Carthamus

HET V. CAPITEL.

Van Carthamus, anders Wilden Saffraen oft Bastaerdt-Saffraen.

Ghedaente.

Cartamus oft Bastaerdt-Saffraen wast recht op, met eenen ronden harden ende houtachtighen steel, omtrent anderhalf elle hoogh, oft noch langher; den welcken nae bovenwaerts in meer andere tackskens oft sijd-steelkens verdeylt wordt. Hy is bekleedt ende om de steelen seer wel versien met smalle langhachtighe ende breedachtighe, van voren spitse oft scherpe stekelinghen besette bladeren. Op ’t sop van de steelkens komen voort ronde knopkens oft bollekens, soo groot als een Olijfve, oft grooter, van veel spitse ende scherp stekende schubben oft schelferinghen aen een ghehoopt ende vergadert: de welcke als sy haer ontluycken, seer schoone blinckende goudtgeele oft doncker geele bloemen voortbrenghen, van verwe den Saffraen seer nae by komende, ghemaeckt van veele dicht by een staende ende ghehoopte draeyen oft veselinghen: daer onder schuylen in die selve knoppen oft stekende bollekens witte, langhachtighe, gladde, ende een weynighskens ghekante oft ghehoeckte saden, wat grooter dan een korenken Gerst, tusschen hayrachtigh wolleken oft dons besloten ligghende, van buyten met een hardachtighe schorsse oft schelle bedeckt, van binnen vervult met wit, smeerigh ende vet merch, soet van smaeck. De wortel is dun, teer, ende van gheener waerde.

Plaetse.

Dit cruydt wordt ghesaeyt in sommighe hoven ende velden oft bouwlanden van Italien, Spaegnien ende Vranckrijck. Plinius verhaelt in het 15.capitel van sijn 25.boeck dat het in Italien by tijden van den Keyser Vespasianus noch onbekent was, ende alleen in Egyptenlandt geacht ende gebruyckt wierdt, doch niet in de spijse, maer in stede van Olie, door de groote vettigheydt die in het saedt is.

Tijdt.

Cartamus bloeyt in Hoymaendt ende Oogstmaendt, daer-en-tusschen wordt het saedt rijp: ende het gantsche ghewas verdort ende vergaet in het selve iaer dat het ghesaeyt is gheweest.

Naem.

Men pleegh dit cruydt in ’t Griecks Cnicon ende Cnecos te noemen; in ’t Latijn insgelijcks oock Cnecus ende Cnicus: in de Apoteken heetet Chartamus ende by sommighe Crocus hortensis ende Crocus Saracenius; in ’t Hooghduytsch Wilder Saffran; in ’t Enghelsch Bastart Saffron; in ’t Behemsch Sfassran plany; in onse taele salmen dat oock Carthamus oft Bastaerdt Saffraen moghen noemen, hoe wel dat het by sommighe, doch oneyghentlijcker, met den naem van Wilden Saffraen bekent is. De Fransoysen noemen ’t Safran sauvage; de Italiaenen Zaffarano saracinesco ende Zaffarano salvatica; de Spaegniaerts Alazor ende Semente de papagaies. Theophrastus ende Plinius houden dat voor den Tammen oft Hof-Cnecus, om dat soo van de Attractylis te onderscheyden, de welcke sy Wilden Cnecus noemen, ghlijckerwijs dat oock hedensdaeghs van de Nederduytschen Wilden Carthamus gheheeten wordt.

Aerd.

Het saedt van Carthamus, ’t welck alleen tot de purgatien ghebruyckt wordt, soo Galenus betuyght, is verwarmende van aerd, ende dat in den eersten graed, ende droogh in den tweeden, als Mesue schrijft.

Kracht ende Werckinghe.

‘Tsaedt van Carthamus oft Bastaerdt Saffraen, ghestooten, ende ’t sap daer van uytgeperst oft uytgedouwt zijnde, ende soo met Hydromel oft honigh-water, oft hoender sop te drincken ghegheven, maeckt den buyck weeck ende purgeert ghemackelijck.

Diachartamou. Wt het binnenste merch van dit Carthamus-saedt wordt een seer wel bekende, veel gheachte ende seer krachtighe geneesmengelinge oft medicijne in de Apoteken bereydt, ende te koop ghehouden; de welcke aldaer Diacarthamou ghenoemt pleegh te wesen: seer bequaem om alle waterachtighe dunne oft weyachtighe vochtigheden uyt den lijfve te drijven, ende daerom seer nut om de watersuchtighe menschen, die met menighte van dierghelijcke vochtigheden beladen zijn, suyver te maken, ende van hun overvloedigheydt te ontlasten. Maer hoe datmen die bereyden ende menghelen moet, salmen vinden in het 6. Tractaet van de 1. Doctrina van den seer vermaerden Chirurgijn Guido.

Hindernisse.

Al is ’t sake dat dit saedt van Carthamus soo lichten kamergangh pleegh te maken, nochtans is het de maghe seer hinderlijck ende teghen, ende maeckt walginge, groote benauwtheydt, beroerte ende genegentheydt tot braecken, soo Dioscorides verhaelt; ende daer toe is het oock seer traegh van wercken, langh in de mage ende darmen blijvende: ten zy datmen ’t in de naevolgende maniere temme ende eenighsins bedwinght.

Beteringhe.

Men sal de hindernisse ende schade die Carthamus-saedt in den lijfve, ende bijsonderlijck in de maghe doet, beteren ende bedwingen oft beletten, soo Mesue daer van schrijft, midts daer Anijs-saedt, Galigaen, Gember, Mastick, Sal Gemme, oft Sout by doende, ende meer andere dierghelijcke dinghen, die de mage verstercken konnen; niet alleen om de selve de kracht te gheven, [589] maer oock om het werck van ’t voorseyde Carthamus-saedt te vervoorderen ende rasser te maecken: ende in dier voeghen ghebruyckt, en sal ’t der maghen niet letselijck wesen, ende sal sijn werck op korten tijdt doen, sonder den mensche langh te quellen ende lastigh te vallen.

Ander ghebruyck.

De vettigheydt die uyt het merch van Carthamus-saedt ghedruckt wordt, kan in stede van Olie oft smeer ghebruyckt worden; ende daer voor dienden sy by de Egyptenaers in oude tijden: diese nerghens in de Medicijne en pleghen te ghebruycken, als wy te voren uyt Plinius vermaent hebben.

BIIVOEGHSEL.

Den steel van dit cruydt is wat streepachtigh oft gevoort, van verwe dickwijls grijs oft witachtigh: de bladeren zijn aen de steelen vast sonder eenigh voetken oft steelken.

Men noemt dit cruydt somtijdts Wilden Hof-Saffraen; in ’t Latijn Cnicus sativus Theophrasti; in ’t Hooghduytsch Wilden garden Saffran; in ’t Fransoys Graine des perroquets; in ’t Hooghduytsch Wildt Saffran saamen; in ’t Latijn Cnici semen oft Cartamus, Carthamus oft Chartamus. De Italiaenen noemen ’t Cnico, Cartamo, Croco hortense, Zaffarano matto salvatico, ende gheven dat noch ettelijcke andere naemen. De bloeme, die in de Apoteken droogh verkocht worden, heeten hier te landen Floers, als ofmen Flores, dat is Bloemen van Cartamus seyde.

Cnicelaeon is den ouden Grieckschen naem van de Olie uyt desen Wilden Saffraen.

Vreemden Cnicus met blaeuwe bloemen is van Clusius beschreven, ende Cnicus alter in ’t Latijn gheheeten, oft oock Cnicus flore caeruleo. De wortel is swart, eenen duym dick, de bladeren zijn als die van ghemeynen Cartamus, maer de bollekens, die oock schubbachtigh zijn, gheven bloemen van blaeuwe draeykens ghemaeckt. ‘Tsaedt is rosachtigh, kleyner dan van Cartamus. Dit cruydt wast in Spaegnien. Het en is niet een iaerigh als den Cartamus, maer langh levende. De bladeren zijn wat langher, meer ghezuwet ende witter. De doornen zijn swack. De bloemknoppen zijn van seer veele vijfbladighe wit-blaeuwe bloemkens ghemaeckt, elck met een langh bruyn peersche nop in ’t midden verciert.

Cnicus supinus van Valerius Cordus is den Cardobenedictus.

Cnicus silvestris oft Cartamus silvestris oft Wilden Cartamus, is hier nae bijsonderlijck beschreven in het Capitel voor Cardobenedictus.

Cnicion is eenen naem van de Groote Claveren.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

‘Tsaedt van Cartamus is droogh in den derden graedt, ende is best van buyten ghebruyckt, het merch is droogh in den tweeden.

Sop daer het sap van Cartamus in ghesoden is, iaeght af niet alleen de taeye fluymen, maer oock de waterachtighe dunne vochtigheden, ende midts dien is het goedt teghen de Colijcke, dat is weedom van de verstoptheydt ende ontstekinghe der darmen: ende oock tegen de kortheydt van adem, hoest ende verstoptheydt oft verladinghe van der borst: ende is seer sonderlinghen teghen dat water-laden, als gheseydt is.

‘Tsap van desen sade in ’t melck ghedaen, doet dat melck rinnen, ende geeft dat een kracht om den buyck te beroeren oft weeck te maecken.

De bloemen met honigh-water ghedroncken, openen de lever, ende zijn goedt voor de geelsucht: oock zijn sy goedt in de spijsen ghebruyckt, om de selve daer mede geel te maecken, ghelijckmen den oprechten Saffraen pleegh te doen.

Van dese bloemen geeftmen meestendeel een dragme seffens in, selden twee, noyt meer.

Om het beste saedt te hebben, salmen verkiesen ’t gene dat groot is, vol, met vet merch ghevult, wat kantigh, sacht oft gladt, ende dat niet veel ouder dan een iaer en zy; want als het dry iaer oudt is, is het selden meer goedt. Dit gheeftmen van een tot dry dragmen seffens in.

Men magh daer van nooyt meer dan een loot swaer seffens ingheven; want een draghme is meestendeel ghenoegh, ende die oock niet alleen ghebruyckt, maer met Anijs, Foelie ende Cardamomum verbetert zijnde, als voorseydt is.

Om de geelsucht te ghenesen, nemen sommighe een dragme van ’t merch van dit saedt met syroop van Alssen vermenght; oft met gebranden wijn.

Het Diacarthamon wordt tot de voorseyde ghebreken bereydt ende ghebesight, meestendeel een half once seffens in nemende.

Met dit sap worden soppekens gemaeckt, seydt Lobel, om kamergangh te gheven, de welcke in vieren ghespleten, soo groot als Okernoten, twee oft dry seffens voor het avondtmael ingenomen, ghenoegh is. De maniere van die te maecken is dese: Neemt suyver sap van Cnicus een pondt, ghepelde ende grootste Amandels dry oncen, Anijs een pondt, Nitrum een dragme, met vleesch van dertigh Vijghen.

Men maeckt oock een leckinghe van dit merch met suycker vermenght; de welcke reynight ende ruymt de borst, maeckt een klaere stemme ende vermeerdert het mannelijck saedt.

De Papegaeyen eten dit saedt seer gheerne, nochtans en maeckt dat haer den buyck niet weeck als het de menschen doet.

‘Tsaedt dat hier te lande ghewasen is, en is gheensins soo sterck als ’t ghene dat van Oosten komt,: ’t welck veel lichter purgeert ende met kleyner menighte. Dat van Languedock, seydt Lobel, is oock onstercker, als dat selden min dan twee oncen, oft ten minsten anderhalf once seffens ingenomen wordt, om kamergangh te maecken: oock en opent dat soo wel de verstoptheydt niet van de kleyne aderkens daer de lever door suyght.

De olie van Cartamus, eertijdts Cnicelaeon gheheeten, was van de ouders veel ghebruyckt teghen alle de voorseyde ende dierghelijcke ghebreken ende voor lampsmeer, als gheseydt is.

De Turcken oeffenen den Cartamum oock veel, niet alleen om den reuck der bloemen, die hun seer behaeght maer oock om by hun tuylkens te doen: midts dat hun den saedt-bol daer van soo wel ghevalt; die voorwaer soo wonderlijck is om aensien, dat hy met konst ghemaeckt, ende niet soo alsmen hem siet, ghewassen schijnt te wesen.

HET V. KAPITTEL.

Van Carthamus, anders wilde saffraan of bastaardsaffraan. (Carthamus tinctorius)

Gedaante.

Cartamus of bastaardsaffraan groeit rechtop met een ronde harde en houtachtige steel die omtrent een meter hoog of noch langer wordt die naar boven in meer andere takjes of zijsteeltjes verdeeld wordt. Het is bekleed en om de stelen zeer goed voorzien met smalle langachtige en breedachtige, van voren spitse of scherpe stekels bezette bladeren. Op de top van de steeltjes komen ronde knopjes of bolletjes voort zo groot als een olijf of groter die van veel spitse en scherp stekende schubben of schilfers aaneen gehoopt en verzameld zijn en die als ze zich ontsluiten zeer mooie blinkende goudgele of donker gele bloemen voortbrengen die van kleur veel op saffraan lijken en gemaakt zijn van vele dicht bijeen staande en gehoopte draden of vezels en daaronder schuilen in diezelfde knoppen of stekende bolletjes witte, langachtige, gladde en wat kantige of gehoekte zaden die wat groter zijn dan een korreltje gerst en tussen haarachtig wolletje of dons besloten liggen en van buiten met een hardachtige schors of schel bedekt en van binnen vervult zijn met wit, smerig en vet merg dat zoet van smaak is. De wortel is dun, teer en van geen waarde.

Plaats.

Dit kruid wordt gezaaid in sommige hoven en velden of bouwlanden van Italië, Spanje en Frankrijk. Plinius verhaalt in het 15^de kapittel van zijn 25^ste boek dat het in Italië in tijd van keizer Vespasianus noch onbekend was en alleen in Egypte geacht en gebruikt werd, doch niet in de spijs, maar in plaats van olie door de grote vettigheid die in het zaad is.

Tijd.

Cartamus bloeit in juli en augustus en daartussen wordt het zaad rijp en het ganse gewas verdort en vergaat in hetzelfde jaar dat het gezaaid is geweest.

Naam.

Men plag dit kruid in het Grieks Cnicon en Cnecos te noemen, in het Latijn insgelijks ook Cnecus en Cnicus, in de apotheken heet het Chartamus en bij sommige Crocus hortensis en Crocus Saracenius, in het Hoogduits Wilder Saffran, in het Engels bastart saffron, in het Boheems Sfassran plany en in onze taal zal men dat ook Carthamus of bastaard saffraan mogen noemen hoewel dat het bij sommige doch oneigenlijk met de naam van wilde saffraan bekend is. De Fransen noemen het safran sauvage, de Italianen zaffarano saracinesco en zaffarano salvatica, de Spanjaarden alazor en semente de papagaies. Theophrastus en Plinius houden dat voor de tamme of hof Cnecus om dat zo van de Attractylis te onderscheiden die ze wilde Cnecus noemen net zoals dat ook tegenwoordig van de Nederduitsers wilde Carthamus genoemd wordt.

Aard.

Het zaad van Carthamus wat alleen tot de purgatieven gebruikt wordt, zo Galenus betuigt, is verwarmend van aard en dat in de eerste graad en droog in de tweede als Mesue schrijft.

Kracht en werking.

Het zaad van Carthamus of bastaard saffraan gestoten en het sap er van uitgeperst of uitgeduwd en zo met Hydromel of honingwater of hoendersap te drinken gegeven maakt de buik week en purgeert gemakkelijk.

Diachartamou. Uit het binnenste merg van dit Carthamus zaad wordt een zeer goed bekende, veel geachte en zeer krachtige geneesmengsel of medicijn in de apotheken bereid en te koop gehouden die aldaar Diacarthamou genoemd plag te wezen en zeer geschikt is om alle waterachtige dunne of weiachtige vochtigheden uit het lijf te drijven en daarom zeer nuttig is om de waterzuchtige mensen die met menigte van diergelijke vochtigheden beladen zijn zuiver te maken en van hun overvloedigheid te ontlasten. Maar hoe dat men die bereiden en mengen moet zal men vinden in het 6^de traktaat van de 1^ste Doctrina van de zeer vermaarde chirurgijn Guido.

Hindernis.

Al is het zaak dat dit zaad van Carthamus zo’n lichte kamergang plag te maken, nochtans is het de maag zeer hinderlijk en tegen en maakt walging, grote benauwdheid, beroerte en genegenheid tot braken, zo Dioscorides verhaalt, en daartoe is het ook zeer traag van werken en blijft lang in de maag en darmen tenzij dat men het op de volgende manier temt en enigszins bedwingt.

Verbetering.

Men zal de hindernis en schade die Carthamuszaad in het lijf en vooral in de maag doet verbeteren en bedwingen of beletten, zo Mesue er van schrijft, door er anijszaad, galigaan, gember, mastiek, Sal Gemme of zout bij te doen en meer andere diergelijke dingen die de maag versterken kunnen en niet alleen om die de kracht te geven, [589] maar ook om het werk van het voor vermelde Carthamuszaad te bevorderen en rasser te maken en op die manier gebruikt zal het voor de maag geen letsel wezen en zal zijn werk in korte tijd doen zonder de mens lang te kwellen en lastig te vallen.

Ander gebruik.

De vettigheid die uit het merg van Carthamuszaad gedrukt wordt kan in plaats van olie of smeer gebruikt worden en daarvoor diende ze bij de Egyptenaren in oude tijden die het nergens in de medicijnen plegen te gebruiken zoals we tevoren uit Plinius vermaand hebben.

BIJVOEGING.

De steel van dit kruid is wat streepachtig of gevoord en van kleur dikwijls grijs of witachtig, de bladeren zijn aan de stelen vast zonder enig voetje of steeltje.

Men noemt dit kruid soms wilde hof saffraan, in het Latijn Cnicus sativus Theophrasti, in het Hoogduits Wilden garden Saffran, in het Frans graine des perroquets, in het Hoogduits Wildt Saffran saamen, in het Latijn Cnici semen of Cartamus, Carthamus of Chartamus. De Italianen noemen het cnico, cartamo, croco hortense, zaffarano matto salvatico en geven dat noch ettelijke andere namen. De bloemen die in de apotheken droog verkocht worden heten hier te landen floers als of men Flores zei, dat is bloemen van Cartamus.

Cnicelaeon is de oude Griekse naam van de olie uit deze wilden saffraan.

(Carthamus caeruleus) Vreemde Cnicus met blauwe bloemen is van Clusius beschreven en Cnicus alter in het Latijn genoemd of ook Cnicus flore caeruleo. De wortel is zwart en een duim dik, de bladeren zijn als die van gewone Cartamus, maar de bolletjes die ook schubachtig zijn geven bloemen van blauwe draadjes gemaakt. Het zaad is rosachtig en kleiner dan van Cartamus. Dit kruid groeit in Spanje. Het is niet eenjarig als de Cartamus, maar leeft lang. De bladeren zijn wat langer, met meer zenuwen en witter. De doornen zijn zwak. De bloemknoppen zijn van zeer vele vijfbladige witblauwe bloempjes gemaakt en elk met een lang bruin paarse nop in het midden versierd.

Cnicus supinus van Valerius Cordus is de Cardobenedictus.

Cnicus silvestris of Cartamus silvestris of wilde Cartamus is hierna apart beschreven in het kapittel voor Cardobenedictus.

Cnicion is een naam van de grote klavers.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van Cartamus is droog in de derde graad en is best van buiten gebruikt, het merg is droog in de tweede.

Sap daar het sap van Cartamus in gekookt is jaagt niet alleen de taaie fluimen af, maar ook de waterachtige dunne vochtigheden en daardoor is het goed tegen koliek, dat is weedom van de verstopping en ontsteking van de darmen en ook tegen de kortheid van adem, hoest en verstopping of verlading van de borst en is zeer bijzonder tegen dat water laden als gezegd is.

Het sap van deze zaden in melk gedaan laat dat melk runnen en geeft dat een kracht om de buik te beroeren of week te maken.

De bloemen met honingwater gedronken openen de lever en zijn goed voor de geelzucht en ook zijn ze goed in de spijzen gebruikt om die daarmee geel te maken net zoals men de echte saffraan plag te doen.

Van deze bloemen geeft men meestal een drachme tegelijk in, zelden twee en nooit meer.

Om het beste zaad te hebben zal men verkiezen hetgeen dat groot is, vol en met vet merg gevuld, wat kantig, zacht of glad en dat niet veel ouder dan een jaar is want als het drie jaar oud is, is het zelden meer goed. Dit geeft men van een tot drie drachmen tegelijk in.

Men mag daarvan nooit meer dan een lood zwaar tegelijk ingeven want een drachme is meestal genoeg en die ook niet alleen gebruikt, maar met anijs, foelie en Cardamomum verbetert, als gezegd is.

Om de geelzucht te genezen nemen sommige een drachme van het merg van dit zaad met siroop van alsem vermengt of met gebrande wijn.

Het Diacarthamon wordt tot de voor vermelde gebreken bereid en gebruikt, meestal een half ons tegelijk innemen.

Met dit sap worden sapjes gemaakt, zegt Lobel, om kamergang te geven die in vieren gespleten zo groot als walnoten en twee of drie tegelijk voor het avondmaal ingenomen genoeg is. De manier van die te maken is deze: ‘neem zuiver sap van Cnicus een pond, gepelde en grootste amandels drie ons, anijs een pond, Nitrum een drachme en met vlees van dertig vijgen.

Men maakt ook een likking van dit merg met suiker vermengt die reinigt en de borst ruimt en een heldere stem maakt en het mannelijk zaad vermeerdert.

De papegaaien eten dit zaad zeer graag, nochtans maakt dat bij hun de buik niet week zoals het bij de mensen doet.

Het zaad dat hier te lande gegroeid is is geenszins zo sterk als hetgeen dat van Oosten komt wat veel lichter purgeert en met kleiner menigte. Dat van Languedock, zegt Lobel, is ook zwakker dat zelden minder dan twee ons of ten minsten anderhalf ons tegelijk ingenomen wordt om kamergang te maken en ook opent dat niet zo goed de verstopping van de kleine adertjes daar de lever door zuigt.

De olie van Carthamus dat vroeger Cnicelaeon heette was van de ouders veel gebruikt tegen alle voor vermelde en diergelijke gebreken en voor lampsmeer, als gezegd is.

De Turken telen Cartamum ook veel en niet alleen om de reuk van de bloemen die hun zeer behaagt, maar ook om bij hun tuiltjes te doen omdat hun de zaadbol er van zo goed bevalt die voorwaar zo wonderlijk is om te zien dat hij met kunst gemaakt en niet zo als men hem ziet gegroeid schijnt te wezen.