Myristica

Noten Muscaten, Foelie oft Macis, ende Macir van de ouders. 21.

Den boom, daer de Note-Muscaet ende de Foelie aen groeyt, ghelijckt den Perse-boom, soo van struyck als van bladeren: dan die bladeren zijn wat korter ende smaller, ende worden daerom van andere met Peerboom-bladeren vergeleken. De vruchten, alsoo sy op den boom staen, zijn van ghedaente uyterlijck de Peeren wat ghelijck, als andere seggen, de ghemeyne Okernoten, maer wat grooter. Sy hebben eerst van buyten een groene [1393] dicke snoester, ghelijck onse ghemeyne Noten, daer sy heel in bedeckt zijn: ende onder die snoester liggen welrieckende bleeck roodachtighe oft geelachtighe netsghewijs ghehackelde vellekens oft schorskens, de welcke de oprechte Foelie zijn, ligghende op een harde vast houten schelpe, ghelijck de schelpen van Haselnoten; in de welcke de keerne oft Note besloten groeyt, die welrieckende, vol vettigheydt is, dicht ende hardt, al is sy heel versch. Ende dese buytenste schorsse opent haer selven als de vrucht rijp is: ende dan sietmen daer de Foelie blincken, roodt van verwe, ende lustigh in ’t aenschouwen, sonderlinghen als de boomen wel gheladen zijn. Als de Note nu volkomen droogh is, dan opent haer de Foelie selve oock, ende verliesen haer roodigheydt, wordt goudtverwigh: ende wordt dan drijmael dierder verkoght dan de Note self: de welcke voor de beste ghehouden wordt als sy versch is, niet ghegaet, maer swaer ende dick, wat nae den rossen treckende, goedt van reuck: die met een naelde ghesteken zijnde een olieachtighe vochtigheydt van haer geeft: dan de Foelie is best die bruyn is: want de swarte en deught soo veel niet. Soodanighe heele Noten Muschaten worden hier te lande somtijdts ghebroght, droogh, oft in Suycker bewaert, met de uyterste schorsse dick ende grof, als in de Okernoten; ende met de Foelie rondom het houten schelleken wassende, waer in de Note selve ghesloten is, bijnae heel rondt; al is ’t datmen somtijdst een langhwerpighe soorte vindt, Note Muschaet Manneken gheheeten, ende voor slechter ghehouden dan de Ghemeyne, ende heeft een tsamentreckende smaeck, ende bijkants sonder reuck: ende de foullie, die daer over wast, is bruyner, maer van reuck ende smaeck de ander niet onghelijck; dan de Note is meer ghesteken: ende alsmense bijt, isse stijf als Wachs, ende niet soo vet.

Dan om dat niemandt de selve beter beschreven heeft dan Clusius, sullen wy de beschrijvinghe van beyde, soo hy die ghegheven heeft, hier verhalen, voeghende in ’t laetste de krachten ende naemen van de selve uyt verscheyden andere Cruydt-beschrijvers.

Note Muschaet Wijfken, in ’t Latijn Nux Myristica femina, wordt ghelooft alleen oft meest in het eylandt Banda oft Bancam met groote menighte te wassen, te weten van selfs in ’t wildt. Den boom is hoogh, niet kleyner dan eenen Peerbom, altijdt groen blijvende, met veele tacken: aen de groene ende teerste van de welcke nu hier nu daer, niet teghen den anderen over, bladeren wassen, als hier gheschildert staen, de Laurus-bladeren heel ghelijck, doch soo hardt niet, ende somtijdts wat breeder, oft, om beter te segghen, de Oranie-boom bladeren meer ghelijckende, behalven datse onder geen aenhanghsel en hebben, op een kort steelken rustende, rondom niet gheschaert, maer met sommighe aderen van de middel-ribbe oft zenuwe ter sijden uyt loopende doorreghen. De vrucht is tamelijcken dick, soo groot als een Perse, rondt, maer bovenwaerts by den steel wat spitsachtiger: dan sy en is tusschen de bladeren aen de tacken niet vast met een kort steelken, als andere segghen, maer hanght van ’t uyterste van de teerste tackskens af, aen een langachtigh ende dickachtigh steelken, niet veel tsamen, maer ghemeynlijck een alleen, ghelijckmen sien magh aen sommighe tackskens, haer bladeren ende vruchten noch behoudende, die hier te lande uyt Bandam in Pekel bewaert zijnde ghebroght worden: doch somtijdts sietmer twee by een groeyen. Dese vrucht is met een dicke schorsse heel bedeckt; de welcke met een klove langhs henen, in twee ghelijcke deelen ghescheyden schijnt te zijn; ende aen die klove gaet de schorsse open, als de vrucht rijp is, ende vertoont de Foelie die daer onder schuylt, ende de binnenste harde schelle nets-ghewijs omvat; ende dese Foelie is soo schoonroodt om sien in ’t beginsel, dat het wonder is: dan alsse wat langh in de locht gheweest is, soo wortse Orangie oft geelachtigh, ende scheyt van het binnenste. Dan uyt de versche komt een olie die roodt is, vocht, ende seer nut.

Sulcks zijn de Noten die hier te lande ghebroght worden, wassende in de vlacke ende effenen velden van Banda, ende de omligghende eylanden: alsse rijp zijnde gapen, ende de binnenste Foelie vertoonen, dan wordense soo heel opgheslickt van een soorte van Duyven de Valduyven gelijck; ende als de Foelie verteert is, dan wordt het binnenste ongheschent van onder oft van boven van de selve Duyven uytgheworpen, van de menschen vergadert, in d’eerde ghesteken, oft ghesaeyt. Anders en kanmen dese boomen niet vermenighvuldighen, als Petrus Hondius ons beschrijft. Op ’t gheberghte aldaer wast desen boom oock met menighte: dan de vrucht is min gheacht; mits datse selden rijp wordt, ende haest vermeluwet: sy plucken de Foelie; ende heet Nux Myristica montana oft Bergh Note Muschaet.

Note Muschate Manneken, in ’t Latijn Nux Myristica mas, is wat langhworpigher dan de ghemeyne: ende hier van schijnt Christophorus a Costa ghesproken te hebben, segghende dat de grootste Note Muschaten in de landen daerse groeyen, meer gheacht worden dan hier te lande. Dan Clusius heeftse beschreven nae eenen drooghen tack die hy daer van ghesien heeft; op dat hy andere, die in de landen selve sullen komen te sien, verwecken soude om die breeder te beschrijven. Desen tack was anderhalven voet langh, soo dick als een schacht daer wy mede schrijven, behoudende noch iet van ’t hout des voorgaendes iaers, ’t welck bedeckt was met een aschverwighe schorsse: dan het opperste van dien tack, ’t welck van ’t selve iaer scheen ghegroeyt te zijn, was teerer, binnen in met veel mergh vervult, bruyn rosachtigh van verwe: daer aen wiessen ongheschicktelijck seven oft acht bladeren, veel grooter, ende op een dicker steelken rustende, dan men aen de ghemeyne Notenmuscat tacken siet: want sy zijn somtijdts eenen heelen voet langh, dry oft meer duymen breedt, maer meestendeel zijnse seven oft acht duymen langh, omtrent de twee ende een half duymen breedt: de eene sijde der bladeren is grijsachtigh, de ander sijde is groen ende blinckende: uyt de dicke middel zenuwe, die ’t bladt langhs henen in twee deelen verdeylt, loopender ter sijden kleyner ende dunner zenuwen, te weten aen elcke sijde viertien oft vijftien, somtijdts oock wel meer: daer tusschen loopen noch andere kleyner aderkens, diemen niet wel sien en kan door de dickte der bladeren. Dese bladeren, ghedrooght zijnde, behielden een merckelijcke scherpigheydt van smaeck, doch aenghenaem ende niet seer bijtende. Van ’t opperste van desen tack hanghen twee Noten, [1394] op een kort steelken rustende: ende daer by schenen noch twee oft dry andere Nootkens ghestaen te hebben; in voeghen dat dese Nooten (’t welck oock versekeren de ghene die van daer komen) ghemeynlijck wassen als onse Okernoten, te weten somtijdts een alleen, somtijdts twee, somtijdts dry oft vier by een, aen een dick steelken: ’t welck in de ghemeyne Note Muschate soo niet en ghebeurt. Voorts dese Noten waeren twee duymbreedden langh, bedeckt met een seer gherimpelde schorsse, niet seer dick (want sy waren niet rijp) ende haer hayrachtigh dons oft wolle noch behoudende, als de Amandel-schorsse, ijsermael oft uyt den bruynen rosachtigh van verwe, in twee ghelijcke deelen ghespleten, ende de Note self met haer Foelie nets-ghewijs bewonden vertoonende. Ende dierghelijcke Note uyt de schorsse ghenomen, maer haer Foelie noch behoudende, is hier gheschildert met den voorbeschreven tack, twee onrijpe Noten op sijn tsop draghende. Voorts soo is de Foelie van dese Note Muschaet Manneken, al is sy droogh, schooner van verwe dan die om ’t Wijfken groeyt; maer is onstercker in ’t wercken.

Hier by stellen wy oock de schilderije van de heele Note Muschaet Wijfken, soo ghesneden ende van de uyterste schorsse berooft, dat het houtigh schelleken met de Foelie bewonden vertoont: ende de Note selve uyt die binnenste schelle ghenomen, mitsgaders de langhworpighe Note, die Manneken heet.

Dese Noten wassen meest in dat eylandt Bandam ghenoemt; d’welcke in een eylandt is ghelegen in de Indiaensche Zee; ende daer sijn sy soo overvloedigh, datter de heele werelt mede versien wordt: ende groeyen aldaer in de bosschen, ende van selfs in ’t wildt met menighte, als Ludovicus Romanus gheschreven heeft, ende en behoeven niet veel oeffeninghe. Elders wassen sy niet, dan in de liefhebbers hoven. Men seyde oock datse in alle de Molucken groeyen, ende in Zeylan, maer slechter.

Sy brenghen alle iaers drijmael vruchten voort; te weten in April, Oostmaendt ende December: maer die van April zijn de beste, tuyght Pyrard.

Dese Noten heeten in Bandam Palla; in Decan Iapatri; in Arabien Iausiband, dat is Note van Banda, ende Seygar; in ’t Griecks Caryon myristicon, Caryon aromaticon, Moschocarydion, ende niet Myrobalanos, als sommighe segghen, ende noch min Chrysobalanos van Galenus; in ’t Latijn Nyx myristica, Nux moschata, Nux muscara, Nux odorata, Nux aromatica, Nux aromatitis; ende daer nae in Nederduytsch Note Muschaten, Moschaet Noten; in ’t Hooghduytsch Muscat nusz ende Moscaten; in ’t Fransch Noix muscades; in ’t Italiaensch Noci moscate; in ’t Spaensch Noezes moscades oft Nuez de especie. Sy heeten oock Langhe Muscaet-noten ende Note Muscaet Manneken; ende het Wijfken heet Ronde Muscaet Note, oft Note Muscaet Wijfken. Den naem Rompen komt de wilde ende oock de voose Noten Muscaten toe. Den boom self heet in ’t Persiaensch Drach. Dat nets-ghewijs schorsken oft velleken, dat tusschen de buytenste snoester ende houte schelle ghevonden wordt, is ghemoemt in ’t Griecks ende Latijn Macer by sommighe, in de Apoteken Macis; hier te lande Foelie oft Foullie, ende Muscaet-bloemen oft Moscaten bloemen, maer oneyghentlijck; in ’t Hooghduytsch Muscatbluft oft Muscatblumen; in ’t Fransch Fueille de Macis ende Mugeette, oft alleen Du Macis; in Banda Bunapalla; in Deran Faifol, elders laifol; in Arabien Berbase, Bisbele ende Besbaca, met bedorven naemen. De olie van Foelie heet in ’t Arabisch Geusisami; in ’t Persiaensch Geuzi erugaant; in ’t Turcksch Geuziar oft Vespace.

De Noten Muscaten zijn warm ende droogh in ’t laetste vanden tweeden graed, en wat stoppende ende tsamen-treckende: van ghelijcken aerdt is de Foelie oock. Dese Noten ghegheten, versachten wonderlijcken wel alle koude sieckten ende windtachtigheden in de maghe, lever, milte ende moeder. Sy vervoorderen het verteeren der spijsen: want sy verstercken ende verwarmen de koude weecke ende wacke maghe, sonderlinghen den krop van de selve: beletten het braecken, benemen het hicken, in aller manieren ghebruyckt ende inghenomen; ende maecken eenen goeden ende welrieckenden adem. Sy zijn nut niet alleen voor de maghe ende herssenen, maer vermoghen al ’t selve daer de Groffels-naghels eenighsins goedt toe ghehouden worden. Sy doen pissen, ende ghenesen de koude druppelpisse, ghestooten zijnde met wat Bakelaer, ende met wat Wijn ghedroncken. Sy verstercken het ghesicht met spijse oft anders ghebruyckt; zijn goedt teghen de colijcke, krimpinghe ende andere pijnen des buycks, ende teghen alle verstoptheydt van de lever ende milte. Sy verquicken het hert ende [1395] alle het inghewant. Ghebraden oft by het vier ghedrooght, ghenesen den loop des buycks, sonderlinghen met rooden wijn ghenomen: ende in aller manieren ghebruyckt, hebben kracht om den buyck hardt te maecken: dan de Araben doen daer wat Opium by, als sy eenighen buyck-loop stoppen willen: maer sy zijn sonderlinghen goedt teghen de ghebreken van de moeder, nieren ende blase: ende ghenesen de heymelijcke ghebreken van de mans ende vrouwen; selfs sommighe segghen datse de Pocken ghenesen, alsmen een maendt oft ses weecken langh ’s morghens een ure voor datmen van ’t bedde op staet een halve oft heele Note Muscaet eet, ende daer wat op sweet, indien het moghelijck is. Teghen de ghebreken van de moeder sieden sommighe een dragme Note Muscaten kleyn ghestooten in ses oncen witten stercken wijn, tot dat het derde deel versoden is; ende dan sijgen sy dien wijn door eenen doeck oft stramijn, ende drincken dat met twee dragmen fijn Suycker. Om het graveel te doen lossen ende rijsen zijn sy goedt alsse eerst in Olie van Soete Amandelen gheweyckt zijn gheweest: maer sommighe ende derrense niet eten dan selden, ende dat met wat Gember, die hun alle schadelijckheydt beneemt; want sy schaden de menschen die hardt van buyck ende met de speenen oft anbeyen ghequelt zijn; ende de ghene die met verbrande galle oft met swaer swart bloedt verladen zijn. Maer de koude ende oude menschen, die veel slijmerigh bloedt hebben, sullense vrijer ghebruycken, sonderlinghe des Winters: de melancholijcke menschen en zijn sy oock niet quaedt. Sy moghen by veelerley spijsen ghedaen worden, om haeren lieflijcken reuck ende smaeck. Rondelet prees de ghesteken ende lichte Noten meer dan de vette ende swaere, tot de ghebreken van de maghe ende herssenen: want mits datse niet rijp en zijn, hebbense een meerder tsamen-treckende kracht, die de maghe versterckt, ende de dompen nae de herssenen belet te trecken: want de olieachtighe dinghen overvallen de herssenen met dompen oft waesdommen; ende Lobel schrijft, dat een bevruchte vrouwe door het eten van tien oft twaelf Noten Muscaten, droncken ende heel rasende wierdt. De Note Muscaet Manneken is bequaemer teghen de ghebreken van de maghe ende van het hooft. De Portugiesen legghen de heele ende onrijpe Noten in Suycker; want behalven den aenghenaemen reuck ende goeden smaeck, soo worden sy van de Indiaenen veel gheacht teghen allerley koude ghebreken der herssenen, als gheraecktheydt, beroertheydt, ende teghen andere qualen van de zenuwen ende des moeders. Dan de grootste Noten achten sy meer dan wijlieden, diese Mannekens noemen, als gheseydt is. Wt Banda worden dese Noten heele vaten vol ghebroght, in Azijn gheleydt, die van sommighe in Salaet gegheten worden: maer met grooter menighte wordense heel in Suycker gheconfijt. De buytenste schorsse wordt van sommige verworpen, van andere groen met Edick ende Sout ghegheten: om datse wat tsamentreckende van smaeck is; de selve in Suycker bewaert oft gheconfijt, is goedt teghen allerley ghebreken der herssenen, van de zenuwen ende moeder; daer toe welrieckende ende aenghenaem van smaeck. Wt de versche ghestooten, warm gemaeckte, ende uytghedoude Noten Muscaten wordt een seer soet-rieckende ende nutte vochtigheydt ghedouwt door een persse, van ghedaente, wesen ende verwe de nieuwe Wachs ghelijckende, seer lieflijck van geur ende bijster nut teghen de verkouwinghe der zenuwen, ende der lidtmaten: maer is oock seer goedt by de dinghen ghedaen diemen bereyt om de ontfanginghe der kinderen oft conceptie te vervoorderen. Sy maeckt de borst ende longhere ruym, maeckt de stemme helder ende klaer, vermeerdert het saedt: oft maeckt den mensche vet. Sommighe sieden de ghestooten Noten (oft oock de bladeren van den boom selve) in water het ghewicht van een oft twee dragmen met ses oncen Honigh van Roosen, ende twee oncen ghebranden Wijn, tot dat het water versiedt: ende hier van nemen sy alle morghens nuchteren twee oft dry lepels vol, teghen de ghebreken van de maghe ende moeder. Dan de voorseyde Olie, die uyt de Note gheperst wordt, ende de ghene die men daer uyt distilleert, ende verstercktse, ende verteert alle de overtollighe vochtigheden die daer in zijn; doet de winden scheyden; versoet de colijcke oft krimpinghe des buycks: maeckt eenen lieflijcken adem, ende helpt de ghebreken van de lever, soo wel van buyten op ghestreken, als dry oft vier druppen tseffens van de selve inghenomen met eenen lepel Hoender-sop, oft met een weynighsken Malveseye. De selve van buyten op ghestreken doet de sproeten ende masen vergaen, ende gheneest de droppelpisse, de pijne in den buyck ende in het gantsch inghewant; ende is seer goedt teghen de steeckte van de milte, ende eenighe koude ghebreken van de moeder, aen den navel ghestreken.

Alle de selve krachten heeft de Foelie oock: dan sy is in haer werckinghe noch veel fijnder ende meer door-dringhende. Sy is goedt teghen alle bloedt-gang ende het roodtmelizoen, ende tegen de vrouwelijcke vloeden, ende veelerley ghebreken des moeders. Doet de winden scheyden ende ruymen, ende drijft uyt den lijfve de taeye ende slijmerighe vochtigheden, ende gheneest oft verwarmt de verkoude ende sterckt de slappe maghe, soo wel gegheten als plaesters-ghewijs met andere dinghen opgheleyt: want sy doet de spijse wel verdouwen: ende sy gheneest de hert-kloppinghe, ende maeckt eenen welrieckende adem. Sommighe achtense tot alle koude ghebreken nutter dan de Noten Muscaten selve. De Olie van dese Foelie gheslaghen gheneest oock de pijne van de maghe, maeckt lust om eten, belet het walghen ende braecken: doet de spijse verteeren, buyten op de maghe ghestreken. In ’t selve eylandt Banda wordt dese Olie met menighte ghemaeckt, ende seer goedt ghehouden teghen de ghebreken der magen, der zenuwen, ende alle koude sieckten. Clusius heeftse ghesien in groote eerde potten ghebroght, maer dick geworden ende in tamelijcken groote broodekens versamelt (alsmen in sommige landen van de Seep pleegh te maecken) vet, geelachtigh ende goedt van reuck.

De Foelie oft Macis, seydt Garcias ab Horto, is soo gheheeten, nae de ghelijckenisse van de Macer graecorum, die roodt was, ende hier oock beschreven sal worden uyt Christophorus à Costa ende andere, om te betoonen hoe veel datse van de voorbeschreven Macis oft Foelie verschilt.

Macer is eenen grooten ende seer ghetackten boom, veel grooter dan den Olm-boom, met bladeren ses oft seven duym-breedden langh, twee breedt, aen de uyterste sijden bleecker groen, aen de binnenste donckerer groen. In stede van vruchten heeft hy saedt soo groot als eenen kleynen penningh, dun, ghemaeckt als een Hert, van verwe geel, van smaeck als Amandelen oft Perse-keernen, met een dun wit velleken bedeckt, besloten in een blaesken van twee bijster dunne tsamen ghevoeghde doorschijnende vlieskens. Dit blaesken wast in ’t midden van een bladt de andere bladeren niet qualijck ghelijckende, maer voor botter, ende omtrent den steel smaller, van verwe tusschen den rooden ende rossen, oneffen, ende met veele faselinghen van den steel af recht langhs henen dat bladt loopende verciert, ende gherimpelt, ende soo het blaesken, dat op de Olm-bladeren wast, niet qualijck ghelijckende, doch wat breeder ende platter. Desen boom heeft een melckachtigh sap, als den Moerbesie-boom; ende heeft wortelen als den Ilex, groot, dick, diep ende verre ter sijden verspreydt, bedeckt met een dicke rouwe oneffene harde schorsse, van buyten aschgrauw, binnen wit ende vol wit melckachtigh sap, ter wijlen dat het noch versch is, maer gheel als het droogh is, ende seer tsamentreckende van smaeck: dan al is ’t dat dit sap wat bijtachtigh schijnt te wesen met eenighe tsamentreckinghe, nochtans vergaet die bijtachtigheydt seer haest.

Desen boom wast in het rijck Cochin, in het eylandt Santa Croce, maer meest in Malabar; ende bemint zandighe vochtighe plaetsen: maer doet meest alle de cruyden, die daer omtrent staen, sterven ende vergaen.

Dit is den Macer van Galenus ende Dioscorides, die Plinius Macir noemt, segghende dat hy een Indische roode schorsse van een groote wortel is, geheeten als den boom selve. Het is oock de Macis van Avicenna, die hy merckelijck van onsen Macis oft Foelie onderscheyt, ende Talissar noemt. De Portugiesen noemen den boom self Arbore de las camaras, ende Arbore sancto; in ’t Latijn Arbor dysenteriae, ende Arbor sancta: in de landen daer hy wast heet hy Arbore de Sancto Thome, Macruyere, Macre, ende Cura santea macro nistusa garul, dat is Macre van de Enghels de menschen ghetoont, om hun ghesont te maecken. [1396] Want voorwaer de schorsse van desen boom, oft eyghentlijck van sijn wortel, noch versch zijnde ghestooten, met suer melck inghegheven stopt het roodtmelizoen ende allerley vloet oft buyckloop. Sommighe nemen een half once poeder van dese ghedrooghte wortel, ende weycken dat eenen heelen nacht in vier oncen Wey, ende drincken dat tweemaels daeghs; te weten ’s morghens ende ’s avondts: daer nae eten sy wat Rijs sonder Sout oft Boter ghesoden, ende ghesonden ionghe Hoenderkens, ghestooten, ende in het afsiedsel van Rijs ghedaen: somtijdts doen sy daer wat Opium by, om dese wortel wat meer krachts te gheven. Sy is goedt om het braecken te stelpen, ende om de maghe te verstercken, met water van Munte ende poeder van Mastick. Al ’t selve, seydt Galenus van sijne Macer oock, te weten datse meest koudt ende eerdachtigh van ghestaltenisse is, ende met haer tsamentreckinghe het roodtmelizoen ende het bloedigh spouwen gheneest. Dioscorides seydt oock, dat de geelachtighe dicke schorsse Macer gheheeten seer tsamentreckende ende wringhende van smaeck is, ende daerom nuttelijck ghedroncken wordt teghen het bloedtspouwen, ’t roodtmelizoen, ende alle vloeden des buycks. Den selven Plinius seydt oock, dat Macer in Honigh ghesoden, het roodtmelizoen gheneest. De vrucht van desen boom doodet allerley wormen in de darmen, breeckt den steen in de nieren, soo dat de Indiaenen versekeren, dat de ghene die alle morghen nuchteren dese vrucht ghebruycken, vry sullen zijn van ’t graveel ende oock van de colijcke oft krimpsel in de darmen; ende daer-en-boven nimmermeer droncken en sullen konnen worden.

Hier uyt blijckt dan ghenoegh hoe veel dese Macer van de voorbeschreven Macis oft Foelie verschilt: ende tsamen oock dat de ouders dese Macer wel ghekent hebben, ende de Macis oft Foelie niet.

Camiri is een vrucht die met de Noten Muscaten uyt Indien ghebroght wordt, twee te samen by een ghevoeght, van een steelken afhanghende, elck een duymbreedde groot, een ontsnoerde Okernote niet seer onghelijck, oneffen, boven breedt, onder in een plomp spits eyndende, met een tamelijcken dicke steen harde schel, inhoudende een witte volsappighe wel-smaeckende keern, rieckende by nae als olie van Foelie.

Een welrieckende Note wt Indien, in ’t Latijn Nux odorata Indica, komt van een onbekent ghewas: dan sy is bijnae heel rondt, twee duymbreedden hoogh, ghepuckelt, buyten swart, binnen rosachtigh: wiens keest in een aschgrauw vliesken ghewonden, van reuck de Violetten bijnae ghelijckt, niet onlieflijck van smaeck.

Daer zijn noch andere schorssen, van Clusius ende Monardes beschreven, die misschien oock wel de Macer van de ouders souden moghen wesen, als wy elders betoonen sullen.

Notenmuskaten, foelie of Macis en Macir van de ouders. 21. (Myristica fragrans)

De boom daar de notenmuskaat en foelie aan groeit lijkt op de perzikboom en zo van stam als van bladeren, dan die bladeren zijn wat korter en smaller en worden daarom van andere met peerboombladeren vergeleken. De vruchten zo ze op de boom staan zijn van gedaante en uiterlijk de peren wat gelijk en zoals andere zeggen de gewone walnoten, maar wat groter. Ze hebben eerst van buiten een groene [1393] dikke schaal net zoals onze gewone noten daar ze geheel in bedekt zijn en onder die schaal liggen welriekende bleek roodachtig of geelachtige netvormige gehakkelde velletjes of schorsjes dat de echte foelie is en dat ligt op een harde vast houten schil net zoals de schillen van hazelnoten waarin de kern of noot besloten groeit die welriekend en vol vetheid is, dicht en hard al is ze heel vers. En deze buitenste schors opent zichzelf als de vrucht rijp is en dan ziet men er de foelie blinken die rood van kleur is en lustig in het aanschouwen en vooral als de bomen goed beladen zijn. Als de noot nu volkomen droog is dan opent zich de foelie zelf ook en verliezen ze de roodheid en wordt goudkleurig en wordt dan driemaal duurder verkocht dan de noot zelf die voor de beste gehouden wordt als ze vers is en zonder gaten, maar zwaar en dik die wat naar het rosse trekt en goed van reuk en als die met een naald gestoken wordt geeft het een olieachtige vochtigheid van zich, dan de foelie is de beste die bruin is want de zwarte deugt niet zo. Zodanige hele notenmuskaten worden hier te lande soms gebracht die droog of in suiker bewaard worden met de uiterste schors dik en grof zoals in de walnoten en met de foelie rondom het houten schilletje waarin de noot zelf gesloten is en bijna geheel rond, al is het dat men soms een langwerpige soort vindt die notenmuskaat mannetje heet en voor slechter gehouden wordt dan de gewone en heeft een tezamen trekkende smaak en is bijna zonder reuk en de foelie die daarover groeit is bruiner, maar van reuk en smaak de andere vrij gelijk, dan de noot is meer gestoken en als men ze bijt is die stijf als was en niet zo vet.

Dan omdat niemand die beter beschreven heeft dan Clusius zullen we de beschrijving van beide, zo hij die gegeven heeft, hier verhalen en op het eind de krachten en namen er van uit verschillende andere kruidbeschrijvers voegen.

Notenmuskaat wijfje, in het Latijn Nux Myristica femina, wordt geloofd alleen of meest in het eiland Banda of Bancam met grote menigte te groeien, te weten vanzelf in het wild. De boom is hoog en niet kleiner dan een peerboom die altijd groen blijft met vele takken waaraan de groene en teerste bladeren nu hier en nu daar en niet tegenover elkaar groeien zoals hier geschildert staan en veel op Laurus bladeren lijken, doch niet zo hard en soms wat breder of, om beter te zeggen, lijken ze meer op oranjeappelbladeren, behalve dat ze onder geen aanhangsel hebben en op een kort steeltje rusten en rondom niet geschaard, maar met sommige aderen doorregen zijn die van de middelrib of zenuwen terzijde uitlopen. De vrucht is tamelijk dik en zo groot als een perzik, rond, maar boven bij de steel wat spitser, dan ze is tussen de bladeren aan de takken niet vast met een kort steeltje, zoals andere zeggen, maar hangt van het uiterste van de teerste takjes af aan een langachtig en dikachtig steeltje en niet veel tezamen, maar gewoonlijk een alleen net zoals men zien kan aan sommige takjes die hun bladeren en vruchten noch behouden en hier te lande uit Bandam in pekel bewaart gebracht worden, doch soms ziet men er twee bijeen groeien. Deze vrucht is geheel met een dikke schors bedekt die met een kloof in de lengte in twee gelijke delen gescheiden schijnt te zijn en aan die kloof gaat de schors open als de vrucht rijp is en vertoont de foelie die daaronder schuilt en de binnenste harde schil netvormig omvat en deze foelie is zo mooi rood om te zien in het begin dat het wonder is, dan als ze wat lang in de lucht geweest is dan wordt het oranje of geelachtig en scheidt van het binnenste. Dan uit de verse komt een olie die rood, vochtig en zeer nuttig is.

Zulks zijn de noten die hier te lande gebracht worden die in de vlakke en effen velden van Banda en omliggende eilanden groeien en als ze rijp zijn gapen ze en vertonen de binnenste foelie en dan worden ze zo heel opgeslikt van een soort duiven die op valduiven lijken en als de foelie verteerd is dan wordt het binnenste ongeschonden van onder of van boven van die duiven uitgeworpen en van de mensen verzameld en in de aarde gestoken of gezaaid. Anders kan men deze bomen niet vermenigvuldigen, zoals Petrus Hondius ons beschrijft. Op het gebergte daar groeit deze boom ook met menigte, dan de vrucht is minder geacht omdat ze zelden rijp wordt en gauw vermolmt, ze plukken de foelie en heet Nux Myristica montana of berg notenmuskaat

Notenmuskaat mannetje, in het Latijn Nux Myristica mas, is wat langwerpiger dan de gewone en hiervan schijnt Christophorus a Costa gesproken te hebben die zegt dat de grootste notenmuskaten in de landen daar ze groeien meer geacht worden dan hier te lande. Dan Clusius heeft ze beschreven naar een droge tak die hij daarvan gezien heeft zodat hij andere die in de landen zelf zullen komen te zien verwekken zou om die breder te beschrijven. Deze tak was vijf en veertig cm lang en zo dik als een schacht daar we mee schrijven en behield noch iets van het hout van het voorgaande jaar wat bedekt was met een askleurige schors, dan het opperste van die tak wat in hetzelfde jaar scheen gegroeid te zijn,was teerder en binnenin met veel merg vervult, bruin rosachtig van kleur en daaraan groeien onregelmatig zeven of acht bladeren die veel groter en op een dikker steeltjes rusten dan men aan de gewone notenmuskaat takken ziet want ze zijn soms dertig cm voet lang en drie of meer duimen breed, maar meestal zijn ze zeven of acht duimen lang en omtrent de twee en een half duimen breed, de ene zijde van de bladeren is grijsachtig en de ander zijde is groen en blinkt, uit de dikke middelzenuw die het blad in de lengte in twee delen verdeelt lopen er terzijde kleinere en dunnere zenuwen, te weten aan elke zijde veertien of vijftien en soms ook wel meer en daartussen lopen noch andere kleinere adertjes die men niet goed zien kan door de dikte van de bladeren. Deze bladeren die gedroogd zijn behielden een merkelijke scherpte van smaak, doch aangenaam en niet zeer bijtend. Van het opperste van deze tak hangen twee noten [1394] die op een kort steeltje rusten en daarbij schenen noch twee of drie andere nootjes gestaan te hebben, op die manier dat deze noten (wat ook verzekeren diegene die vandaar komen) gewoonlijk als onze walnoten groeien, te weten soms een alleen en soms twee, soms drie of vier bij een die aan een dik steeltje staan wat in de gewone notenmuskaten niet zo gebeurt. Voorts waren deze noten twee duimbreed lang en bedekt met een zeer gerimpelde schors die niet zeer dik is (want ze waren niet rijp) en hun haarachtig dons of wol noch behouden zoals de amandelschors, ijzerroest of uit het bruine rosachtig van kleur en in twee gelijke delen gespleten en vertoonde de noot zelf met haar foelie netvormig omwonden. En diergelijke noot uit de schors genomen, maar die haar foelie noch behield is hier geschilderd met de voorbeschreven tak die twee onrijpe noten op zijn top draagt. Voorts zo is de foelie van deze notenmuskaat mannetje, al is ze droog, mooier van kleur dan die om het wijfje groeit, maar is zwakker in het werken.

Hierbij stellen we ook de schilderij van de hele notenmuskaat wijfje die zo gesneden en van de uiterste schors beroofd is dat het ‘t houtig schilletje met de foelie omwonden vertoont en de noot zelf uit die binnenste schil genomen met de langwerpige noot die mannetje heet.

Deze noten groeien meest in dat eiland dat Bandam genoemd wordt wat in een eiland is dat gelegen is in de Indische Zee en daar zijn ze zo overvloedig dat de hele wereld er mee voorzien wordt en groeien daar in de bossen en vanzelf in het wild met menigte, als Ludovicus Romanus geschreven heeft, en behoeven niet veel teelt. Elders groeien ze niet, dan in de liefhebbers hoven. Men zegt ook dat ze in alle Molukken groeien en in Sri Lanka, maar slechter.

Ze brengen elk jaar driemaal vruchten voort, te weten in april, augustus en december, maar die van april zijn de beste, betuigt Pyrard.

Deze noten heten in Bandam palla, in Decan japatri, in Arabie jausiband, dat is noot van Banda en Seygar, in het Grieks Caryon myristicon, Caryon aromaticon, Moschocarydion en niet Myrobalanos zoals sommige zeggen en noch minder Chrysobalanos van Galenus, in het Latijn Nyx myristica, Nux moschata, Nux muscara, Nux odorata, Nux aromatica, Nux aromatitis en daarnaar in Nederduits note muschaten, moschaet noten en in het Hoogduits Muscat nusz en Moscaten, in het Frans noix muscades, in het Italiaans noci moscate, in het Spaans noezes moscades of nuez de especie. Ze heten ook lange muskaatnoten en notenmuskaat mannetje en het wijfje heet ronde muskaatnoten of notenmuskaat wijfje. De naam rompen komt de wilde en ook de voze notenmuskaten toe. De boom zelf heet in het Perzisch drach. Dat netvormig schorsje of velletje dat tussen de buitenste schaal en houten schil gevonden wordt is in het Grieks en Latijn Macer bij sommige genoemd en in de apotheken Macis, hier te lande foelie of foullie en muscaet-bloemen of moscaten bloemen, maar oneigenlijk, in het Hoogduits Muscatbluft of Muscatblumen, in het Frans fueille de macis en muguette of alleen du macis, in Banda bunapalla, in Deran faifol en elders laifol, in Arabië berbase, bisbele en besbaca met bedorven namen. De olie van foelie heet in het Arabisch geusisami, in het Perzisch geuzi erugaant en in het Turks geuziar of vespace.

Notenmuskaten zijn warm en droog in het laatste van de tweede graad en wat stoppend en tezamen trekkend en van dezelfde aard is de foelie ook. Deze noten gegeten verzachten wonderlijk goed alle koude ziekten en winderigheden in de maag, lever, milt en baarmoeder. Ze bevorderen het verteren van de spijzen want ze versterken en verwarmen de koude weke en zwakke maag en vooral de krop er van, beletten het braken, benemen het hikken op alle manieren gebruikt en ingenomen en maken een goede en welriekende adem. Ze zijn niet alleen nuttig voor de maag en hersens, maar kunnen al hetzelfde waar de kruidnagels enigszins goed toe gehouden worden. Ze laten plassen en genezen de koude druppelplas, gestoten met wat bessen van laurier en met wat wijn gedronken. Ze versterken het gezicht met spijs of anders gebruikt en zijn goed tegen buikpijn, krampen en andere pijnen van de buik en tegen alle verstoppingen van de lever en milt. Ze verkwikken het hart en [1395] het hele ingewand. Gebraden of bij het vuur gedroogd genezen ze de buikloop en vooral met rode wijn genomen en op alle manieren gebruikt hebben ze kracht om de buik hard te maken, dan de Arabieren doen er wat opium bij als ze enige buikloop stoppen willen, maar ze zijn bijzonder goed tegen de gebreken van de baarmoeder, nieren en blaas en genezen de heimelijke gebreken van de mannen en vrouwen, zelfs sommige zeggen dat ze de pokken genezen als men een maand of zes weken lang ’s morgens een uur voordat men van het bed opstaat een halve of hele notenmuskaat eet en daarop wat zweet, indien het mogelijk is. Tegen de gebreken van de baarmoeder koken sommige een drachme notenmuskaten die klein gestoten zijn in zes ons witte sterke wijn totdat het derde deel verkookt is en dan zeven ze die wijn door een doek of zeef en drinken dat met twee drachmen fijn suiker. Om het niergruis te laten lossen en rijzen zijn ze goed als ze eerst in olie van zoete amandels geweekt zijn geweest, maar sommige durven ze niet te eten dan zelden en dat met wat gember die hun alle schadelijkheid beneemt, want ze schaden de mensen die hard van buik en met spenen of aambeien gekweld zijn en diegene die met verbrande gal of met zwaar zwart bloed verladen zijn. Maar de koude en oude mensen die veel slijmerig bloed hebben zullen ze vrijer gebruiken en vooral ’s winters, voor de melancholische mensen zijn ze ook niet slecht. Ze mogen bij vele spijzen gedaan worden vanwege hun lieflijke reuk en smaak. Rondelet prees de gestoken en lichte noten meer dan de vette en zware tot de gebreken van de maag en hersens, want omdat ze niet rijp zijn hebben ze een grotere tezamen trekkende kracht die de maag versterkt en de dampen belet naar de hersens te trekken, want de olieachtige dingen overvallen de hersens met dampen of waasdom en Lobel schrijft dat een bevruchte vrouw door het eten van tien of twaalf notenmuskaten dronken en heel razend werd. Notenmuskaten mannetje is beter tegen de gebreken van de maag en van het hoofd. De Portugezen leggen de hele en onrijpe noten in suiker, want behalve de aangename reuk en goede smaak worden ze van de Indianen veel geacht tegen allerlei koude gebreken van de hersens zoals m.s., beroerdheid en tegen andere kwalen van de zenuwen en de baarmoeder. Dan de grootste noten achten ze meer dan wij die ze mannetje noemen, als gezegd is. Uit Banda worden deze noten met hele vaten vol gebracht in azijn gelegd die van sommige in salade gegeten worden, maar met grotere menigte worden ze heel in suiker gekonfijt. De buitenste schors wordt van sommige verworpen en van andere groen met azijn en zout gegeten omdat ze wat tezamen trekkend van smaak is en die in suiker bewaart of gekonfijt is goed tegen allerlei gebreken van de hersens, van de zenuwen en baarmoeder en daartoe welriekend en aangenaam van smaak. Uit de verse gestoten en warm gemaakte en uitgeduwde notenmuskaten wordt een zeer zoet ruikende en nuttige vochtigheid geduwd door een pers die van gedaante, wezen en kleur op nieuwe was lijkt en zeer lieflijk van geur en bijster nuttig is tegen de verkoeling van de zenuwen en ledematen, maar is ook zeer goed bij de dingen gedaan die men bereidt om de ontvangenis van de kinderen of conceptie te bevorderen. Ze maakt de borst en longen ruim, maakt de stem helder en goed, vermeerdert het zaad of maakt de mens vet. Sommige koken de gestoten noten (of ook de bladeren van de boom zelf) in water het gewicht van een of twee drachmen met zes ons honig van rozen en twee ons brandewijn totdat het water verkookt en hiervan nemen ze elke morgen nuchter twee of drie lepels vol tegen de gebreken van de maag en baarmoeder. Dan de voor vermelde olie die uit de noot geperst wordt en diegene die men daar uit distilleert versterkt ze en verteert alle overtollige vochtigheden die er in zijn, laat de winden scheiden, verzoet de koliek of krampen van de buik, maakt een lieflijke adem en helpt de gebreken van de lever en zowel van buiten opgestreken als drie of vier druppels tegelijk er van ingenomen met een lepel hoendersap of met wat malvezei. Die van buiten op gestreken laat de sproeten en mazelen vergaan en geneest de druppelplas, pijn in de buik en in het gans ingewand en is zeer goed tegen de steken van de milt en enige koude gebreken van de baarmoeder, aan de navel gestreken.

Al dezelfde krachten heeft de foelie ook, dan ze is in haar werking noch veel fijner en meer doordringend. Ze is goed tegen alle bloedgang en rode loop en tegen de vrouwelijke vloeden en vele gebreken van de baarmoeder. Laat de winden scheiden en ruimen en drijft uit het lijf de taaie en slijmerige vochtigheden en geneest of verwarmt de verkouden en versterkt de slappe maag, zowel gegeten als pleistervormig met andere dingen opgelegd want ze laat de spijs goed verteren en ze geneest de hartklopping en maakt een welriekende adem. Sommige achten ze tot alle koude gebreken nuttiger dan de notenmuskaten zelf. De olie die van deze foelie geslagen is geneest ook de pijn van de maag, maakt lust om eten, belet het walgen en braken, laat de spijs verteren, buiten op de maag gestreken. In hetzelfde eiland Banda wordt deze olie met menigte gemaakt en zeer goed gehouden tegen de gebreken van de maag, zenuwen en alle koude ziekten. Clusius heeft ze gezien in grote aarden potten gebracht, maar dik geworden en in tamelijke grote broodjes verzamelt (zoals men in sommige landen van zeep plag te maken) vet, geelachtig en goed van reuk.

De foelie of Macis, zegt Garcias ab Horto, is zo genoemd naar de gelijkenis met de Macer graecorum die rood was en hier ook beschreven zal worden uit Christophorus à Costa en andere om aan te tonen hoeveel dat ze van de voorbeschreven Macis of foelie verschilt.

(Taxodium mucronatum?) Macer is een grote en zeer getakte boom die veel groter is dan de olmboom, met bladeren van zes of zeven duimbreed lang en twee breed, aan de buitenkant bleker groen en van binnen donkerder groen. In plaats van vruchten heeft het zaad zo groot als een kleine penning die dun is en gemaakt als een hart, van kleur geel en van smaak als amandels of perzikkernen en met een dun wit velletje bedekt en besloten in een blaasje van twee bijster dunne tezamen gevoegde doorschijnende vliesjes. Dit blaasje groeit in het midden van een blad dat veel op de andere bladeren lijkt, maar voor botter en omtrent de steel smaller en van kleur tussen het rode en rosse, oneffen en met vele vezels van de steel af die recht over dat blad lopen versiert en gerimpeld en zo veel op het blaasje dat op de olmbladeren groeit lijken, doch wat breder en platter. Deze boom heeft een melkachtig sap zoals de moerbeiboom en heeft wortels als Ilex, groot, dik en diep en ver terzijde verspreidt en bedekt met een dikke ruwe oneffen harde schors die van buiten asgrauw en van binnen wit en vol wit melkachtig sap is terwijl dat het noch vers is, maar geel als het droog is en zeer tezamen trekkend van smaak, dan al is het dat dit sap wat bijtachtig schijnt te wezen met enige tezamen trekking, nochtans vergaat die bijtachtigheid zeer gauw.

Deze boom groeit in het rijk Cochin, in het eiland Santa Croce, maar meest in Malabar en bemint zandige vochtige plaatsen, maar doet meest alle kruiden die er omtrent staan sterven en vergaan.

(Soulamea terminalioides) Dit is de Macer van Galenus en Dioscorides die Plinius Macir noemt en zegt dat het een Indische rode schors van een grote wortel is die net zo als de boom genoemd wordt. Het is ook de Macis van Avicenna die hij merkelijk van onze Macis of foelie onderscheidt en talissar noemt. De Portugezen noemen de boom zelf Arbore de las camaras en Arbore sancto, in het Latijn Arbor dysenteriae en Arbor sancta, in de landen daar het groeit heet het Arbore de Sancto Thome, macruyere, macre en cura santea macro nistusa garul, dat is macre van de engels aan de mensen getoond om hun gezond te maken. [1396] Want voorwaar de schors van dezen boom of eigenlijk van zijn wortel die noch vers is gestoten en met zure melk ingegeven stopt de rode loop en allerlei vloed of buikloop. Sommige nemen een half ons poeder van deze gedroogde wortel en weken dat een hele nacht in vier ons wei en drinken dat tweemaal per dag, te weten ’s morgens en ’s avonds en daarna eten ze wat rijst zonder zout of boter gekookt en gekookte jonge kuikens, gestoten en in het afkooksel van rijst gedaan en soms doen ze er wat opium bij om deze wortel wat meer kracht te geven. Ze is goed om het braken te stelpen en om de maag te versterken, met water van munt en poeder van mastiek. Al hertzelfde zegt Galenus van zijn Macer ook, te weten dat ze meest koud en aardachtig van vorm is en met haar tezamen trekking de rode loop en het bloedig spuwen geneest. Dioscorides zegt ook dat de geelachtige dikke schors die Macer heet zeer tezamen trekkend en wringend van smaak is en daarom nuttig gedronken wordt tegen het bloedspouwen, rode loop en alle vloeden van de buik. Dezelfde Plinius zegt ook dat Macer in honig gekookt de rode loop geneest. De vrucht van deze boom doodt allerlei wormen in de darmen, breekt de steen in de nieren zodat de Indianen verzekeren dat diegene die elke morgen nuchter deze vrucht gebruiken vrij zullen zijn van niergruis en ook van de koliek of krampen in de darmen en daarboven nimmermeer dronken zullen kunnen worden.

Hieruit blijkt dan genoeg hoeveel deze Macer van de voorbeschreven Macis of foelie verschilt en tezamen ook dat de ouders deze Macer goed gekend hebben en de Macis of foelie niet.

(Caesalpinia argentina) Camiri is een vrucht die met de notenmuskaten uit Indien gebracht wordt die met twee tezamen bijeen gevoegd en van een steeltje afhangen en elk een duimbreed groot die veel op een ontsnoerde walnoot lijkt, oneffen en boven breed en onder in een plompe spits eindigen en met een tamelijke dikke steen en harde schil die een witte vol sappige goed smakende kern bevat en ruikt bijna als olie van foelie.

Een welriekende noot uit Indien, in het Latijn Nux odorata Indica, komt van een onbekend gewas, dan het is bijna heel rond en twee duimbreed hoog, pukkelig en buiten zwart, binnen rosachtig wiens kern in een asgrauw vliesje gewonden is en van reuk bijna op violen lijkt, niet onlieflijk van smaak.

Daar zijn noch andere schorsen van Clusius en Monardus beschreven die misschien ook wel de Macer van de ouders zouden mogen wezen zoals we elders betonen zullen.