Asphodelus

HET IX. CAPITEL.

Van de Affodillen.

Gheslachten.

Dioscorides beschrijft maer een soorte van Affodillen: dan Plinius verhaelter twee, schrijvende dat Dioscorides de eene soorte Affodille Manneken, ende de andere Affodille Wijfken noemde. Dan de naekomelinghen, ende de cruydt-beschrijvers van onse tijden hebben twee oft dry soorten daer van bekendt ende beschreven, behalven die soorte van Affodille met klisterachtighe oft loockachtighe wortelen, daer Galenus af vermaent. Wy sullen daer oock dry soorten af beschrijven: te weten indit Capitel den Witten; ende in het naevolghende den Geelen: daer nae sullen wy in een bijsonder Capitel van de Affodille met klisterachtighe wortel spreken. De Witte Affodille is tweederhande, Groot ende Kleyn, als uyt haer beschrijvinghe blijcken sal.

Ghedaente.

1. De eerste soorte van Witte Affodillen oft Grooten Asphodelus, heeft seer vele langhworpighe smalle bladeren, de Porey-bladeren ghelijck, spits van voren: den steel is rond, effen ende gladt, hoogher dan anderhalven voet: den welcken van het midden af tot boven toe vele wijt open gaende bloemen vercieren, van vijf bladerkens gemaeckt, van verwe wit, oft uyt den seer bleecken-rooden een weynighskens purpur oft lijfverwigh, met sommige draeykens in ’t midden beset: nae dese bloemen volghen ronde saedt-bollekens, inhoudende herd, drijkantigh, bruyn, swartachtigh oft grauw saedt. De wortelen komen seer veel uyt een beginsel; ende zijn langhworpigh, van onder dicker, bijnae groote eeckelen ghelijck, wat voysachtigh, gelijfvigh ende vol saps, van smaeck wat t’samentreckende, [318] doch een weynighsken bitterheyts daer by ghevoeght hebbende, maer nochtans niet seer vreemt oft wonderlijcken van smaeck.

2. De ander soorte van Witte Affodillen, oft Kleynen Asphodelus, is de voorgaende seer ghelijck: dan sy en heeft gheen eeckelachtighe, klierachtighe oft knobbelachtighe, maer alleen veselachtighe wortelen. De bladeren zijn kleyner dan die van de eerste soorte, taeyer, smaller, ende bleecker groen: tusschen dese bladeren rechten haer selven op vijf oft ses kleyne steelkens, ghetackt, ongheschicktelijck bekleedt met witachtighe bloemkens, wat kleyner dan die van de eerste soorte. In stede van knobbelachtighe wortelen heeft sy vele dicke faselinghen in der aerden sinckende.

Plaetse.

1. De Groote Witte Affodillen wassen veel te Provencen, Italien, Spaegnien ende andere landen van selfs in ’t wildt: dan in Hoogh ende Nederduytschlandt en vindtmense nerghens dan in de hoven, daer sy ghesaeyt oft gheplant zijn.

2. Kleyne Witte Affodillen wassen ghemeynlijck van selfs gheheel Spaegnien door, ende blijven ettelijcke iaeren over sonder te vergaen: dan hier te landen worden sy nerghens dan in de hoven alleen ghevonden, ende sterven lichtelijck door de straffigheydt des weders ende koude des winters.

Tijdt.

1. Grooten Asphodelus bloeyt in Mey ende Braeckmaendt, ende dat vervolghens, dat is beginnende eerstelijck van ’t midden af, ende daer nae allenghskens nae bovenwaerts voorts bloeyende, d’ een voor d’ ander nae: wel verstaende niet in het eerste iaer, maer ettelijcke iaeren nae dat sy ghesaeyt oft gheplant zijn gheweest.

2. Kleyne Affodillen bloeyen met de Groote; maer en konnen soo wel niet teghen de kouwe.

Naemen.

Dit ghewas wordt by de Griecken Asphodelos gheheeten; in ’t Latijn Asphodelus: daer van komt den bedorven Nederduytschen naem Affodille: de Latijnen heeten ’t oock Albucum oft Albucus, ende Hastula regia. Den steel met de bloemen heet in ’t Griecks Anthericos. Plinius schrijft oock, dat den steel die de bloeme draeght Anthericus heet, maer dat de wortelen, dat is de bulben oft klisters, Asphodelus ghenoemt pleegh te zijn.

Van dese Asphodelus vermaent den Poët Hesiodus in sijn boeck Dagen ende Wercken ghenoemt, seggende, dat het dwaese menschen zijn die niet en weten, oft immers niet en bevroeyen, wat een nuttigheyt in de Affodillen ende Maluwe is: want de wortelen van dese Affodillen zijn meest bequaem om t’ eten. Galenus is nochtans van meyninghe, dat Hesiodus aldaer niet van dese ghemeyne Witte Affodillen spreeckt, maer van de andere soorte van Asphodelus met bulben oft loockachtighe wortel: daer hy nochtans selfs bekent, dat die bollen oft klisters van dien Asphodelus niet eetbaer en zijn voor dat sy langhen tijdt in water te weycke ghestaen hebben oft wel ghesoden zijn, als de Lupinen pleghen bereyt te worden: ’t welck indien soo is, als het is, soo en is het gheensins te dincken, dat Hesiodus van de bulbeuse Affodillen ghesproken heeft; want ter wijlen hy de Affodillen prijst, schijnt hy een spijse te verstaen die seer haest ende lichtelijck om te bereyden is, ende niet moeyelijck om koken oft om te sieden. De woorden van Hesiodus luyden by nae in deser voeghen:

’T zijn dvvaesen onbedocht: vvant sy niet vvel bemercken,

Dat dickvvijls beter is de halft dan ’t heel te vvillen:

En dat de Maluvv slecht, ende oock de Affodillen

Seer nut zijn en seer goedt, en krachtigh in haer vvercken.

1. De ghemeynste soorte, die wy voor den oprechten Asphodelus houden, hebben wy Asphodelus maior oft Asphodelus albus maior ghenoemt, dat is Groote Affodillen oft Groote Witte Affodillen.

2. De andere soorte, Asphodulus minor, oft oock Asphodelus albus minor gheheeten, dat is Kleyne Witte Affodille, wordt van sommighe voor een bastaerdt-soorte van Affodillen ghehouden, ende daerom Pseudo-asphodelus gheheeten, oft Valsche Affodillen: andere siense aen voor een soorte van Phalangium, ende ghevense den toenaem van Phalangium Cretae Salonensis, dat is, Phalangium van Craux in Provencen by Salon.

Aerd.

Affodillen, ende sonderlinghen de wortelen, zijn warm ende droogh van aerd tot in den tweeden graed, afvaeghende ende verteerende. [319]

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van Affodillen, seght Dioscorides, te drincken ghegheven, verwecken de maendtstonden, ende doen lichtelijck pissen.

De selve ghenesen de pijne van de sijde, ende den hoest, ende oock de krimpinge der zenuwen, spanninge ende gescheurtheyt der inwendige leden, alsmen daer af een vierendeel loots swaer met wijn vermenght zijnde drinckt.

Sy maecken de menschen veel bequaemer om te braeken, ende lichtelijck over te gheven, omtrent de grootte van eenen teerlinck oft bickel met spijse inghenomen.

Als iemand van een slanghe oft adder ghebeten is, sal hy seer nuttelijck van dese wortelen de swaerte van dry dragmen mogen innemen: dan om die beter te ghenesen, moetmen op ’t ghequetste lidt de bladeren ende wortelen, iae oock de bloemen selve legghen, met wijn vermenght ende kleyn ghestooten ende paps-ghewijse bereydt zijnde.

De selve wortelen met Wijn-moer oft droessem ghesoden, worden seer nuttelijck gheleydt op de vuyle ende voortsetende sweeren ende zeerigheden; ende op de ontstekinghen ende geswillen van de borsten ende van de klootkens oft kulsackskens, ende op andere geswillen, opdrachten ende bloetsweeren, ende de fijck.

Men ghebruyckt de selve wortelen oock om de versche gheswillen oft ontstekinghen te ghenesen, alsmen die met Polenta oft meel van gherooste Gerste vermenght.

Het sap van dese wortel met ouden soeten wijn, ende met Myrrhe ende met Saffraen vermenght, ende t’ samen gesoden, is een seer bequaem ende nut dingh om de oogen mede te strijcken in verscheyden ghebreken van dien; ende scherpt oft verclaert het ghesicht wonderlijcken seer.

Tot de etterachtighe dragende oft loopende ooren wordt dat selve sap oock seer ghepresen, ’t zy alleen daer in ghedrupt, ’t zy met Wieroock, Honigh, wijn ende Myrrhe ghestooten ende vermenght.

Sommighe verdrijven den tandtsweer met ’t selve sap, als sy dat gieten oft druypen in de oore van die sijde daer den tandtsweer niet en is.

Dese wortel gebrandt, ende dat asschen op het hooft gestroyt, belett het uytvallen des hayrs, Alopecia genoemt, ende doet dat hayr wederom wassen ende voortkomen.

Alsmen dese wortelen hol maeckt, ende daer olie in giet, ende die soo by den viere houdt ende gaer maeckt, oft braeyt, dan wordt die olie seer nuttelijck op de kackhielen ende dierghelijcke ghebreken ghedaen, ende oock op de verbrandtheydt ghestreken. De selve olie in de ooren ghegoten oft ghedruypt, versoet de pijne ende smerte van dien, ende gheneest de doofheydt.

Om de witte meelachtighe placken ende onsuyverheydt des huyts te verdrijven, wrijven sommighe de huyt eerst wel met eenen doeck in de sonne, ende daer nae strijcken oft wrijven sy die met dese wortel, ende vinden daer seer groote baete by, soo dat sy de placken daer mede dickwijls gantsch doen vergaen ende verdwijnen.

Het saedt, ende sonderlinghen de bloemen, met wijn ghedroncken, worden seer ghepresen om de steken van de Scorpioenen ende Scolopendren te ghenesen.

BIIVOEGHSEL.

Groote Affodille met ghetackte steelen, in ’t Latijn Asphodelus ramosus, is van Clusius beschreven gheweest; ende en schijnt van de eerste soorte van Dodoneus oft Groote Affodille met eenen steel niet te verschillen, dan alleen in den steel ende de bloeme, die niet heel sneeuwit en is als dien daer Dodoneus af schrijft. De beschrijvinghe die hy daer van gheeft luydt aldus: Dese Affodille heeft vele langhe smalle drijhoeckighe bladeren, bijnae uytghehaelt oft gherught, voos ende taey, spits oft scherp afgaende. Den steel is rond, gladt, somtijdts dry voeten hoogh (in Italien somtijdts hoogher dan thien voeten hoogh opschietende) nae bovenwaerts in sommighe sijd-tacksken verspreydt: van de midden af tot by nae het sop toe verciert met vele sterres-ghewijse sesbladighe bloemen, binnen wit, maer van buyten met een purpurachtighe streepe door elck bladerken bijsonder loopende doorreghen (ghelijckmen siet dat de bloemen van de Veld-Aiuyn met een groene streep van buyten doorreghen zijn) in ’t midden met ses draeykens beset: het saedt is hard, houdtachtigh, gherimpelt, swart, drijkantigh, ligghende in een huysken dat by nae rond is, maer met twee uytpuylende ribbekens onderscheyden, van verwe uyt den groenen purpurachtigh; ’t welck daer uytvalt als het rijp is. Dit cruydt bloeyt met artiekelen, dat is van onder eerste beghinnende tot boven toe, als Theophrastus daer oock af schrijft. De wortelen komen uyt eenen oorspronck voort, langhworpigh, kleyne raepkens ghelijckende, maer onder dicker oft breeder, ende in sommighe veselinghen afgaende, vol sap, witachtigh, onaenghenaem ende scherp van smaeck. Hy heeft dese wortel somtijdts in Portugael in sulcken menighte van kleyne knobbelkens oft Raepkens sien voortbrenghende, datter aen een plant over de twee hondert waren, de welcke al t’ samen meer dan vijftigh pondt woeghen. Daerom is ’t niet wonder dat Plinius dit ghewas somtijdts tachentigh wortelkens aen een schrijft te hebben: om de selve oorsake wordt het in Italien niet alleen Anfodillo, oft soo Lobel seght, Asfodele, maer oock Centa capi gheheeten.

Groote Affodille uyt Italien ghesonden wordt van sommighe Spaden Affodille ghenoemt, oft Asphodelus autumnalis sive maior. Hy kan hier seer qualijck teghen de kouwe.

De Groote soorte van Affodillen met eenen eenighen steel, van sommighe Affodille Manneken gheheeten, heeft heel witte bloemen, sonder eenighe purpure streepen, ende heeft soo vele wortelen niet: de Fransoysen noemense Afrodilles.

De kleyne soorte van Affodillen met gheen knobbelachtighe wortel, heeft veel taeyer bladeren dan de anderen eene: de bloemen wassen ongheschicktelijck aen de steelen, ende zijn oock door ’t midden van elck bladerkens met een purpure strepe doorreghen: nae de bloemen volghen oock drijkantighe hoofdekens, eerst groen, daer nae verstorven wit, inhoudende gherimpelt saedt, kantigh, kleyner dan dat van d’ ander. De Spaegnieaerts noemen dese soorte Gamoncillos: ghelijck sy de groote soorte Gamones noemen: die van Salamanca noemense eyghentlijck Cebolla de Cudelra, dat is Slangh-Aiuyn: die van Padoua noemense Asphodelus fistulosus; misschien om dat de bladeren holachtigh ende by nae gootachtigh zijn. Sy wast veel in Sicilien, veel oock in Provencen omtrent Salon en Craux. Dies Lobel die Phalangium Cretae Salonensis noemt, als die voor een soorte van Phalangium houdende: waer teghen Clusius ende Dodoneus ghenoeghsaem segghen, dat sy gantsch gheene ghemeynschap met Phalangium en heeft. Wederom vermaent den selven Lobel van eene soorte van Affodille met incarnaete bloemen, wiens bladeren met tipkens ghesprenckelt zijn.

Alderkleynsten Affodille van Clusius beschreven nae het verhael ende schilderije van Plateau, is noch veel kleyner dan de Kleyne soorte van Dodoneus, ende verschilt daer seer veel van: want hy heeft knobbelachtighe wortelen als die van de Groote Affodille, maer kleyner: uyt den oorspronck van de welcke komen voort vijf oft ses seer smalle langhe bladeren: ende daer tusschen komt een rond steelken ghesproten, ten hooghsten eenen voet langh, enckel, onghetackt: aen de welcke wassen vele bloemen, aders-ghewijse den selven omvattende, van ses bladerkens ghemaeckt: welcke bladerkens van buyten ende van binnen met een ader oft strepe in de lenghde doorreghen zijn, ghelijck als ’t ghebeurt in de bloemen van de Kleyne Affodillen. Dese Affodille bloeyt als d’ ander ophouden van bloeyen: in de winter verliest hy sijn bladeren, ende krijghter wederom andere omtrent ’t beghinsel van April. Daerom heetense sommighe Asphodelus semper virens.

Lobel rekent onder de soorten van Affodille oock die soorten van Lelien van eenen daghe, te weten de Lelien sonder klisterachtighe wortelen, daer wy in ’t voorgaende 7. Capitel af ghehandelt hebben.

Affodille Wijfken van Fuchsius en is ander niet dan de Wilde Lelie, oft Lelie van Calvarien, in ’t Latijn Asphodelus femina, in sommighe Apoteken t’ onrecht Affodillus gheheeten.

Lobel twijffelt oft de ghemeyne suycker-wortelen niet wel den den Asphodelus Hesiodi en souden moghen wesen.

Kracht ende Werckinghe.

De bittere wortelen van de Affodillen souden haere bitterheyt seer lichtelijck konnen aflegghen, midts die te weycke stellende oft sieden: ende souden daer door oock wel moghen eetbaer worden, in sonderheyt op sommighe landen ghesaeyt zijnde die haer scherpigheydt wat minder souden konnen maecken: ’t welck in de Lupinen oock ghebeurt, die haeren quaden smaeck verliesen door het weycken: ende op d’ een landt veel bitterder zijn dan op d’ ander. Maer nochtans en worden de wortelen van dese Affodillen hedensdaeghs nerghens van de menschen ghegeten: dan in Vranckrijck zijn sy van de verckens seer ghesocht ende voor niet te bitter ghevonden.

De vrouwen van Italien braden dese wortelen onder d’asschen, ende wrijven met de selve soo ghebraden ende noch tamelijcken heet zijnde de huyt des aensichts, oft van de handen, die met sproeten oft andere onreynigheden bevleckt is, ende nemen die op korten tijdt wegh.

Men maeckt ook een seer goede plaester oft papken van dese wortelen in den azijn ghesoden zijnde, om het quaedt ende wildt vier daer mede te ghenesen, ende insghelijcks oock den schorftheydt.

De selve wortelen ghesoden met Bilsen-cruydt, ende met teer oft weeck Peck ghemenght, nemen wegh den stanck van de voeten, ende beletten het sweeten van de teenen.

Sommighe ionghmans die ghenoegh hebben om gekrolt hayr te hebben, doen hun gantsch hooft met het schaermes blooten ende kael maecken, ende wrijven dan hun hooft met dese wortel, ’t sy rauw, ’t sy ghebraden zijnde; ende het hayr dat sy daer nae krijghen sullen, sal heel krollen ende niet recht voortkomen als te voren.

Men houdt de selve wortelen oock seer goedt om de apostumen ende sweeringhen die achter d’ooren komen te ghenesen, ghesoden ende daer op gheleydt zijnde.

De selve wortelen ghestooten, ende daer een salve van ghemaeckt met eenigh vet oft smeer genesen de schorftheydt ende rappigheyt van de Ossen oft Peerden.

Sy doen oock het hayr seer haestelijck wassen in de lijckteeckenen van de oude zeeren.

De asschen van dese ghebrande wortelen is veel heeter van aerd ende krachtigher om te verdouwen, dan de wortel selve. [320]

De selve wortelen met eenighe dranck inghenomen verwecken den vleeschelijcken lust, ende vermeerderen de kracht: met wijn ghedroncken, genesen de geelsucht ende leversucht.

Men doet de selve, in wijn ghesoden zijnde, seer nuttelijck by die plaesteren ende pappen diemen op de vervuylde zeeren ende op de loopende gaten pleegh te legghen.

Den wijn daer dese wortel in ghesoden is, ghedroncken zijnde, iaeght uyt de steenen van de Nieren: ende daer een roomerken af in ghenomen ende ghedroncken van een vrouwe die haer maendtstonden niet ghekrijghen en kan, nae dat sy in een badstove wel ghesweet heeft, doet die van stonden aen voortkomen.

Het saedt ende de bloemen maecken den buyck weeck, ende doen te kameren gaen.

HET IX. KAPITTEL.

Van de affodillen.(Asphodelus albus en Asphodelus ramosus)

Geslachten.

Dioscorides beschrijft maar een soort van affodillen, dan Plinius verhaalt er twee en schrijft dat Dioscorides de ene soort affodil mannetje en de andere affodil wijfje noemt. Dan de nakomelingen en de kruidbeschrijvers van onze tijden hebben er twee of drie soorten van gekend en beschreven, behalve die soort van affodil met klisterachtige of lookachtige wortels daar Galenus van vermaant. We zullen daar ook drie soorten van beschrijven, te weten in dit kapittel de witte en in het volgende de gele en daarna zullen we in een apart kapittel van de affodil met klisterachtige wortel spreken. De witte affodil is tweevormig, groot en klein als uit hun beschrijving blijken zal.

Gedaante.

1. De eerste soort van witte affodil of grote Asphodelus heeft zeer vele langwerpige smalle bladeren die net zo zijn als preibladeren en spits van voren, de steel is rond, effen en glad, hoger dan vijf en veertig cm die van het midden af tot boven toe met vele wijdt open gaande bloemen versierd is van vijf blaadjes gemaakt en van kleur wit of uit het zeer bleke rode wat purper of vleeskleurig en met sommige draadjes in het midden bezet waarna ronde zaadbolletjes volgen die hard, driekantig, bruin, zwartachtig of grauw zaad inhouden. De wortels komen zeer veel uit een beginsel en zijn langwerpig en van onder dikker en lijken bijna op grote eikels, wat vozer, stevig en vol sap en van smaak wat tezamen trekkend, [318] doch wat bitterheid erbij gevoegd hebben, maar nochtans niet zeer vreemd of wonderlijk van smaak.

2. De andere soort van witte affodillen of kleine Asphodelus is de voorgaande zeer gelijk, dan ze heeft geen eikelachtige, klierachtige of knobbelachtige, maar alleen vezelachtige wortels. De bladeren zijn kleiner dan die van de eerste soort, taaier, smaller en bleker groen en tussen deze bladeren richten zichzelf vijf of zes kleine steeltjes op, vertakt en onregelmatig bekleedt met witachtige bloempjes die wat kleiner zijn dan die van de eerste soort. In plaats van knobbelachtige wortels heeft ze vele dikke vezels die in de aarde zinken.

Plaats.

1. De grote witte affodillen groeien veel te Provence, Italië, Spanje en andere landen vanzelf in het wild, dan in Hoog- en Nederduitsland vindt men ze nergens dan in de hoven daar ze gezaaid of geplant zijn.

2. Kleine witte affodillen groeien gewoonlijk vanzelf geheel Spanje door en blijven ettelijke jaren over zonder te vergaan, dan hier te lande worden ze nergens dan alleen in de hoven gevonden en sterven gemakkelijk door de strafheid van het weer en koude van de winter.

Tijd.

1. Grote Asphodelus bloeit in mei en juni en dat vervolgens, dat is eerst beginnen van het midden af en daarna geleidelijk aan naar boven voort bloeien de een voor en de ander na, wel verstaande niet in het eerste jaar, maar ettelijke jaren nadat ze gezaaid of geplant zijn geweest.

2. Kleine affodillen bloeien met de grote, maar kunnen niet zo goed tegen de koude.

Namen.

Dit gewas wordt bij de Grieken Asphodelos genoemd, in het Latijn Asphodelus en daarvan komt de bedorven Nederduitse naam affodille, de Latijnen noemen het ook Albucum of Albucus en Hastula regia. De steel met de bloemen heet in het Grieks Anthericos. Plinius schrijft ook dat de steel die de bloem draagt Anthericus heet, maar dat de wortels, dat zijn de bollen of klisters, Asphodelus genoemd plag te zijn.

Van deze Asphodelus vermaant de poëet Hesiodus in zijn boek dagen en werken genoemd en zegt dat het dwaze mensen zijn die niet weten of immers niet bevroeden wat een nuttigheid er in de affodillen en maluwe is, want de wortels van deze affodillen zijn meest geschikt om te eten. Galenus is nochtans van mening dat Hesiodus aldaar niet van deze gewone witte affodillen spreekt, maar van de andere soort van Asphodelus met bollen of lookachtige wortels daar hij nochtans zelf bekent dat die bollen of klisters van die Asphodelus niet eetbaar zijn voordat ze lange tijd in water te week gestaan hebben of goed gekookt zijn zoals de lupinen plegen bereid te worden en als dat zo is als het is dan is het geenszins te denken dat Hesiodus van de bolachtige affodillen gesproken heeft want terwijl hij de affodillen prijst schijnt hij een spijs te verstaan die zeer gauw en gemakkelijk om te bereiden is en niet moeilijk om te koken of om te zieden. De woorden van Hesiodus luiden bijna in deze manier:

‘Het zijn dwazen onbedacht, want ze merken niet goed,

Dat dikwijls beter is de helft dan het heel te willen:

En dat de maluwe slecht en ook de affodillen

Zeer nuttig zijn en zeer goed en krachtig in hun werken’.

1. De gewoonste soort die we voor de echte Asphodelus houden hebben we Asphodelus major of Asphodelus albus major genoemd, dat is grote affodillen of grote witte affodillen.

2. De andere soort, Asphodulus minor of ook Asphodelus albus minor genoemd, dat is kleine witte affodil, wordt van sommige voor een bastaardsoort van affodillen gehouden en daarom Pseudo-asphodelus genoemd of valse affodillen, anderem zien het voor een soort van Phalangium aan en geven het de toenaam van Phalangium Cretae Salonensis, dat is Phalangium van Craux in Provence bij Salon.

Aard.

Affodillen en vooral de wortels zijn warm en droog van aard tot in de tweede graad, afvegend en verterend. [319]

Kracht en werking.

De wortels van affodillen, zegt Dioscorides, te drinken gegeven verwekken de maandstonden en laten gemakkelijk plassen.

Dezelfde genezen de pijn van de zijde en de hoest en ook de krimping van de zenuwen, spanning en breuken van de inwendige leden als men daarvan een vierendeel lood zwaar met wijn vermengt drinkt.

Ze maken de mensen veel bekwamer om te braken en gemakkelijk over te geven omtrent de grootte van een teerling of bikkel met spijs ingenomen.

Als iemand van een slang of adder gebeten is zal hij zeer nuttig van deze wortels de zwaarte van drie drachmen mogen innemen, dan om die beter te genezen moet men op het gekwetste lid de bladeren en wortels, ja ook de bloemen zelf leggen met wijn vermengt en klein gestampt en papvormig bereiden.

Dezelfde wortels met wijnmoer of droesem gekookt worden zeer nuttig op de vuile en voort etende zweren en zeren gelegd en op de ontstekingen en zwellen van de borsten en van de klootjes of kulzakjes en op andere gezwellen, uitslag en bloedzweren en fijt.

Men gebruikt deze wortels ook om de verse zwellen of ontstekingen te genezen als men die met polenta of meel van geroosterde gerst vermengt.

Het sap van deze wortel met oude zoete wijn en met mirre en met saffraan vermengt en tezamen gekookt is een zeer geschikt en nuttig ding om er de ogen mee te bestrijken in verschillende gebreken er van en verscherpt of verheldert het gezicht zeer wonderbaarlijk.

Tot de etterachtige dragende of lopende oren wordt dat sap ook zeer geprezen hetzij alleen en er in gedrupt, hetzij met wierook, honing, wijn en mirre gestampt en vermengt.

Sommige verdrijven de tandpijn met hetzelfde sap als ze dat gieten of druipen in de oor aan die kant daar de tandpijn niet is.

Deze wortel gebrand en die as op het hoofd gestrooid belet het uitvallen van het haar, Alopecia genoemd, en laat het haar wederom groeien en voortkomen.

Als men deze wortel hol maakt en er olie in giet en die zo bij het vuur houdt en gaar maakt of braadt dan wordt die olie zeer nuttig op de kakhielen en diergelijke gebreken gedaan en ook op de verbranding gestreken. Dezelfde olie in de oren gieten of druppelen verzoet de pijn en smart er van en geneest de doofheid.

Om de witte meelachtige plekken en onzuiverheid van de huid te verdrijven wrijven sommige de huid eerst goed met een doek in de zon en daarna bestrijken of wrijven ze die met deze wortel en vinden daar zeer grote baat in zodat ze de plekken daarmee dikwijls gans laten vergaan en verdwijnen.

Het zaad en vooral de bloemen met wijn gedronken worden zeer geprezen om de steken van de schorpioenen en Scolopendren te genezen.

BIJVOEGING.

(Asphodelus ramosus) Grote affodil met vertakte stelen, in het Latijn Asphodelus ramosus, is van Clusius beschreven geweest en schijnt niet van de eerste soort van Dodonaeus of grote affodil met een steel te verschillen, dan alleen in de steel en de bloem die niet geheel sneeuwwit is als die daar Dodonaeus van schrijft. De beschrijving die hij er van geeft luidt aldus: ‘Deze affodil heeft vele lange smalle driehoekige bladeren die bijna uitgehaald of met een rug zijn, voos en taai die spits of scherp afgaan. De steel is rond, glad en soms negentig cm hoog (die in Italië soms hoger dan drie meter hoog opschiet) naar boven in sommige zijtakjes verspreidt en van het midden af tot bijna de top toe versierd met vele stervormige zesbladige bloemen die binnen wit, maar van buiten met een purperachtige streep die door elk blaadje apart loopt doorregen zijn (net zoals men ziet dat de bloemen van de veldui met een groene streep van buiten doorregen zijn) in het midden met zes draadjes bezet, het zaad is hard, houtachtig, gerimpeld, zwart en driekantig en ligt in een huisje dat bijna rond is, maar met twee uitpuilende ribjes onderscheiden en van kleur uit het groene purperachtig wat er uitvalt als het rijp is. Dit kruid bloeit met Primula’s, dat is van onder eerste beginnend tot boven toe, als Theophrastus daar ook van schrijft. De wortels komen uit een oorsprong voort en zijn langwerpig en lijken op kleine raapjes, maar onder dikker of breder en gaan in sommige vezels af, vol sap, witachtig en onaangenaam en scherp van smaak. Hij heeft deze wortel soms in Portugal zo’n menigte van kleine knobbeltjes of raapjes zien voortbrengen dat er aan een plant over de twee honderd waren die alle tezamen meer dan vijftig pond wogen. Daarom is het geen wonder dat Plinius dit gewas soms tachtig worteltjes aaneen schrijft te hebben en om dezelfde oorzaak wordt het in Italië niet alleen anfodillo, of zo Lobel zegt, asfodele, maar ook centa capi genoemd.

Grote affodil uit Italië gezonden wordt van sommige late affodil genoemd of Asphodelus autumnalis sive major. Het kan hier zeer slecht tegen de koude.

De grote soort van affodillen met een enkele steel die van sommige affodil mannetje genoemd wordt heeft heel witte bloemen zonder enige purperen strepen en heeft niet zoveel wortels, de Fransen noemen het afrodilles.

De kleine soort van Affodillen met geen knobbelachtige wortel heeft veel taaier bladeren dan de anderen, de bloemen groeien onregelmatig aan de stelen en zijn ook door het midden van elk blaadje met een purperen streep doorregen waarna de bloemen volgen ook in driekantige hoofdjes die eerst groen en daarna verstorven wit worden en gerimpeld zaad bevatten, kantig en kleiner dan dat van de ander. De Spanjaarden noemen deze soort gamoncillos zoals ze de grote soort gamones noemen, die van Salamanca noemen het eigenlijk cebolla de cudelra, dat is slangenui, die van Padua noemen het Asphodelus fistulosus, misschien omdat de bladeren holachtig en bijna gootachtig zijn. Ze groeit veel in Sicilië en veel ook in Provence omtrent Salon en Craux. (Asphodelus fistulosus) Daarom noemt Lobel het Phalangium Cretae Salonensis noemt en houdt die voor een soort van Phalangium waartegen Clusius en Dodonaeus genoeg zeggen dat het gans geen gemeenschap met Phalangium heeft. Wederom vermaant dezelfde Lobel van een soort van affodil met inkarnaat bloemen wiens bladeren met stipjes gesprenkeld zijn.

(Asphodeline lutea) Allerkleinste affodil van Clusius beschreven, naar het verhaal en schilderij van Plateau, is noch veel kleiner dan de kleine soort van Dodonaeus en verschilt daarvan zeer veel want het heeft knobbelachtige wortels als die van de grote affodil, maar kleiner en uit zijn oorsprong komen vijf of zes zeer smalle lange bladeren voort en daartussen komt een rond steeltje gesproten die ten hoogste een dertig cm lang is, enkel, niet vertakt waaraan vele bloemen groeien die het aarvormig omvatten en zijn van zes blaadjes gemaakt welke blaadjes van buiten en van binnen met een ader of streep in de lengte doorregen zijn als het gebeurt in de bloemen van de kleine affodillen. Deze affodil bloeit als de ander ophouden met bloeien en in de winter verliest het zijn bladeren en krijgt wederom andere omtrent het begin van april. Daarom noemen sommige het Asphodelus sempervirens.

Lobel rekent onder de soorten van affodil ook die soorten van lelies van een dag, te weten de lelies zonder klisterachtige wortels daar we in het voorgaande 7^de kapittel van gehandeld hebben. (Hemerocallis)

Affodil wijfje van Fuchsius is niets anders dan de wilde lelie of lelie van Calvarië, in het Latijn Asphodelus femina en wordt in sommige apotheken te onrecht Affodillus genoemd.

Lobel twijfelt of de gewone suikerwortels niet de Asphodelus Hesiodi zou mogen wezen.

Kracht en werking.

De bittere wortels van de affodillen zouden hun bitterheid zeer gemakkelijk kunnen afleggen, mits die te weken of koken en zouden daardoor ook wel eetbaar mogen worden en vooral in sommige landen gezaaid die hun scherpte wat minder zou kunnen maken wat in de lupinen ook gebeurt die hun slechte smaak verliezen door het weken en op het ene land veel bitterder zijn dan op het andere. Maar nochtans worden de wortels van deze affodillen tegenwoordig van de mensen gegeten, dan in Frankrijk zijn ze door de varkens zeer gezocht en voor niet te bitter gevonden.

De vrouwen van Italië braden deze wortels onder de as en wrijven met deze zo gebraden en noch tamelijk heet de huid van het aanzicht of van de handen die met sproeten of andere onreinheden bevlekt is en nemen die op korte tijd weg.

Men maakt ook een zeer goede pleister of papje van deze wortels die in azijn gekookt zijn om het kwaad en wild vuur daarmee te genezen en insgelijks ook de schurft.

Deze wortels met bilzekruid gekookt en met teer of week pek gemengd nemen de stank van de voeten weg en beletten het zweten van de tenen.

Sommige jonge mannen die genoeg te doen hebben om gekruld haar te krijgen laten hun gans hoofd met het scheermes scheren en kaal maken en wrijven dan hun hoofd met deze wortel, hetzij rauw, hetzij gebraden, en het haar dat ze daarna krijgen zullen zal geheel krullen en niet recht voortkomen als tevoren.

Men houdt deze wortels ook zeer goed om de apostumen en zweren die achter de oren komen te genezen als het gekookt en er op gelegd wordt.

Deze wortels gestampt en daarvan een zalf maken met enig vet of smeer genezen de schurft en huidzeer van de ossen of paarden.

Ze laten ook het haar zeer gauw groeien in de liktekens van de oude zeren.

De as van deze gebrande wortels is veel heter van aard en krachtiger om te verteren dan de wortel zelf. [320]

Deze wortels met enige drank ingenomen verwekken de vleselijke lust en vermeerderen de kracht en met wijn gedronken geneest het de geelzucht en leverzucht.

Men doet dezelfde, in wijn gekookt, zeer nuttig bij die pleisters en pappen die men op de vervuilde zeren en op de lopende gaten plag te leggen.

De wijn daar deze wortel in gekookt is en gedronken jaagt de stenen van de nieren uit en daar een roemertje van ingenomen en gedronken van een vrouw die haar maandstonden niet krijgen kan nadat ze in een badstoof goed gezweet heeft laat die van stonden aan voortkomen.

Het zaad en de bloemen maken de buik week en laten te kamer gaan.