ethiopia, oft Vita longa, in ’t Latijn Piper Aethiopicum Matthioli, is het Amomum officinarum nonnullarum, ende is een soorte van Peper in Ethiopien oft Moorenlandt wassende, voortbrenghende verscheyden schorsachtighe buyckachtighe hauwen, veel tsamen ghelijck busselkens op een steelken, elck soo langh als een Erwt-hauwe oft peule, maer veel dunner, seer swart, ende rondt, begrijpende veele saden, wat kleyner dan ghemeyn Peper, oft Pioen-saedt, elck bijsonder afghescheyden oft ghesloten, vast aen de hauwen klevende.

Het verwarmt ende verdrooght sterckelijck, smaeckt als Peper oft Cardamomum, ende heeft de selve krachten: maeckt dun, doorsnijdt, verweckt, opent, verteert, ende doet scheyden. De Mooren besighen dat teghen den tandt-sweer.

Clusius vermaent van een vremde hauwe de voorseyde hauwen wat ghelijckende, maer dicker, in veele leden ghedeylt, hebbende in elck lidt swarte dickachtighe gherimpelde saden, smets van smaeck.

Een vrucht als Peper, is een kleyne Haselnote van Indien oft Faufel niet onghelijck, witachtigh, schuylende in een schale van vier schelferen, begrijpende eenighe bruyne saden, rondt als Peper, seer gherimpelt, binnen wit, scherp van smaeck. Dit is misschien het Brasma Dioscoridis, seydt Clusius. Brech-masin van Plinius vermaent, is oock een Peper; maer wat soorte, is ons onbekent.

Cropior is een kleyne gherimpelde vrucht, niet onghelijck de hauwen van Piper Aethiopicum, seer scherp van smaeck, inhoudende swart saedt als Peper van Ethiopien: ’t welck by de Taback-bladeren ghedaen wordt, te weten alsmen den roock van de selve ontfanght, om de hooft-pijn te ghenesen. Tot dien eynde worden dese hauwen aen draeykens ghereghen, ghedrooght ende bewaert. Haer schilderije is in ‘t 28. Capitel by die van Baruce.

Steert-Peper, in Portugael Pimenta del rabo ghenoemt, in ’t Latijn Piper caudatum, van sommighe voor Amomum ghehouden, is de Cubeben bijnae ghelijck, maer ronder, rustende op een kleyn steelken: ende is rondt, vol, wat gherimpelt, soo scherp van smaeck als Peper, oft heeter, specerijachtigh van reuck, druyfs-ghewijs versamelt: de bladers zijn als Wijngaert-bladeren. Ende dierghelijcke Peper-druyven zijn onlanghs van Guinea overghebroght gheweest, met naeme van Piper ex Guinea, dat is Peper van Guinea: sommighe van de welcke heel kort waren, sommighe langher, bijnae dry duymbredden langh, aen een dun stecksken hanghende, twintigh oft dertigh ronde, groote ende kleyne korenkens dragende, elck op haer eyghen langh steelken rustende, kleyner dan oprecht Peper, maer wel soo heet van smaeck, hardt ende vast, bijnae van dierghelijcke verwe. De bladeren zijn ons [1444] onbekent. Daer is noch een ander Peper van Guinea in het 752.bladt beschreven.

Cubeben, in de Apoteken soo gheheeten, in ’t Latijn Cubebae officinarum, als Garcias seydt, zijn specerijachtighe vruchten, druyfs-ghewijs voortkomende, van veele saden vergadert, elck op haer eyghen steelken: sommige segghen datse tweederley zijn, Tam ende Wildt, beyde in Indien ghemeyn: de Wilde zijn kleyner dan de Tamme, scherp van reuck als Peper-koren: de Tamme zijn beter ende nutter om te besighen, in heetheyt ende drooghheydt middelmatighlijck ghestelt. Dan Garcias seydt datter maer een soorte en is, ende die wilt, in Java wassende, soo veel gheacht dat de Indiaenen het saedt sieden, eer sy dat verseynden, vreesende datmen ’t elders saeyen soude moghen. Daerom bederven dese saden eer dan Peper.

Het ghewas, daer dese vruchten aen groeyen, is te vinden op de selve plaetsen daer ’t Peper wast; ende is boomachtigh als Veyl, met breeder bladers dan die van den Myrtus, ende smaller dan die van Granaet-boom, oft, als andere segghen, spits, als die van den Gladiolus, maer, soo Garcias schrijft, als Peper-bladeren, doch smaller, klimmende langhs de boomen als Peper. De bloeme is welrieckende.

Dese vruchten worden onder de soorten van Peper gherekent, ende Piper Hippocratis oft Piper rotundum Theophrasti van Guillandinus gheheeten. Sy en zijn gheen saedt van Stekende Palm, noch gheen saedt van Agnus castus; als sommighe meynen: sy en zijn oock gheen Zibibae; want dat zijn groote soete Rosijnen, sulcks als uyt Candien, Cypers ende Damasc ghebroght worden. Maer in de Apoteken heeten sy hedensdaeghs nae den Arabischen Cubebe; ende in Indien oock Cubebe, Quabeb ende Quabebe chini; in Java, daerse veel wassen, Cumuc, ende Cubabsini.

Het schijnt nochtans dat de Arabische meesters een ander Cubebe ghekent hebben; want sy segghen dat de Cubeben het Carpesium van Galenus zijn, daer de teghenwoordighe Cubeben seer veel van verschillen, als Lobel betoont. Want Carpesium wies in Syrien; maer het beste quam uyt Ponto, ende gheleeck veeskens oft kaf, seydt Galenus; ende hadde een schorsse als Cinamomum, seydt Serapio; ende hadde de selve krachten: ende daerom willen sommighe het ghemeyn Caneel ghebruycken als de Araben van de Cubeben spreken: om dat het Carpesium voor het Cinamomum gebruyckt plaght te worden, hoe wel dat het eyghentlijck de Valeriaene oft Phu van krachten gheleeck; maer het was fijner van deelen. Andere willen segghen dat Carpesium de Zerumba ende de Arnabo is.

Maer voorwaer het Carpesium is ons hedensdaeghs onbekent; wiens krachten nochtans onse ghemeyne Cubeben toegheschreven worden.

Want men seydt dat de Cubeben verwarmen ende drooghen tot in ’t uyterste van den tweeden oft ’t beginsel van den derden graed. Sy suyveren de borst, ende ontlastense van alle slijmerighe grove vochtigheden; ende zijn goet teghen de sieckten die uyt koude vochtigheden oorsprongh hebben, ende zijn de milte seer nut; ende goedt teghen alle koude ghebreken van de moeder, langh gheknauwt; ende trecken de vochtighe overvloedigheden uyt den hoofde, suyveren de herssenen, beletten de koude sinckinghen, verstercken ’t hooft, verdrijven de winden des buycks, verstercken ende verwarmen de maghe ende de darmen, alleen oft met Mastick ghebruyckt. De Indiaenen weyckense in Wijn, om den bijslapens lust te doen komen. Serapio seydt dat de Cubeben met eenighen dranck inghenomen, wel pissen doen, de maendtstonden vervoorderen, den steen in de blase breken, ende de Valeriaenen in veele dinghen ghelijcken, ende veel ghegeten zijnde de geelsucht ghenesen. Een half once Cubeben met Bernagie-water inghenomen, is goedt teghen het swijmelen ende flauwhertigheydt. Cubeben met Rosmarijn gesoden, ende hier af ghedroncken, ghenesen de vallende sieckte. De beste Cubeben zijn die vol zijn, swaer, s cherp van smaeck, doch min dan Peper, soetachtigh, seer specerijachtigh van reuck.

Cuculus Indus, oft Cucculus Indicus, in ’t Italien Cucculo Indiano gheheeten, oft Coccoleo Gabizza di lenante, van sommighe hier te lande Wolfssteert, is een vrucht als een Cicer, aschgrauw nae den swarten treckende, glat, in Indien groeyende: maer en is noch niet eyghentlijck beschreven: dan sommighe houdense voor een Dulmaeckende Naschaey. Sy wordt nochtans over al in de Apoteken verkocht, om datse bequaem is om de Visschen te vanghen. Eenighe doense oock by de Hoppe, als sy bier brouwen.

Kakala is een vremdt eetbaer saedt als Kemp-saedt.

Fagaras van Avicenna is oock een vrucht soo groot als een Cicer, met een dunne bruyn grauwe schorsse; onder de welcke een ander dun schelleken is, begrijpende een tamelijcken vaste keest, met een dun swart vliesken bewonden: anders is dese vrucht van grootte ende ghedaente de Cuculus Indi soo ghelijck, datmen in d’eerst aenschouwen d’een voor d’ander lichtelijck soude nemen. Het is een soorte van Macaleb, nae de meyninghe van Clusius, die Avicenna Fagaras oft oock Fagara noemt, seggende dat het heet ende droogh is in den derden graed, ende seer goedt teghen de verkoude maghe ende lever: de spijse helpt teeren, ende den buyck hardt maeckt.

Elkave, oft Buna, seydt Clusius, is wat grooter dan Fagara, somtijdts langhworpigh, uyt den aschgrauwen swartachtigh, dun van schors, aen beyde sijden ghevoort, in twee deelen scheybaer, inhoudende elck een rosachtigh langhworpigh saedt, aen d’een sijde plat, suer van smaeck; ende daer van wordt in Egypten eenen dranck ghemaeckt seer verkoelende ende ververschende van krachten.

Dit is misschien de Bunau van Rauwolfius, de Buncho van Avicenna, ende de Bunca van Rhases.

Pyrard heet het Cahoä, ende seydt dat het in Indien ende in de eylanden Malediva ghebruyckt wordt voor Peper. Hier van handelt Prosper Alpinus in ’t langh verhaelende hoe dat de Araben ende Egyptenaers van dit saedt eenen dranck maecken, die sy daghelijcks voor wijn drincken, oft immers voor eenen ghesonden dranck te koop houden, die sy Caova noemen, in Turckijen Cavé: dan het saedt heeten sy oock Ban ende Bon: sijn woorden luyden aldus: Bon oft anders Ban van de Araben is een gheboomte in Gheluckigh Arabien wassende: van waer dese saden in andere landen versonden worden. Den boom is den Euonymus oft Papenhoet ghelijck: maer de bladeren zijn dicker, harder, groener, altijdt groen.

Dit saedt wordt ghebruyckt om den voorseyden dranck te maecken oft brouwen op een eyghen wijse. Dan sy ghebruycken het afsiedsel der selver oock om de maghe te verstercken, om het inghewant te ontstoppen; teghen de koude gheswillen van de lever ende milt, ende teghen de oude verstoppinghe.

Het selve is de moeder oock seer nut: want het verwarmtse, neemt de verstoptheydt wegh: ende is by de [1445] Egyptische ende Arabische vrouwen soo ghemeyn, dat sy dit afsiedsel heet ghemaeckt zijnde dickwijls inslorpen, ter wijlen dat sy haer maendtstonden hebben, om die wel te doen rijsen; ende te doen wederkeeren, als sy achterghebleven zijn.

Avicenna schijnt dese saden oock ghekent te hebben, segghende datse heet zijn in den derden, ende droogh in den tweeden graed: ’t welck Prosper Alpinus nochtans voor sulcks niet en houdt, gemerckt dat dit saedt soet van smaeck is, ende gantsch gheene scherpigheydt in en heeft: hy seydt nochtans dat het de maghe doet walghen; de slijmerigheydt uytdrijft oft purgeert, ende veele andere dierghelijcke krachten heeft.

Bimby is een kleyn korenken, dat in de eylanden Maldives wast, den Hirs ghelijck (hoe wel den Hirs daer oock veel ghevonden wordt) maer is swart als Raep-saedt. Het wordt tweemael des iaers ghetelt. Het wordt ghemalen, ende met Melck ende Honigh van Cocos ghesoden: van dit meel maecken sy oock taerten, koeckskens, pappen ende andere gherechten.

Millo is in Guinea, te weten in het rijck Sabo, seer ghemeyn: ende is een koren van Hirs oft Milie soo van ghedaente als van naem wat ghelijck, maer soeter van smaeck: om daer broodt van te maecken, stellen sy dat koren te weyck: gheweyckt zijnde legghen dat op eenen steen oft tichel, een knie hoogh van der aerden verheven; ende malen oft wrijven dat ghedurigh met eenen anderen steen daer op gheleydt, gelijck de schilders hun verwe: kleyn ghewreven zijnde wordt met water ghekneedt; ende daer maecken sy ronde klootkens van, die sy in lijne oft andere lappen doende soo langh sieden als ’t hun goedt dunckt, oft backense op een tichel: ende dit broodt en is niet onlieflijck om eten.

Van ’t selve graen wordt oock eenen dranck gemaeckt, door sieden oft anders menghen, aen de Konighs tafelen ghemeyn, ende niet onlieflijck om drincken, ende de maghe ende ’t hert seer verquickende.

Mungo is een groen saedt, swart als ’t rijp is, soo groot als droogh Coliander, in Oost-Indien wassende; ende dienen de peerden voor voeder, ende sommighe menschen voor voedsel, in sonderheydt in de kortsen: want sy sieden dat in water tot dat het berst, ende gheven dat water te drincken: ’t welck wat dickachtighe is; daer nae doen sy de schorsse af, ende sieden de saden self soo langh, tot datse een dick pap worden als Rijs pap oft bry: ende die gheven sy de krancke t’eten. Men seydt dat dese vrucht in ’t Joodsche landt oock groeyt. Andere ghelooven datse de Meisce, Mens, Mes oft Mex van Avicenna is. Sy is koudt van aerdt, als ’t blijckt: anders soude sy heel wel over een komen met een vremde kleyne vrucht van Clusius beschreven, uyt Ormuz ghebroght, soo groot als Peper, rondt, ghestreept, den Coriander wat ghelijckende, maer grooter, met een swarte schorsse, inhoudende een swartachtigh graen, heet van smaeck. Men soude moghen vermoeden dat dit de Mexir oft Mexquetera is, die oock onder de Indische cruyden gherekent worden: doch midts de selve nerghens beschreven en zijn, is dat onseker. Het is misschien het saedt van den volghende boom Negundo.

Negundo wast in Malabar, ende is tweederley.

1. Het eerste is eenen boom soo groot als den Amandel-boom oft Perse-boom, seer ghetackt, met boven groene, onder ruyghe ende wolachtighe bladeren als Savie, rondom gheschaert, van verwe de Vlier-bladeren ghelijck.

2. Het ander is oock eenen boom, soo groot als het eerste; maer heeft grooter ende ronder bladeren; niet gheschaert, de bladeren van den Abeel-boom seer ghelijckende. Want de bladeren van beyde dese boomen hebben den reuck ende smaeck van de Savie, maer zijn wat bitterer ende heeter oft scherper: ende op d’een sijde der bladeren vindtmen ’s morgens een wit schuym, dat daer ’s nachts uyt traent. De bloemen van beyde zijn aschgrauw, de Rosmarijn-bloemen seer ghelijck. De vruchten zijn het Swart Peper niet onghelijck, scherp van smaeck, bijnae als Gengber, niet soo brandende als Peper. Dese boomen wassen soo veel te weeldigher, hoe sy meer ghesnoeyt worden. Sy heeten in Indien meest Negundo, ende oock Bache, in Turckijen Ayt. De eerste soorte heet Varali Nigunda, dat is Negundo Manneken; in ’t Latijn Negundo mas; de ander heet Niergundi, Sambali ende Noche; by de Portugiesen Nocrchila, ende Negundo femina, dat is Negundo Wijfken. Dese boomen zijn matelijcken warm ende droogh van aerdt: want de bladeren noch groen ende versch zijnde, zijn scherp van smaeck als Kersse, oft als de Savie; dan het saedt is wat heeter. De bladeren gheknauwt, maecken eenen goeden aedem: ende ’t water, daer dese bladeren met de teeren tacken, ende de bloemen met de vruchten in ghesoden zijn, in stovinghe ghebruyckt, oft de tackskens self ghesoden oft met Olie gheroost ende opgheleydt,doen de buylen sincken oft verdwijnen, ende versoeten de quetsuren. Sommighe legghense soo gheroost op alle smertende leden, ende op ‘t koudt flercijn: sommighe stootense, ende legghense op de oude zeeren ende oock op de opene wonden: want sy doen de pijn vergaen, ende het quaedt bloedt verschieten in den tijdt van een nacht, ende maecken die suyver, soo datse haest ghenesen. Oock konnen sy de vleeschelijcke lusten bedwinghen, ghelijck den Vitex. De vroedvrouwen ghebruycken dese bladeren veel, ende oock de bloemen ende vruchten: ende d’ ander vrouwen eten de vruchten, ende sieden ’t gantsch ghewas in water, ende wasschen het lichaem daer mede, gheloovende dat sy daer door te lichtelijcker ontfanghen sullen. De vrucht wordt oock ghedaen by een spijse die sy Caril noemen.

Popelier van Peru moet nae de Negundo volghen: ende heeft seer groote tacken, de Popelier tacken niet seer onghelijck, een weynigh krom, aen elcke halve oft heele palme knobbels hebbende: uyt elck van de welcke een sijd-steelken groeyt met een bladt, dat gheheel rondt is, nerghens gheschaert, dan daer ’t steelken aen vast is, maer dick, stijf, ende breeder dan de bladeren van den Judas-boom: daer nae volghen seer langhe snoerkens, die van den Popelier ghelijck, beset met seer kleyne besiekens, gantsch als aen den Popelier-boom; daerom noemt Lobel dit ghewas Populus novi orbis. Den smaeck is seer tsamentreckende, wat verwarmende, ende soutachtigh.

Nachani is een swart kleyn saedt, in Indien seer ghemeyn; want dat wordt ghemalen oft ghestooten; ende men maeckt daer koeckskens van, daer men Cate oft Lycium in bewaert. In Swarte Moorenlandt wast een sulck saedt, het Mostaert-saedt seer ghelijck, maer swarter: van wiens meel ronde brooden ghemaeckt worden, waer mede de swarte Mooren die aen den Zeekant woonen hun meest onderhouden.

Quamoclit, een Indiaensch klim-ghewas, van sommighe oock Convolvulus Indicus gheheeten, is om sijne schone bloemen by de Jasminen beschreven; ende wordt voor een Peper-cruydt gherekent, om dat sijn saedt-laeykens, met het saedt, smaeckende, ende de keel ontsteken, bijnae als Peper.

Hoxocoquomaclit is hier nae beschreven.

Piper apum, oft Bijen-Peper, is den Calmus.

Peper, cubeben en meer andere diergelijke vruchten en zaden als koren. 31.

(Piper nigrum) Peper is tweevormig. Het ene is wilde peper, in het Latijn Piper silvestre, en dat wordt niet geteeld en is niet gebruikelijk omdat het zo bitter. Het andere wordt geteeld en heet tam peper, in het Latijn Piper domesticum, en zulks is hetgeen dat men gebruikt en dat hier te lande gebracht wordt. Dan dit wordt wederom verdeeld in twee geslachten, te weten in het ronde peper, Piper rotundum, en in het lange peper, Piper longum, maar de ronde is wederom tweevormig, zwart en wit. Daarom zijn er sommige die drie soorten van tam peper stellen, zwart, wit en lang. Deze zullen we nu apart beschrijven.

1. Zwarte peper is een gewas dat zichzelf gauw voortzet, zeer twijgachtig, maar zo slap en teer dat het op de aarde blijft liggen tenzij dat het bij enig hout of bij een boom gesteld wordt zoals bij de dadelboom of Areca waaraan het zich vlechten en vast maken mag en klimt tot de top toe van die. Zijn twijgen zijn taai en vlechtbaar en met vele knopen en leden en als die op de aarde liggen komt er uit elk lid enige vezels die zich in de aarde vast maakt. Uit elke knoop van deze twijgen spruit een enkel blad en dat om beurten en nu uit de ene zijde en dan uit de ander die van gedaante bijna op klimopbladeren lijken of die van een soort van Cyclamen, nochtans zonder enige hoeken en ook veel dunner die soms wel vier dwarse duimen breed en bijna heel rond zijn, uitgezonderd aan de uiterste spits, maar gewoonlijk twee duimen breed en vier lang, met een woord ze zijn de bladeren van betle heel gelijk, maar wat harder en dikker van zenuwen en rondom heel effen en zonder schaarden of kartels en allen met vijf zenuwen in de lengte bezet waarvan de dikste en middelste het blad bijna in twee gelijke delen in de lengte verdelen en de andere vier spruiten er uit en aan elke zijde twee die ook in de lengte van het blad lopen en in sommige bladeren gelijk tegenover elkaar gevoegd zijn en dan worden die bladeren wijfjes genoemd en in sommige staan ze onregelmatig en die heten mannetjes, zoals Christophorus a Costa betuigt, dan hij voegt er bij dat de wijfjes bleker groen zijn dan de mannetjes, nochtans zegt Clusius dat hij ze beide aan een twijgje heeft gezien. Dan al deze bladeren zijn aan de ene zijde bleker dan aan de andere en hebben noch ettelijke dwarse adertjes terzijde lopen naast de voor vermelde zenuwen en allen zijn ook wat scherpachtig van smaak en soms veel langer en breder dan gezegd is. Uit deze leden of knopen van de twijgen tegenover de bladeren groeien de vruchten, dat is het peper, in [1441] langwerpige ronde druifjes die van vele ronde en sommige grotere en sommige kleiner korrels verzameld en heel dicht aan het steeltjes vast zijn die zwart zijn als ze rijp zijn en gerimpeld als ze droog zijn, dan als ze onrijp geplukt worden dan zijn ze soms wit en zulke peper vindt men soms bij het andere zwart en heet ook witte peper, in het Latijn Piper album, dat nochtans veel zwakker is dan het echte witte peper en dat zo altijd blijft al is het rijp. Voorts zo zijn deze druifjes kleiner dan wijndruiven en elke korrel apart is kleiner dan een wijnbes. De wortel is klein en is geenszins de Costus en ook niet gember, zoals sommige menen, dan die is ook scherp en heet van smaak net zoals de takken, bladeren en vruchten.

2. Witte peper is eigenlijk de vrucht van een gewas wat ook opklimt zoals het zwarte peperboompje en is dat zo gelijk dat de Indianen dat door lange ervaring alleen goed kunnen onderscheiden en ook wordt dat zeer zelden gezien en is zeer veel geacht. Want de vruchten die altijd wit zijn en zelfs als ze rijp en droog zijn hebben een scherpere smaak en een betere reuk dan het gewone zwarte peper en zulke druiven van witte peper heeft Clusius soms gevonden die in pekel bij gember lagen, te weten heel langwerpige dunne druiven en niet zo dicht met bessen bezet als de wijndruiven.

Pyrard schrijft ook dat wit en zwart peper een boomgewas is zoals de klimop en geplant wordt aan de voet van enige andere boom en groeiend vlecht het zichzelf daarom en klimt tot het hoogste van die boom. Maar de bladeren vergelijkt hij met de oranjebladeren. De vrucht komt voort met kleine druifjes als aalbessen die langwerpig zijn en zeer goed op onze aalbessen lijken en zijn in het begin groen, bijna rijp rood en heel rijp en droog geworden zijn ze zwart. Men plukt ze in december en januari.

(Piper longum) 3. Lange peper verschilt veel van de voorbeschreven soorten van peper want al is het dat het een gewas is (zo het schijnt) dat zichzelf om de bomen vlecht en hecht en al is het ook dat de bladeren wat op die van de zwarte peperboom lijken, nochtans zijn die teerder en bleker groen, korter van steel met meer zenuwen want van die middelzenuw af die elk blad in de lengte doorrijgt worden vijf of zes andere zenuwen terzijde uitgespreid of ook meer naar de grootte van het blad, doch puilen niet zeer uit en ook met veel dwarse aderen bezet en heel scherp van smaak. De vrucht is als een aar of het katje of bloem van de berkenboom of hazelaar en spruit ook uit de knopen van de takken tegenover de bladeren, dan de knopen of leden staan dichter bijeen dan in het zwarte peper en de aren zijn soms langer en soms korter en dunner dan de kleinste vinger, bijna alleszins even dik en van vele korrels als gepelde hirskorrels dwars bijeen en aarvormig gevoegd verzameld en van buiten bijna asgrauw, binnen wit en heet van smaak.

Alle deze drie geslachten van peper groeien in Cothin, Calcutta, Cananor, Barcelor en langs de ganse zeekant van Malabar en elders in Oost-Indië, maar het zwart groeit met menigte in Malabar en is daar best als ze op goede grond gezet wordt niet ver van de zee en de takjes worden er afgetrokken en in de aarde gestoken naast enig riet, boom of staak en met koeienmest bedekt en dan dragen ze het volgende jaar vruchten, dan hoe ouder ze zijn hoe ze vruchtbaarder zijn. Het groeit ook wel elders, maar is daar heel slecht en los. Het witte vindt men zelden en wordt uit de Molukken in Oost-Indië verzonden. Het zwarte en witte groeien ook veel in Java en zijn in Tuban en in Sumatra goedkoper, groter en zwaarder dan in Malabar en de Indianen achten dat meer zodat de Arabieren het andere bijna nimmermeer kopen zullen. Het lange wordt met menigte uit Java gebracht en groeit meest in Bengalen en men vindt het ook in Brazilië, zo men zegt.

Peper wordt in onze taal zo genoemd naar de Griekse naam Peperi, in het Latijn Piper, in het Frans poivre, in het Italiaans pepo en povero, in het Spaans [1442] pimienta en ook pevre, in het Engels pepptr, in het Hoogduits Pfeffer, in het Arabisch fulful, filfil of dar fulful, in Indien molanga en ook lada, meriche en morois.

1. Het zwarte peper heet in het Latijn Piper nigrum, in het Grieks Melan Peperi en in de apotheken Melanopiper, in Frankrijk poivre noir. Dioscorides noemt een soort daarvan Brasma, te weten die schraal, gerimpeld, los, licht en slecht gevoed is en verworpen wordt, in onze taal garbel van peper.

2. Het witte peper heet in de apotheken Leucopiper naar het Grieks Leucon Peperi, in het Frans poivre blanc, in het Latijn Piper album, hoewel dat die naam ook meegedeeld wordt aan een soort van onrijpe zwarte peper ene (zoals andere zeggen) het lange peper zelf dat noch onrijp is.

3. Het lange peper, in het Hoogduits Lang Pfeffer, in het Engels long Pepper heet in het Frans poivre long, in het Latijn Piper longum en in de apotheken Macropiper, in het Grieks Macron Peperi en in Bengalen pimpilim.

Allerlei peper is heet en droog in de derde graad of in het begin van de vierde en vooral de witte wat het sterkste is en het beste, daarna het zwarte of gewone peper, maar het lange heeft meer vochtigheid dan de ander. Die geslachten van peper zijn ook goed om de plas te lossen, te verteren, uit te drijven en naar zich te trekken, de buik week te maken, alle vergif te weerstaan, de beten en steken van de slangen en andere vergiftige dieren te genezen en daarom worden ze bij de teriakels vermengd. Peper in de sausen gedaan geeft de spijs een goede smaak, laat eetlust krijgen en de spijs goed verteren, bewaart de gezondheid en laat alle inwendige pijnen vergaan en neemt de duisterheid van het gezicht weg. De Indianen plegen de onrijpe en groene druiven van peper in de mond te steken en het steeltje er zacht uit te trekken en de korrels of zaden te kauwen met zeer goede smaak omdat er enige scherpte in is dat met een lieflijke scherpte vermengd is. De droge peperkorrels worden ook hier te lande soms gekauwd, hetzij alleen, hetzij met rozijnen of krenten en dan trekken ze de vochtigheden en het slijm uit het hoofd en zuiveren de hersens en hetzelfde doet het water daar peper in gekookt is, warm in de mond gehouden en verzoet de tandpijn. Peper als tevoren gekauwd en ingenomen maakt eetlust, verbetert de vochtige maag, houdt de mens gezond en laats ook slapen, zo men zegt, nochtans is het goed om de vette lieden mager en de vochtige droog te maken en om de koude mensen te verwarmen omdat het alle winden laat scheiden, de zenuwen verwarmt en alle slijmerigheden opdroogt. En daarom dient peper de koude mensen best en vooral in koude landen en in koude tijden van het jaar en wordt allerbest gedaan bij koude en vochtige spijzen, doch niet heel klein gestoten en gebroken want dan vermeerdert dat de inwendige hitte en laat de bijslapen lust terug komen en tot dat doel en ook om de rauwe vochtigheden van de maag op te drogen en de pijn te laten vergaan eten sommige elke dag een uur voor de maaltijd vijf hele peperkorrels. Dan men mag dat niet al te veel of te dikwijls gebruiken want de hete mensen dient peper niet en vooral als het heet weer is en in hete landen want het ontsteekt het bloed en maakt de mensen te mager, vermindert het zaad en veroorzaakt onvruchtbaarheid en hindert de nieren, sommige worden er ook al te onkuis door en daarom zal men het met aandacht en voorzichtigheid gebruiken, dan met enige drank ingenomen of gelikt helpt diegene die zeer hoesten en geneest alle ongesteldheid van de borst en met wijn voor het aankomen van de koorts gedronken geneest de vierdedaagse malariakoorts en om de plas te lossen, de winden en weedom van de buik te laten scheiden zal men het innemen met wat Laurus bladeren of komijn of men zal dat met een gebraden lookbol en wat alsemsap innemen. Van alle drie soorten van peper wordt een mengsel in de apotheken bereid dat nuttig is tot alle voor vermelde dingen die ze Diatrionpipereon noemen. Peper laat de vrouwen gauw van kind verlossen en jaagt de dode vrucht af, ja men zegt dat het belet te ontvangen als het met een pessarium in de baarmoeder gestoken wordt kort na het bijslapen. Peper gepoederd en in de neusgaten gestoken trekt vele kwade slijmerigheden uit het hoofd, reinigt het hoofd en maakt het licht en hetzelfde poeder gegeten weerstaat de koude zinkingen. Peper met honig vermengt is ook goed op de gezwellen aan de hals gestreken en laat de keelblaren scheiden en vergaan en gemengd met Nitrum laat de lelijke plekken van de huid en ook de vuile jeuk en schurft vergaan en met pek vermengt verdrijft het de kroppen en klieren en alle koude harde gezwellen en trekt de splinters en dorens uit en met honig en Myrrhe neemt het de schellen van de ogen weg want peper (en vooral de lange) is zeer goed gedaan bij de oogzalven die het gezicht verhelderen en scherp maken. Olie van peper dat door kunst gedistilleerd is of alleen het peperpoeder met olie vermengt is goed gestreken op de ruggraad tegen de koude en het beven van de vierdedaagse malariakoortsen en de alchimisten geven een druppel van de gedistilleerde olie van peper met Cardobenedictus water. De wortel van peper is Costus van krachten gelijk en brandt in de mond als men ze kauwt en maakt veel speeksel en die met azijn vermengt bedwingt het zwellen van de milt, daarop gestreken of ingenomen en met zaad van luiskruid gegeten zuivert het de hersens en het hoofd. Peper gestoten en in lauw water geworpen dient de Indianen en die van Malediven om te drinken na lange ziekten die van overvloedig bedorven vochtigheden gekomen zijn.

1. Zwarte peper is het algemeenste, dan men moet het zwartste nemen dat vol is, weinig gerimpeld, vers en niet kafachtig, volkomen zwart en rijp want dan is het beter om bij de spijzen te doen en lieflijker van reuk en smaak dan het witte onrijpe peper want dat is soms zo onrijp dat het scherp van smaak is en daarom zeer slap in het werken doch wel zo geschikt om de maag te versterken door zijn tezamen trekking. Deze onrijpe druiven van zwarte peper die noch heel groen zijn worden van de Indianen in azijn en zout gelegd en bewaard. Maar de bladeren van dit zwarte peper met olie van Indiaanse noten bestreken en op de buik gelegd genezen de koliek of buikpijn en alle koude gebreken en krampen.

2. Witte peper wordt in Indien meest geacht van de grote heren en dat gebruiken ze in de maaltijden net zoals wij zout. Het is zeer goed tegen het vergif en wordt bij de oogzalven gedaan en is warmer en beter van reuk, ja de helft krachtiger dan het zwart, dan dit moet heel wit wezen, ongerimpeld, hard, zwaar en gevuld en niet zulks zoals men uit het zwart peper plag te kiezen.

3. Lange peper wordt zeer veel geacht om bij de teriakels te doen en om tegen de pest en het vergif te gebruiken en vooral om bij de oogzalven te doen die het gezicht verscherpen en ook tegen de koliek of buikpijn omdat het verwarmt en de grove vochtigheden doorsnijdt want het bijt sterker dan andere peper, zegt Dioscorides, en is bitterachtig als het noch vers is, maar heet en droog in de tweede graad met een zachte scherpte en tezamen trekking. Het beste is binnen vast en dicht, zeer scherp van smaak en nijpt de tong en als het in het water geworpen wordt heel blijft en hetgeen dat vers is heeft een vochtiger kracht en daarom komen er gauw gaten als het bewaard wordt en gekauwd bijt het terstond niet, maar wat daarna.

(Capsicum annuum) Brazilië peper is in het lang beschreven op het eind van het 24^ste boek.

Lange peper van West-Indië, in het Latijn Piper Americanum of anders Piper longum Monardis, groeit in Nieuw Spanje en is veel heter en specerijachtiger dan hetgeen dat uit Oost-Indië komt en ook lieflijker van reuk dan Brazilië peper en is meer geacht om zijn reuk en smaak dan het zwart. [1443]

Het groeit aan een hoog gewas en is een vrucht zo dik als een tamelijk touwtje of koordje van vijftien cm lang en van vele zaden of korreltjes verzameld die rondom een langwerpig steeltje regelmatig bijeen gevoegd zijn net zoals het zaad van weegbree en als dat er afgenomen is vertoont het een bloot blinkend steeltje. Dit peper wordt zwart door de hitte van de zon. Het is heet tot in de derde graad.

Lange peper van Egypte met een Arabische naam Felfel tanil, dat is Piper longum, is een kruid, schrijft Prosper Alpinus, dat in sommige hoven van Egypte naarstig en zorgvuldig bewaard wordt, met biezenbladeren, maar dikker waaruit als ze gesneden worden of gebroken een geel sap vloeit dat zeer scherp is en brandend en het gans kruid is ook zeer heet en wel tot in de vierde graad, meer blaar makend of brandend van kracht dan het peper zelf. Dit kruid wordt gebruikt en pleistervormig opgelegd om de heupjicht en alle andere koude smarten en weedom van de leden, dan ze temmen of matigen zijn hitte met wat olie van rozen of van Myrtus.

Peper van Sumatra en Java is het gewone witte en zwarte peper en veel groter dan dat van Malabar en wordt van de Indianen meer geacht, zoals tevoren uit Pyrard verhaald is.

(Canarium specie?) Peper van Canara, in het Latijn Piper Canarinum, is een losse soort van peper, zegt Garcias, die de Indianen kauwen om het slijm uit het hoofd te trekken en om de tandpijn te genezen en die ziekte die men cholera noemt.

(Xylopia aethiopica) Piper Aethiopicum sive Nigrorum, dat is peper van zwart Morenland, in het Italiaans pepe d’Ethiopia of vita longa, in het Latijn Piper Aethiopicum Matthioli, is het Amomum officinarum nonnullarum en is een soort van peper dat in Ethiopië of Morenland groeit en voortbrengt verschillende schorsachtige buikachtige hauwen met veel tezamen als bosjes op een steeltje en elk is zo lang als een erwtenhauw of peul, maar veel dunner en zeer zwart en rond en bevat vele zaden die wat kleiner zijn dan gewone peper of pioenzaad en elk is apart afgescheiden of gesloten en kleeft vast aan de hauw.

Het verwarmt en verdroogt sterk en smaakt als peper of Cardamomum en heeft dezelfde krachten, maakt dun, doorsnijdt, verwekt, opent, verteert en laat scheiden. De Moren gebruiken dat tegen tandpijn.

Clusius vermaant van een vreemde hauw die wat op de voor vermelde hauwen lijkt, maar dikker en in vele leden gedeeld en heeft in elk lid zwarte dikachtige gerimpelde zaden ide vrijwel zonder smaak zijn.

Een vrucht als peper is een kleine hazelnoot van Indien die veel op Areca lijkt, witachtig en schuilt in een schaal van vier schilfers die enige bruine zaden bevat die rond zijn als peper, zeer gerimpeld en binnen wit, scherp van smaak. Dit is misschien het Brasma Dioscoridis, zegt Clusius. Brech-masin is van Plinius vermaand en is ook een peper, maar welke soort is ons onbekend.

Cropior is een kleine gerimpelde vrucht die veel op de hauwen van Piper Aethiopicum lijkt en zeer scherp van smaak en zwart zaad bevat als peper van Ethiopië wat bij de tabaksbladeren gedaan wordt, te weten als men de rook er van ontvangt om de hoofdpijn te genezen. Tot dat doel worden deze hauwen aan draadjes geregen, gedroogd en bewaard. Haar schilderij is in het 28^ste kapittel bij die van Baruce.

(Piper cubeba of Piper peltata?) Staartpeper wordt in Portugal pimenta del rabo genoemd, in het Latijn Piper caudatum en wordt van sommige voor Amomum gehouden en is de cubeben bijna gelijk, maar ronder en rusten op een klein steeltje en is rond en vol, wat gerimpeld en zo scherp van smaak als peper of heter, specerijachtig van reuk en druifvormig verzameld, de bladeren zijn als wijngaardbladeren. En diergelijke peperdruiven zijn onlangs van Guinea overgebracht geweest met naam van Piper ex Guinea, dat is peper van Guinea en sommige er van waren heel kort en sommige langer en bijna drie duimbreed lang die aan een dun stekje hangen en twintig of dertig ronde, grote en kleine korreltjes dragen en elk rustte op zijn eigen lang steeltje en kleiner dan echt peper, maar wel zo heet van smaak, hard en vast en bijna van diergelijke kleur. De bladeren zijn ons [1444] onbekend. Daar is noch een andere peper van Guinea in het 752^ste blad beschreven.

Cubeben worden zo in de apotheken genoemd, in het Latijn Cubebae officinarum, als Garcias zegt, zijn specerijachtige vruchten die druifvormig voortkomen en van vele zaden tezamen gesteld zijn en elk op zijn eigen steeltje, sommige zeggen dat ze tweevormig zijn, tam en wild en beide in Indien algemeen, de wilde zijn kleiner dan de tamme en scherp van reuk als peperkorrels, de tamme zijn beter en nuttiger om te gebruiken en zijn in hitte en droogte middelmatig gesteld. Dan Garcias zegt dat er maar een soort is en die is wild en groeit in Java en wordt zoveel geacht dat de Indianen het zaad koken eer ze dat verzenden en vrezen dat men het elders zaaien zal mogen. Daarom bederven deze zaden eerder dan peper.

Het gewas daar deze vruchten aan groeien is te vinden op dezelfde plaatsen daar peper groeit en is boomachtig als klimop en met bredere bladeren dan die van Myrtus en smaller dan die van granaatboom of, als andere zeggen, spits als die van Gladiolus, maar, zo Garcias schrijft, als peperbladeren, doch smaller en klimmen langs de bomen als peper. De bloem is welriekend.

Deze vruchten worden onder de soorten van peper gerekend en Piper Hippocratis of Piper rotundum Theophrasti van Guillandinus genoemd. Ze zijn geen zaad van stekende palm en ook geen zaad van Agnus castus zoals sommige menen en ze zijn ook geen Zibibae, want dat zijn grote zoete rozijnen zulks als uit Kreta, Cyprus en Damascus gebracht worden. Maar in de apotheken heten ze tegenwoordig naar het Arabisch Cubebe en in Indien ook cubebe, quabeb en quabebe chini en in Java daar ze veel groeien cumuc en cubabsini.

Het schijnt nochtans dat de Arabische meesters een ander cubebe gekend hebben want ze zeggen dat de kubeben het Carpesium van Galenus zijn daar de tegenwoordige cubeben zeer veel van verschillen, als Lobel betoont. Want Carpesium groeide in Syrië, maar het beste kwam uit Pontus en leek op vezels of kaf, zegt Galenus, en had een schors zoals Cinamomum, zegt Serapio, en had dezelfde krachten en daarom willen sommige het gewone kaneel gebruiken als de Arabieren van de cubeben spreken omdat het Carpesium voor het Cinamomum gebruikt plag te worden, hoewel dat het eigenlijk op de krachten van valeriaan of Phu leek, maar het was fijner van delen. Andere willen zeggen dat Carpesium de Zerumba en de Arnabo is.

Maar voorwaar het Carpesium is ons tegenwoordig onbekend wiens krachten nochtans aan onze gewone cubeben toegeschreven worden.

Want men zegt dat de cubeben verwarmen en drogen tot in het uiterste van de tweede of het begin van de derde graad. Ze zuiveren de borst en ontlasten die van alle slijmerige grove vochtigheden en zijn goed tegen de ziekten die uit koude vochtigheden hun oorsprong hebben en zijn de milt zeer nuttig en goed tegen alle koude gebreken van de baarmoeder, lang gekauwd, en trekken de vochtige overvloedigheden uit het hoofd, zuiveren de hersens en beletten de koude zinkingen, versterken het hoofd en verdrijven de winden van de buik, versterken en verwarmen de maag en darmen, alleen of met mastiek gebruikt. De Indianen weken ze in wijn om de bijslapen lust te laten komen. Serapio zegt dat de cubeben met enige drank ingenomen goed laten plassen, de maandstonden bevorderen, de steen in de blaas breken en in vele dingen op de valerianen lijken en veel gegeten de geelzucht genezen. Een half ons cubeben met bernagiewater ingenomen is goed tegen het bezwijmen en angst. Cubeben met rozemarijn gekookt en hiervan gedronken genezen de vallende ziekte. De beste cubeben zijn die vol zijn, zwaar en scherp van smaak, doch minder dan peper, zoetachtig en zeer specerijachtig van reuk.

(Anamirta cocculus) Cuculus Indus of Cucculus Indicus, in Italië cucculo Indiano genoemd of coccoleo gabizza di lenante en van sommige hier te lande wolfssteert is een vrucht als een cicer dat asgrauw is en naar het zwarte trekt, glad en groeit in Indien, maar is noch niet eigenlijk beschreven, dan sommige houden ze voor een dol makende nachtschade. Ze wordt nochtans overal in de apotheken verkocht omdat ze geschikt is om de vissen te vangen. Enige doen ze ook bij de hop als ze bier brouwen.

Kakala is een vreemd eetbaar zaad als hennepzaad.

(Fagara avicenna of nu Zanthoxylum avicennae) Fagaras van Avicenna is ook een vrucht zo groot als een cicer met een dunne bruingrauwe schors waaronder een ander dun schilletje dat een tamelijk vaste kern bevat met een dun zwart vliesje omwonden, anders is deze vrucht van grootte en gedaante de Cuculus Indi zo gelijk dat men in met de eerste aanblik gemakkelijk de een voor de ander zou nemen. Het is een soort van Mahaleb, naar de mening van Clusius, die Avicenna Fagaras of ook Fagara noemt en zegt dat het heet en droog is in de derde graad en zeer goed tegen de verkouden maag en lever, de spijs helpt verteren en de buik hard maakt.

(Coffea arabica) Elkave of Buna, zegt Clusius, is wat groter dan Fagara en soms langwerpig en uit het asgrauwe zwartachtig, dun van schors en aan beide zijden gevoord en in twee stukken te verdelen die elke een rosachtig langwerpig zaad bevatten dat aan de ene zijde plat is en zuur van smaak en daarvan wordt in Egypte een drank gemaakt die zeer verkoelend en verversend van krachten is.

Dit is misschien de Bunau van Rauwolfius, de Buncho van Avicenna en de Bunca van Rhases.

Pyrard noemt het Cahoä en zegt dat het in Indien en in de eilanden Malediven gebruikt wordt voor peper. Hiervan handelt Prosper Alpinus die in het lang verhaalt hoe dat de Arabieren en Egyptenaars van dit zaad een drank maken die ze dagelijks voor wijn drinken of immers voor een gezonde drank te koop houden die ze caova noemen en in Turkije cavé, dan het zaad noemen ze ook ban en bon, zijn woorden luiden aldus: ‘Bon of anders ban van de Arabieren is een geboomte dat in gelukkig Arabie groeit vanwaar deze zaden in andere landen verzonden worden. De boom is Euonymus of papenhoed gelijk, maar de bladeren zijn dikker, harder, groener en altijd groen.

Dit zaad wordt gebruikt om de voor vermelde drank te maken of te brouwen op een eigen manier. Dan ze gebruiken het afkooksel er van ook om de maag te versterken, om het ingewand te ontstoppen, tegen de koude gezwellen van de lever en milt en tegen de oude verstopping.

Het is voor de baarmoeder ook zeer nuttig want het verwarmt die en neemt de verstopping weg en is bij de [1445] Egyptische en Arabische vrouwen zo algemeen dat ze dit afkooksel dat heet gemaakt is dikwijls opslurpen terwijl ze hun maandstonden hebben om die goed te laten rijzen en terug te laten komen als die achtergebleven zijn’.

Avicenna schijnt deze zaden ook gekend te hebben en zegt dat ze heet zijn in de derde en droog in de tweede graad wat Prosper Alpinus nochtans niet zo zulks houdt, gemerkt dat dit zaad zoet van smaak is en gans geen scherpte in zich heeft en hij zegt nochtans dat het de maag laat walgen, de slijmerigheid uitdrijft of purgeert en vele andere diergelijke krachten heeft.

Bimby is een klein korreltje dat in de eilanden Malediven groeit en op hirs lijkt (hoewel hirs er ook veel gevonden wordt) maar is zwart als raapzaad. Het wordt tweemaal per jaar geteeld. Het wordt gemalen en met melk en honig van Cocos gekookt en van dit meel maken ze ook taarten, koekjes, pappen en andere gerechten.

(Panicum miliaceum?)Millo is in Guinea, te weten in het rijk Sabo, zeer algemeen en is een koren van hirs of milie zo van gedaante als van naam wat gelijk, maar zoeter van smaak en om er brood van te maken stellen ze dat koren te week en als het geweekt is leggen ze dat op een steen of tichel die een knie hoog van de aarde verheven is en malen of wrijven dat steeds met een andere steen daarop gelegd net zoals de schilders hun verf, als het klein gewreven is wordt het met water gekneed en daar maken ze ronde klootjes van die ze in linnen of andere lappen doen en zolang koken als het hun goed denkt of bakken ze op een tichel en dit brood is niet onlieflijk om te eten.

Van hetzelfde graan wordt ook een drank gemaakt door koken of anders te mengen en is aan de koningstafels algemeen en niet onlieflijk om te drinken en verkwikt de maag en het hart zeer.

(Vigna mungo) Mungo is een groen zaad dat zwart is als het rijp is en zo groot als droge koriander dat in Oost-Indië groeit en dient de paarden voor voeder en sommige mensen voor voedsel en vooral in de koortsen want ze koken dat in water totdat het barst en geven dat water te drinken wat dikachtig is en daarna doen ze de schors er af en koken de zaden zelf zolang totdat ze een dikke pap worden als rijstpap of brei en die geven ze de zieke te eten. Men zegt dat deze vrucht in het Joodse land ook groeit. Andere geloven dat het de meisce, mens, mes of mex van Avicenna is. Ze is koud van aard zoals het blijkt, anders zou ze heel goed overeen komen met een vreemde kleine vrucht die van Clusius beschreven is en uit Ormuz gebracht is en zo groot als peper, rond, gestreept en op koriander lijkt, maar groter en met een zwarte schors die een zwartachtig graan bevat dat heet van smaak is. Men zou mogen vermoeden dat dit de mexir of mexquetera is die ook onder de Indische kruiden gerekend worden, doch omdat die nergens beschreven zijn is dat onzeker. Het is misschien het zaad van de volgende boom Negundo.

(Vitex negundo L.?) Negundo groeit in Malabar en is tweevormig.

1. Het eerste is een boom zo groot als de amandelboom of perzikboom en zeer getakt met boven groene en onder ruige en wolachtige bladeren als salie en rondom geschaard en van kleur de vlierbladeren gelijk.

2. Het ander is ook een boom en zo groot als het eerste, maar heeft grotere en rondere bladeren, niet geschaard en lijken zeer veel op de bladeren van de abeelboom. Want de bladeren van beide bomen hebben de reuk en smaak van salie, maar zijn wat bitterder en heter of scherper en op de ene zijde van de bladeren vindt men ’s morgens een wit schuim dat er ’s nachts uit traant. De bloemen van beide zijn asgrauw en lijken zeer veel op rozemarijnbloemen. De vruchten zijn het zwarte peper vrij gelijk en scherp van smaak, bijna als gember, niet zo brandend als peper. Deze bomen groeien zoveel weliger hoe ze meer gesnoeid worden. Ze heten in Indien meest Negundo en ook bache, in Turkije ayt. De eerste soort heet varali nigunda, dat is Negundo mannetje en in het Latijn Negundo mas en de ander heet niergundi, sambali en noche, bij de Portugezen nocrchila en Negundo femina, dat is Negundo wijfje. Deze bomen zijn matig warm en droog van aard want de bladeren die noch groen en vers zijn zijn scherp van smaak als kers of als salie, dan het zaad is wat heter. De bladeren gekauwd maken een goede adem en het water daar deze bladeren met de tere takken en de bloemen met de vruchten in gekookt zijn in stoving gebruikt of de takjes zelf gekookt of met olie geroosterd en opgelegd laten de builen zinken of verdwijnen en verzoeten de kwetsingen. Sommige leggen ze zo geroosterd op alle smartende leden en op koude jicht, sommige stoten ze en leggen ze op de oude zeren en ook op de open wonden want ze laten de pijn vergaan en het kwaad bloed verschieten in de tijd van een nacht en maken die zuiver zodat ze gauw genezen. Ook kunnen ze de vleselijke lusten bedwingen net zoals Vitex. De vroedvrouwen gebruiken deze bladeren veel en ook de bloemen en vruchten en de andere vrouwen eten de vruchten en koken het gans gewas in water en wassen het lichaam daarmee en geloven dat ze daardoor gemakkelijker ontvangen zullen. De vrucht wordt ook gedaan bij een spijs die ze caril noemen.

Populier van Peru moet na de Negundo volgen en heeft zeer grote takken die veel op populiertakken lijken, wat krom en aan elke halve of heel palm knobbels hebben waaruit een zijsteeltje groeit met een blad dat geheel rond is en nergens geschaard, dan daar het steeltje aan vast is, maar dik, stijf, en breder dan de bladeren van de Judasboom en daarna volgen zeer lange snoertjes die van de populier gelijk en bezet zijn met zeer kleine besjes gans als aan de populierboom en daarom noemt Lobel dit gewas Populus novi orbis. De smaak is zeer tezamen trekkend, wat verwarmend en zoutachtig.

(Eleusine coracana) Nachani is een zwart klein zaad dat in Indien zeer algemeen is want dat wordt gemalen of gestoten en men maakt er koekjes van daar men Cate of Lycium in bewaart. In zwart Morenland groeit zo’n zaad dat veel op mosterdzaad lijkt, maar zwarter van wiens meel ronde broden gemaakt worden waarmee de zwarte Moren die aan de zeekant wonen zich meest onderhouden.

(Ipomoea quamoclit) Quamoclit is een Indiaans klimgewas dat van sommige ook Convolvulus Indicus genoemd wordt en vanwege zijn mooie bloemen bij de jasmijnen beschreven en wordt voor een peperkruid gerekend omdat zijn zaadlaatjes met het zaad smaken en de keel ontsteken bijna als peper.

Hoxocoquomaclit wordt hierna beschreven.

Piper apum of bijenpeper is Calmus.