Gratiola

HET IV. CAPITEL.

Van Gratiola oft Godts Gratie.

Ghedaente.

De Gratiola, anders Gratia Dei, dat is Godts Ghenade, oft Godts Gratie ghenoemt, heeft seer veele vierkante steelkens, omtrent een spanne hoogh: de welcke dicht bewassen zijn met seer veele smalle langhworpighe bladeren, die van den Ghemeynen Yssop seer ghelijck, als oock dit gantsche ghewas van ghedaente ende maecksel seer nae by den Yssop schijnt te komen, uytghesondert alleen dat het niet recht op en staet, oft in de hooghte wast, ghelijck den Yssop, maer eensdeels aen de sijden afhanght, ende langhs der aerden kruypt. De [587]bloemen komen voort op dunne teere steelkens, tusschen den schoot oft oorsprongh van de bladeren, van maecksel langhworpigh, van verwe witachtigh, wat nae den bleeck-purpuren oft lijfverwigen treckende. Nae de bloemen volgen kleyne ronde hoofdekens oft saedt-bollekens, die van de Anagallis oft Guychelheyl eensdeels gelijckende: in de welcke heel kleyn saedt besloten is. De wortelen zijn menighvuldigh, gheknoopt, ende in leden verdeylt, ende kruypen voort als de wortelen van het Gras, ende spreyden ter sijden ende nederwaerts af seer veele dunne veselinghskens. Dit gantsche cruydt is in alle sijn deelen gheweldighlijcken bitter van smaeck.

Plaetse.

Dit cruydt wast van selfs op meest alle de vochte, poelachtighe ende broeckachtighe ghewesten ende weyen oft beemden van Italien, ende insghelijcks oock van Hooghduytschlandt. Hier te lande ende gantsch Nederlandt door is het vremdt ende en is daer nerghens dan in de Cruydt-beminners hoven te vinden.

Tijdt.

Het bloeyt hier te landen in Hoymaendt ende Oogstmaendt.

Naem.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben dit cruydt den Latijnschen naem Gratiola ende Gratia Dei gegheven. Het en heeft hier te lande ghenen eyghen naem, ten waer datmen ’t Godts Gratie oft Godts Ghenade naer het Latijnsch Gratia Dei woude noemen; hoe wel men den Latijnschen naem Gratiola in onse tael beter soude moghen gebruycken. In Italien wordt het van den ghemeynen man Stanca cavallo gheheeten. Valerius Cordus noemt het op ’t Latijnsch Limnesion. Andere houden ’t voor het Eupatorium van Mesue: andere noemen ’t Centaurida, oft liever Centauris. Aengaende den naem Eupatorium, soo wel Mesue als Avicenna, Dioscorides, ende alle andere Griecksche schrijvers, hebben eenerhande Eupatorium bekent ende beschreven, ghelijck wy elders breeder betoont hebben: van het welcke dit cruydt seer veel verschilt. Dan het magh met goede reden ende eyghentlijck ghenoegh Centauris ghenoemt worden: want ghemerckt dat het een medesoorte van Centaurium, dat is Santorie, schijnt te zijn, iae krachtigher is dan de Santorie selve, daerom en behoort den naem Centauris haer niet vremt te wesen, als een soorte van Kleyn Centaurium oft van oprechte Santorie wesende. Nochtans en is het gheensins voor die Centauris van Theophrastus te houden, daer Plinius oock af vermaent in het 6.capitel van sijn 25.boeck: want dat en is anders gheen ghewas dan het oprecht Groot Centaurium dat wy voren beschreven hebben: aenghesien dat Theophrastus in sijn 9.boeck schrijft, dat de dicke ende grofve wortelen daer van, tien oft twaelf iaeren langh ongeschent ende goedt bewaert konnen worden; ’t welckmen aen gheen ander medesoorte van Centaurium, dan alleen aen de Groote Santorie en bevindt. Maer al is ’t sake dat wy in de beschrijvinghe van de Santorie de selve een soorte van Panaces gheseydt hebben te wesen, nochtans en belett dat gheensins datmen dat daerom oock gheen Centauris en soude moghen heeten: want nae sijne groote krachten ende wonderbaerlijcke werckinghen maghmen de Santorie Panaces noemen: ende om dat de Centaur Chiron dat eerst ghevonden ende versocht heeft, daerom magh dat oock seer bequamelijck den naem Centaurium ende Centauris voeren.

Voorts soo vindtmen onder de bastaerdt-naemen van het ghemeyn Centaurium de toenaemen van Helleborine ende Multiradix; de welcke het ghemeyn Kleyn Centaurium oft de Santorie niet seer bequaemlijck toegheschreven en moghen wesen, maer passen veel beter ende eygentlijcke op dese onse Gratia Dei oft Gratiola, die wy nu beschrijven: ’t welck klaerlijck ghenoegh blijcken sal: want men bevindt dat sy bijnae als het Nies-cruydt oft Helleborus purgeren ende den buyck beroeren kan; ende bovendien soo is sy in der aerden met seer veele wortelkens ende veselinghskens vast.

Aerd.

Gratiola, als gheweldighlijcken bitter van smaeck wesende, is van ghestaltenisse verwarmende ende verdroogende, hebbende eene merckelijcke, iae seer stercke eygentheydt oft kracht om den buyck weeck te maken, ende soo wel van boven als van onder te purgeren, ende het gantsche lichaem te beroeren ende om te keeren.

Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt leydt uyt den lijfve ende iaeght af van onder ende van boven niet alleen de taeye fluymen ende slijmerighe, maer oock de galachtighe dicke vochtigheden.

Men prijst de Gratiola seer teghen de verouderde heupgichte oft flercijn, ende teghen de langhdurighe soo wel drijdaeghsche als andere onghestadighe ende woelende oft verschietende kortsen: sy suyvert de lever ende de milte; want sy ontsluyt ende verlostse van alle verstoptheden.

Sy is oock goedt om de wormen des buycks om te brenghen ende uyt den lijfve te drijven.

Met eenen woorde, de Gratiola is seer krachtigh om alle verrottinghe ende bederffenisse der vochtigheden oft humeuren des lichaems te beteren ende te reynighen.

Men pleegh van dit cruydt ghemeynlijck de swaerte van een half draghme te nemen, tot een oft twee draghmen toe, ende somtijdts wel wat meer, ende dat in water te sieden oft te weycke stellen, om den krancken dat soo te drincken te gheven.

De Gratiola is oock bequaem om de versche wonden te ghenesen ende tot heelinghe te brengen, ’t zy versch, ’t zy ’t droogh poeder van ’t selve daer op gheleydt zijnde.

BIIVOEGHSEL

Den naem Gratia Dei en is dit cruydt niet eyghen: want men vindt een soorte van Geranium die oock soo gheheeten wordt; daerom salmen den naem Gratiola hier best ghebruycken. Anders heeft dit gewas veele andere naemen by verscheyden Cruydt-beschrijvers: sommighe noemen ’t Sesamoïdes, andere Centaurides: andere houden ’t voor een soorte van Seep-cruydt, sommige voor Wit Behen oft Ocymastrum van de velden: andere Papaver spumeum, om dat het cruydt selve eenighsins witachtigh van bladeren is. Andere noemen dat Herba pulicum oft Vloy-cruydt, om dat het soo vet ende klam van steelen is: sommighe Hooghduytschen noemen ’t Weiss Aurin.

Gratiola met geele bloemen is van Camerarius omtrent Genoa ghevonden, ende Gratiola lutea in ‘t Latijn gheheeten.

Papaver spumeum van Dioscorides, dat sommighe onse Gratiola seggen te wesen, is een wit ende gheheel schuymachtigh cruydeken, dat de wortel in ’t opperste van der aerden heeft loopende. In den somer wordt het saedt ghepluckt als ’t gheheel opghewassen is, want het valt af als ’t droogh is: dan Fabius Columna houdt onse Coren-bloemen voor het oprecht Papaver spumeum der ouders.

Gilbenech van de Arabers is anders niet dan het saedt van dese onse Gratiola: ’t welck by hun in groote achtinghe was: ende de Mooren noemen dat hedensdaeghs oock alsoo.

Gratiola van sommighe. Eenighe heeten verscheyden soorten van Craeyenbeck niet alleen Gratia Dei, maer oock Gratiola. Ende daer is oock een Gratiola caerulea, van sommighe soo ghenoemt, te weten; den Ghehelmden Wederick, oft Lysimachia galericulata van Lobel, die Cesalpinus Tertiaria noemt.

Wondt-cruydt van den bergh Gualdo, van Castor Durante seer ghepresen, ende by den Heyden-Ysop vermaent, met den naem Vulneraria herba, moght wel een medesoorte van dese Gratiola wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Sommighe schrijven dat dit cruydt alle de krachten van Kleyne Santorie heeft: andere segghen dat het de Magdelgeer oft Kleyne Gentiaene wel ghelijckt. Dan het gaet te boven in bitterheydt ende in purgerende oft afiaghende kracht de selve cruyden.

Dit cruydt wordt in azijn ende melck te weycke gheleydt gelijck de Esula, op dat het verliesen soude sijn quade fenijnigheydt, ende eenighe scherpigheydt.

Men maeckt hier af een krachtige extractie met geest van wijn oft ghebranden wijn, om de watersucht te ghenesen.

Sy iaeght het water van de watersuchtighe af, alsmen ’t poeder daer van met eenighen dranck inneemt, ’t ghewicht van eenen scrupel, met eenigh sop oft nat.

Dan om te beletten dat sy de mage, de lever ende het ander inghewant niet hinderlijck en valle, soo moetmen daer een weynighsken Caneel, Anijs-saedt, Calissiehout ende Suyckers by doen; ende de selve met het nat van Erwten oft Roode Cicers ingheven.

De boeren plegen thien bladeren van dit gewas kleyn ghestooten zijnde, in een auwelken gewonden in te nemen tegen de kortsen die alle daeghs ende over andere dagen pleghen te komen. De oude vrouwen oft quacksalveressen van Duytschlandt gheven dat in allerhande kortsen met eenigh nat te drincken.

Van dit gewas maecktmen eenen seer nuttelijcken dranck in sulcker voeghen als volght: Men neemt een half once bladeren van Gratiola, Zeecoolen, Anijs-saedt, van elcks twee draghmen: ende een half once wel ghesuyverde Rosijnen. Al dit siedmen in wijn tot datter maer vijf oncen over en blijven. Ende ’t ghene dat daervan doorgaen is, wordt laeuw ingegeven tegen de voorseyde gebrecken: ende is bovendien oock seer nut in het flercijn, ende langhe oft verschietende kortsen, ende sterckt den lever, de milte, openende de verstoptheden van de selve, ende daer van taeye slijmerigheden verlossende.

Het sap in de sonne dick ghemaeckt, oft tot een salve bereydt met olie van roosen ende nieuwe wasch, is goedt om de oude zeeren ende wonden te ghenesen. [588]

De Hooghduytschen, die dit cruydt oock Tausent Gulde noemen, ghebruycken dat alsoo veel, iae liever als de Ghemeyne Kleyne Centarie, in sonderheydt om haer distillatien ende extracten daer van te bereyden; ende meestendeel ghebruycken sy het afsiedsel van de bladeren om de pocken te ghenesen, iae de melaetsheydt ende lazernye, ende oock om de peste ende heete kortsen te verdrijven, ende den langhdurighen hooftsweer te versoeten: maer boven allen prijsen sy dat seer teghen het vergift ende fenijn dat van slanghen, adderen, spinnekoppen oft andere quade dieren van buytens lichaems in eenigh lidt ghekomen is; dan in dien ghevalle druypen sy het sap van de bladeren versch ghestooten zijnde in de wonden. Andere maken bancketsuycker van de saden van dit gewas: ’t welck sy ghebruycken in tijde van pest, ende om de gebreken des hoofts oft der herssenen te verhinderen; als zijn de vallende oft slapende sieckten.

Papaver spumeum (dat sommighe onse Gratiola segghen te wesen) wordt inghenomen met honigh-water, seydt Dioscorides, ende purgeert door ’t overgheven oft braecken; maer in sonderheydt is dusdanige purgeringe goedt tegen de vallende sieckte. ‘Tsaedt, seydt Galenus, iaeght de slijmerachtighe vochtigheydt uyt den lijfve. Maer het is onseker oft de teghenwoordighe Gratiola het Papaver spumeum is, oft niet.

Hindernisse.

Gratiola is de peerden seer hinderlijck: want als sy daer af eten, dan worden sy traegh ende slap: daerom isse in Italien Stanca cavallo, dat is, de peerden vermoeyende cruydt, gheheeten.

HET IV. KAPITTEL.

Van Gratiola of Gods gratie. (Gratiola officinalis)

Gedaante.

Gratiola, anders Gratia Dei, dat is Gods genade of Gods gratie genoemd, heeft zeer vele vierkante steeltjes die omtrent een zeventien cm hoog zijn en dicht begroeid met zeer vele smalle langwerpige bladeren die van de gewone hysop zeer gelijk als ook dit ganse gewas van gedaante en maaksel zeer dicht bij de hysop schijnt te komen, uitgezonderd alleen dat het niet rechtop staat of in de hoogte groeit zoals hysop, maar eensdeels aan de zijden afhangt en langs de aarde kruipt. De [587]bloemen komen voort op dunne tere steeltjes tussen de schoot of oorsprong van de bladeren en zijn van vorm langwerpig en van kleur witachtig die wat naar bleekpurper of vleeskleurig trekken. Na de bloemen volgen kleine ronde hoofdjes of zaadbolletjes die van de Anagallis of guichelheil eensdeels gelijk waarin heel klein zaad besloten is. De wortels zijn menigvuldig, geknoopt en in leden verdeeld en kruipen voort als de wortels van het gras en spreiden terzijde en nederwaarts zeer vele dunne vezels af. Dit ganse kruid is in alle zijn delen geweldig bitter van smaak.

Plaats.

Dit kruid groeit vanzelf op meest alle vochtige, poelachtige en broekachtige gewesten en weiden of beemden van Italië en insgelijks ook van Hoogduitsland. Hier te lande en gans Nederland door is het vreemd en is daar nergens dan in de kruidbeminnaars hoven te vinden.

Tijd.

Het bloeit hier te landen in juli en augustus.

Naam.

De nieuwe kruidbeschrijvers hebben dit kruid de Latijnse naam Gratiola en Gratia Dei gegeven. Het heeft hier te lande geen eigen naam tenzij dat men het Gods gratie of Gods genade naar het Latijns Gratia Dei wou noemen, hoewel men de Latijnse naam Gratiola in onze taal beter zou mogen gebruiken. In Italië wordt het van de gewone man stanca cavallo genoemd. Valerius Cordus noemt het op het Latijns Limnesion. Andere houden het voor het Eupatorium van Mesue, andere noemen het Centaurida of liever Centauris. Aangaande de naam Eupatorium, zowel Mesue als Avicenna, Dioscorides en alle andere Griekse schrijvers hebben een Eupatorium gekend en beschreven zoals we elders uitvoeriger aangetoond hebben waarvan dit kruid zeer veel verschilt. Dan het mag met goede reden en eigenlijk genoeg Centauris genoemd worden want gemerkt dat het een medesoort van Centaurium, dat is duizendguldenkruid, schijnt te zijn, ja krachtiger is dan de santorie zelf en daarom behoort de naam Centauris haar niet vreemd te wezen als een soort van klein Centaurium of van echte santorie te zijn. Nochtans is het geenszins voor die Centauris van Theophrastus te houden daar Plinius ook van vermaant in het 6^de kapittel van zijn 25^ste boek want dat is niets anders dan het echt groot Centaurium dat we tevoren beschreven hebben aangezien dat Theophrastus in zijn 9^de boek schrijft dat de dikke en grove wortels ervan tien of twaalf jaren lang ongeschonden en goed bewaard kunnen worden wat men aan geen andere medesoort van Centaurium dan alleen aan de grote santorie bevindt. Maar al is het zaak dat we in de beschrijving van santorie dat die een soort van Panaces is, nochtans belet dat geenszins dat men dat daarom ook geen Centauris zou mogen noemen, want naar zijn grote krachten en wonderbaarlijke werkingen mag men santorie Panaces noemen en omdat de Centaur Chiron dat eerst gevonden en onderzocht heeft daarom mag dat ook zeer geschikt de naam Centaurium en Centauris voeren.

Voorts zo vindt men onder de bastaardnamen van het gewone Centaurium de toenamen van Helleborine en Multiradix die het gewone klein Centaurium of santorie niet zeer geschikt toegeschreven mogen wezen, maar passen veel beter en eigenlijk op deze onze Gratia Dei of Gratiola die we nu beschrijven wat duidelijk genoeg blijken zal, want men bevindt dat ze bijna als het nieskruid of Helleborus purgeren en de buik beroeren kan en bovendien zo is ze in de aarde met zeer vele worteltjes en vezeltjes vast.

Aard.

Gratiola zoals het geweldig bitter van smaak is is van gestalte verwarmend en verdrogend heeft een merkelijke, ja zeer sterke eigenschap in zich of kracht om de buik week te maken en zowel van boven als van onder te purgeren en het ganse lichaam te beroeren en om te keren.

Kracht en werking.

Dit kruid leidt uit het lijf en jaagt van onder en van boven niet alleen de taaie fluimen en slijmerige af, maar ook de galachtige dikke vochtigheden.

Men prijst Gratiola zeer tegen de verouderde heupjicht of flercijn en tegen de langdurige zowel driedaagse als andere ongeregelde en woelende of verschietende malariakoortsen, ze zuivert de lever en de milt want ze ontsluit en verlost ze van alle verstoppingen.

Ze is ook goed om de wormen van de buik om te brengen en uit het lijf te drijven.

Met een woord, Gratiola is zeer krachtig om alle verrotting en bederf van de vochtigheden of humeuren van het lichaam te beteren en te reinigen.

Men plag van dit kruid gewoonlijk de zwaarte van een half drachme te nemen tot een of twee drachmen toe en soms wel wat meer en dat in water te koken of te week stellen om de zieke dat zo te drinken te geven.

Gratiola is ook geschikt om de verse wonden te genezen en tot heling te brengen, hetzij vers, hetzij het droge poeder er van daarop leggen.

BIJVOEGING

De naam Gratia Dei is dit kruid niet eigen want men vindt een soort van Geranium die ook zo genoemd wordt en daarom zal men de naam Gratiola hier het beste gebruiken. Anders heeft dit gewas vele andere namen bij verschillende kruidbeschrijvers, sommige noemen het Sesamoïdes, andere Centaurides, andere houden het voor een soort van zeepkruid en sommige voor wit Behen of Ocymastrum van de velden, andere Papaver spumeum omdat het kruid zelf enigszins witachtig van bladeren is. Andere noemen dat Herba pulicum of vlooikruid omdat het zo vet en klam van stelen is, sommige Hoogduitsers noemen het Weiss Aurin.

(Gratiola aurea) Gratiola met gele bloemen is van Camerarius omtrent Genua gevonden en Gratiola lutea in het Latijn genoemd.

Papaver spumeum van Dioscorides dat sommige zeggen dat het onze Gratiola is, is een wit en geheel schuimachtig kruidje dat de wortel in het opperste van de aarden heeft lopen. In de zomer wordt het zaad geplukt als het geheel opgegroeid is want het valt af als het droog is, dan Fabius Columna houdt onze korenbloemen voor het echt Papaver spumeum der ouders.

Gilbenech van de Arabieren is niets anders dan het zaad van deze onze Gratiola wat bij hun in grote achting was en de Moren noemen dat tegenwoordig ook alzo.

Gratiola van sommige. Enige noemen verschillende soorten van kraaienbek niet alleen Gratia Dei, maar ook Gratiola. (Scutellaria galericulata) En daar is ook een Gratiola caerulea van sommige zo genoemd, te weten de gehelmde wederik of Lysimachia galericulata van Lobel die Cesalpinus Tertiaria noemt.

Wondkruid van de berg Gualdo is van Castor Durante zeer geprezen en bij de heidehysop vermaand met de naam Vulneraria herba en mag wel een medesoort van deze Gratiola wezen.

Aard, kracht en werking.

Sommige schrijven dat dit kruid alle krachten van kleine santorie heeft, andere zeggen dat het goed op madelgeer of kleine gentiaan lijkt. Dan het gaat die kruiden te boven in bitterheid en in purgerende of afjagende kracht.

Dit kruid wordt in azijn en melk te week gelegd als Esula zodat het zijn kwade venijnigheid en enige scherpte verliezen zou.

Men maakt hiervan een krachtig extract met geest van wijn of gebrande wijn om de waterzucht te genezen.

Ze jaagt het water van de waterzuchtige af als men het poeder er van met enige drank inneemt het gewicht van een scrupel met enig sap of nat.

Dan om te beletten dat ze de maag, de lever en het ander ingewand niet hinderlijk valt zo moet men er wat kaneel, anijszaad, zoethout en suiker bij doen en dat met het nat van erwten of rode Cicers ingeven.

De boeren plegen tien bladeren van dit gewas dat klein gestoten is in een ouwel gewonden in te nemen tegen de koortsen die elke dag en om de andere dag plegen te komen. De oude vrouwen of kwakzalveressen van Duitsland geven dat in allerhande koortsen met enig nat te drinken.

Van dit gewas maakt men een zeer nuttige drank op zo’n manier als volgt: ‘men neemt een half ons bladeren van Gratiola, zeekool, anijszaad en van elk twee drachmen en een half ons goed gezuiverde rozijnen. Al dit kookt men in wijn totdat er maar vijf ons over blijft. En hetgeen dat daarvan doorgezeefd is wordt lauw ingegeven tegen de voor vermelde gebreken en is bovendien ook zeer nuttig in jicht en lange of verschietende koortsen en versterkt lever, milt en opent de verstoppingen er van en verlost het van de taaie slijmerigheden.

Het sap in de zon dik gemaakt of tot een zalf bereidt met olie van rozen en nieuwe was is goed om de oude zeren en wonden te genezen. [588]

De Hoogduitsers die dit kruid ook Tausent Gulde noemen gebruiken dat alzo veel, ja liever als de gewone kleine santorie en vooral om hun distillaten en extracten daarvan te bereiden en meestal gebruiken ze het afkooksel van de bladeren om de pokken te genezen, ja de melaatsheid en melaatsachtige en ook om de pest en hete koortsen te verdrijven en de langdurige hoofdpijn te verzoeten, maar boven alles prijzen ze dat zeer tegen het vergif en venijn dat van slangen, adders, spinnen of andere kwade dieren van buiten het lichaam in enig lid gekomen is, dan in die gevallen druipen ze het sap van de bladeren die vers gestoten zijn in de wonden. Andere maken banketsuiker van de zaden van dit gewas wat ze gebruiken in tijd van pest en om de gebreken van het hoofd of de hersens te verhinderen als zijn de vallende of slapende ziekten.

Papaver spumeum (dat sommige onze Gratiola zeggen te wezen) wordt ingenomen met honingwater, zegt Dioscorides, en purgeert door het overgeven of braken maar vooral is dusdanige purgering goed tegen de vallende ziekte. Het zaad, zegt Galenus, jaagt de slijmachtige vochtigheid uit het lijf. Maar het is onzeker of de tegenwoordige Gratiola het Papaver spumeum is of niet.

Hindernis.

Gratiola is voor de paarden zeer hinderlijk want als ze er van eten dan worden ze traag en slap en daarom is het in Italië stanca cavallo genoemd, dat is het paarden vermoeiend kruid.