Cupressus

HET VII. CAPITEL.

Van Cypres-boom.

Ghedaente.

Den Cypresse-boom is eenen hooghen boom, een langhe rechte dicke struyck hebbende, met eenen spits opgaenden tsop. Dese struyck is in de ronde bewassen met seer veele tacken, die haer niet wijt uyt en breyden oft spreyden, maer langhs de middel-struyck om hooghe wassen, doch gheensins tot den tsop toe gheraken; soo dat dese boom boven nimmermeer breedt en is, maer eenen scherpen top heeft, die van de middel af allenghskens smaller ende spitscher wordt. Dat hout is hardt, dicht ende vast gesloten, welrieckende, geelachtigh van verwe, bijnae als Geel Sandelhout, doch wat bleecker, vast ende dicht in een ghesloten, gheen verrottinghe noch oock geen meluwen oft andere ghebreken des ouderdoms gevoelende, noch oock gheensins van selfs oft door langheyt van tijden splijtende, oft open gaende, oft eenighe kloven krijghende. De bladeren zijn langhworpigh rondt, als de bladeren van Tamarisch-boom, doch wat dicker ende gelijfviger. De vruchten hanghen van de tackskens nederwaerts af, de nootkens van den Lorcken-boom bijnae ghelijckende, doch grooter ende dichter in een ghedronghen, iae schier soo groot als gemeyne Pruymen; de welcke als sy rijp ende drooghe zijn van selfs splijten ende tot veele plaetsen open gaen, ende dan valt het saedt uyt, dat daer in besloten was: ende wordt door de kracht des wints uytgeschudt, ende vlieght wech; ende dit saedt is kleyn, plat, seer dun, grauw oft besmeurt van verwe, dat de Mieren seer beminnen ende voor een bijster aenghenaeme spijse houden.

Veranderinghe. Sommighe stellen twee gheslachten van desen Cypres-boom, noemende het een Manneken, dat sulcks vruchten voortbrenght als wy beschreven hebben; ende het ander Wijfken, dat geen vruchten en draeght: nochtans versekeren sommighe dat het Manneken uyt dit Wijfken voortkomt, soo Theophrastus betuyght.

Wt desen boom vloeyt een vochte soorte van Herst, den Herst die van Lorcken-boom komt van ghestaltenisse bijnae ghelijck, maer bijster scherp van smaeck.

Plaetse.

Cypressen-boomen groeyen veel in seer heete landen, seydt Theophrastus, als in Candien, Lycien ende Rhodes; sy wassen oock wel omtrent Cyrenen: sommighe segghen datse op de hooghe bergen van Candien, diemen Ida ende Leuce noemt, oock gevonden worden, al is ’t saecke dat sy soo hoogh ende daerom soo kout zijn, dat haer tsoppen nimmermeer sonder Sneeuw en zijn. Maer Bellonius seydt datmense op de tsoppen van de voorseyde Sneeubergen niet en vindt, maer wel omtrent het onderste van de selve, in steenachtighen grondt, ende aen de heuvelkens oft de eerste verheffinghen van de bergen. Hier voortijdts waren sy in Italien vremdt, ende moesten aldaer uyt de voorseyde heete landen ghebroght worden: maer nu zijn sy daer ghemeyn genoegh, ende worden van daer in Vranckrijck ende soo voorts in Nederduytschlant overghesonden. Sy en begheeren gheensins geen mistinge noch oock gheene vochtigheyt oft andere oeffeninghe, dan beminnen alleen dorre plaetsen: selfs de vochtigheyt is haer soo teghen, dat de ionghe boomkens versterven als sy rijvelijck begoten worden. Op andere plaetsen moetmense van saedt vermenighvuldighen: dan in Candien kanmense oock planten, dat is van kleyne tackskens voortsetten.

Tijdt.

De bladeren ende tackskens van Cypressen blijven altijdt groen. De vruchten oft nootkens moghen drijmael in een iaer vergadert worden; te weten in Januarius, [1340], in Mey, ende in September; daerom heeft desen boom den toenaem Trifera, dat is Drijmael vruchten draghende ghekreghen. Dan meestendeel worden sy in den Herfst teghen den Winter rijp.

Naem.

Desen boom wordt gheheeten in ’t Griecks Cyparissos oft Cypatissos; in ’t Latijn Cupressus; in de Apoteken Cypressus; in ’t Nederduytsch Cypresse-boom; in ’t Hooghduytsch Cypressenbaum; in ’t Italiaensch Cipresso; in ’t Fransch ende Spaensch Cipres.

De vruchten worden ghenoemt in ’t Griecks Sphaeria tes Cyparissou; in ’t Latijn Pilulae Cupressi, Nuces Cupressi ende Galbuli; in de Apoteken Nuces Cypressi, dat is Cypressen Noten.

De Heydenisse pleeght den Cypresse-boom den Godt der Hellen Pluto toe te eyghenen, ende Arbor Ditis ende Arbor feralis te noemen, als eenen boom die de dooden toequam; ende daerom gheloofden sommighe dat de schaduwe van den selven schadelijck is, oft immers eenigh ongheluck oft iet quaedts bediedt.

Aerd.

De bladeren, ende ionghe spruytkens, ende de versche Nootkens van den Cypresse-boom, hebben een verdroogende kracht, ende daer by eenighe tsamentreckinge, sonder merckelijcke scherpigheytd, bijtachtigheydt oft warmte; dan sy hebben soo veel hittes als van noode is om de tsamentreckende ende wranghe oft sarpe eyghentheyt voort te voeren in ’t diepste der leden, ende door te drijven, als Galenus betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

De Cypresse-bladeren, de ionghe scheutkens ende de Nootkens ghenesen de groote sweeringhen ende quade zeeren in de hertbarighe grove lichaemen; ende sy verteeren oft doen vergaen ende verdwijnen sonder moeyte oft schade alle de overvloedighe vochtigheden die diep in den lijfve schuylen, te weten in de teere oft weecke lichaemen, ende niet seer swaere sieckten: ende daerom zijn sy oock goet om de ghescheurtheydt te ghenesen, als de darmen ghesoncken zijn: want soo wel van binnen ghebruyckt, als van buyten opgeleydt, konnen sy de deelen des lichaems, die door onmatighe vochtigheydt weeck ende slap gheworden zijn wederom drooghmaecken, ende daer nae de leden selve kracht ende sterckheydt gheven.

Sommighe menghelen dese bladeren, scheutkens oft Nootkens met meel van Gersten-mout, oft Graut, ende legghense seer nuttelijck op dat wildt vier, karbonckelen ende andere heete voortsetende oft springende zeerigheden ende sweeringhen.

De Cypresse-nootkens gestooten, ende met wijn ingenomen, stelpen den loop des buycks ende het roodtmelizoen, seydt Dioscorides; ende zijn goedt teghen het bloetspouwen, ende tot allerley bloetgangh ende buyckloop. ‘Tselve doet oock ’t water, daer sy ende de bladeren in ghesoden zijn, ghedroncken.

De bladeren ende oock de Nootkens van dese boomen ghebrandt, veriaghen met haeren roock de mugghen.

De schavelinghe oft dunne stucken van Cypressen-hout tusschen de kleederen gheleydt, bewaeren die teghen de Motten.

Harst van Cypressen-hout doodet oock oft verdrijft alle Motten, Schieters, Meluwen ende diergelijck kleyn ghewormte oft ongedierte in de kassen, kisten ende kleederen.

BIIVOEGHSEL.

Al wordt desen boom soo hoogh ende groot, als gheseydt is, nochtans komt hy van een bijster kleyn sadeken voort: ’t welck gesaeyt moet worden met de Gerste: want men seydt dat desen boom daer seer gheerne omtrent is; ende dat hy dan in ’t eerste iaer soo hoogh opschiet als de Gerste; maer als hy voortghekomen is, dan moetmen wel toesien datmen de tsoppen niet af en breeckt oft en scheert; want hy sal vergaen hoe luttel datmen hem snijdt: maer alsmen hem onderwaerts af houwt dan spruyt hy uyt de wortel overvloedighlijcken wederom uyt. In Candien, seydt Bellonius, en wassen dese boomen in de bosschen niet, maer hier ende daer op de berghen van selfs; ende sy en worden daer niet hoogh, gelijckemense in Grieckenlandt, als te Constantinopelen, selfs oock te Roomen, ende elders in Italien siet; maer sy worden daer soo dick, datmener seer breede plancken van saeght, bequaem om daer tafels ende kisten van te maecken. In Vranckrijck ende Nederlandt is hy oock bekent met den naem Manneken ende Wijfken; want als hy groot wordt ende Nootkens draeght, dan heet hy Cypres Manneken; onvruchtbaer zijnde, ende kleyn blijvende heet hy Cypres Wijfken. Sommighe bestrijcken hem met Kalck, om de mieren daer af te houden: de welcke desen boom niet alleen seer beminnen, maer den selven oock wel doen sterven. In Candien wast hy meer dan in eenighe andere landen. In Turckijen ende Italien is hy oock seer ghemeyn, om alle hoven ende andere ghewijde ende onghewijde plaetsen te vercieren. In Vranckrijck by Bordeaux isser oock een lustigh bosch van dese boomen. De tacken ende bladers zijn die van een soorte van Vruchtbaer Savel-boom ghelijckende. Dan den Cypres-boom en heeft eyghentlijck gheen kennelijcke bladeren; maer in stede van bladeren soo brenghen de tackskens veele dunne korte rijskens voort, hun selven daer nae wederom in andere kleyner rijskens verdeylende, die kleyne voukens waeren, gelijck al oft sy van veele seer kleyne bladerkens vergadert waeren; oft, als andere seggen, de bladeren zijn ghemaeckt van een ghedurighe vergaderinghe van twee oft vier aen een ghehechte bladerkens langhs de rijskens groeyende.

Cypressen-boom van Candien, alsoo van sommighe gheheeten, in ’t Latijn Cypressus Cretica (doch niet sonder reden) is den tweeden Savel-boom: wiens bladeren die van den Cypressen-boom beter dan die van den anderen Savel-boom ghelijcken.

Zee-Cypres is wel een water-ghewas, ende en magh met recht gheenen boom heeten, nochtans moet dat hier ghestelt worden, om dat het elders gheen bequaemer plaetsen en soude konnen vinden, het en waer by de Zee-ghewassen, die wy by de Vremde oft Indische cruyden beschrijven. Clusius noemt dat in ’t Latijn Cupressus marina, ende seydt dat het een kleyn ghewas is, op schelpen ende Oester schellen aen den Zeekant van Vlaenderen groeyende, den oprechten Cypres-boom seer ghelijck. De tackskens daer van zijn menighvuldigh in de ronde ongheschicktelijck wassende, ende haer selven overeynd houdende, de ghedaente van Cypressen-bladeren hebbende. Ende dese tackskens droogh gheworden, ende ettelijcke iaeren oudt zijnde, in ’t water gheleydt, swillen wederom op, ende spreyden haer uyt in seer korten tijdt. Daerom heeft hy dit ghewas eenen seltsaemen doch vuylen ende onschamelijcken naem by de Visschers ghekreghen.

Noch van de krachten.

Den Cypressen-boom, seydt Avicenna, is heet in den derden graed, ende droogh in den tweeden: Dioscorides daer teghen, seydt dat hy verkoelende ende tsamentreckende is; maer in der waerheydt hy heeft van beydts, ende is ghemenght in hitte ende koude, als blijckt uyt sijnen smaeck: want op de tonghe betoont hy merckelijck eenighe kleyne scherpigheyt, ende een seer groote bitterheyt, maer veel meer wrangigheyt: dan in ’t wercken en is hy niet scherp. Waer hy heel warm, hy soude wel drooghen in ’t eerste, ende de vochtigheden, die in de zeeren zijn, verteeren; maer door de scherpigheyt ende warmte soude hy de andere nae hem trecken; ende altijdt eenighe hitte in ’t lichaem maecken, ghelijck den Savel-boom doet, die veel warmer is dan de Cypres-boom, ende daerom in de voorseyde zeeren soo goet niet en is.

Voorts soo en is in den Cypres-boom niet ghebruyckelijker dan alleen de vrucht; want de Nootkens versch ghestooten, in wijn gheweyckt, ende dien wijn ghedroncken, is goedt teghen het hoesten, kichen, kortheyt van aedem oft enghborstigheyt, alsmen niet dan met uytgereckten halse aessemen en kan. ‘Tselve doet oock het water daer sy in ghesoden hebben, als ’t gedroncken wordt. De selve Nootkens met drooge vette Vijghen vermenght, maecken morw de hardigheden, ende doen de gheswillen van de manlijcke leden sincken: maer alsmen daer wat heesdeegh by doet, doen sy de kroppen ende klieren vergaen, daer op gheleydt. De selve als voren ghestooten met een Vijghe, ende opgheleydt ghenesen het ghebreck Polypus in ’t Griecks, ende in onse tael den Wolf gheheeten, te weten alsser veel quaedt vleesch in de neusgaten groeyt met een moeyelijcke sweeringhe. De selve in Edick ghesoden ende met Vijgh-boomen ghestooten, doen de schorfte oft sweerende naghels afvallen.

De bladeren van desen boom doen oock al ’t selve, in sonderheyt ’t sap daer uyt ghedouwt: welck sap met wat olie vermenght gheneest de schemelinghe der ooghen; ende de bladeren met Grant gemenght, ende opgheleydt, ghenesen de heete sweeren die aen d’ooren komen: dan binnen den lijfve ghenomen, dat is, met Malveseye, eenighen soeten wijn oft Honighwater ghedroncken, ghenesen de ghene die hun pisse onwillens ontgaet, de droppelpisse oft koude pisse hebben, ende die met groote smerte pissen. Tot dien eynden wordt ’t sap uyt dese bladers met den sade gheperst, ende ghebruyckt; in sonderheyt teghen de beten van de slanghen. Dan de selve bladers met meel van Gersten-mout opgheleydt, ghenesen de pijne des hoofts, als ’t van de Sonne seer doet. Oock alsmen dese bladeren kleyn stoot, ende opleydt, dan stelpen sy ’t bloet, ende heelen de versche wonden. Op een heete tichel gheleydt met wijn besproydt, doen blauw gheslaghen placken vergaen, daer op ghehouden. Met wachs ghemenght, ende op de slappe maghe gheleydt, maecktse sterck: Ende de olie oft salve, daer dese bladeren (oft oock de Nootkens) in ghesoden zijn, heeft de selve kracht om de maghe te verstercken, ende oock om het braecken te stelpen, alle buyckloopen ende vloeden der darmen ende des schamelheyts op te doen houden.

Edick oft water, daer desen bladers oft nootkens in ghesoden zijn, verdrijft oock den tandtsweer, alsmen den mondt daer dickwijls mede spoelt.

Een plaester van dese bladeren ende Noten ghemaeckt, is goedt van buyten opgheleydt, alsser iet van binnen ’s lijfs ghebroken is. Maer de bladers alleen ghestooten met tweemael soo veel weeck broodt, ende met wijn ghekneedt, stillen de pijne van de voeten.

De selve bladeren ende ’t saedt zijn goet om de wormen van de ionghe kinders te dooden.

Maer om de gescheurtheydt te ghenesen, salmen de versche Cypres-nootkens in ouden wijn sieden, ende daer af alle daghen dry oncen drincken, ende op de gescheurde stede met de ghestooten bladers strijcken, ende die daer op laten ligghen; oft men sal de ionghe scheuten knauwen, ende ’t sap inswilghen. [1341]

De schorssen moghen in alle de voorseyde dinghen oock seer wel gebesicht worden; maer voor allen om den rijsende steen uyt te iaghen, met water van Ruyte inghenomen.

Dan het saghemeel, schrapsel oft schavelinghen van den Cypres-hout met wijn ghedroncken en stopt gheen vloeden, maer verweckt de maendtstonden, seydt Plinius: ende het gheneest de beten van de Scorpioenen. ‘Tselve twee scrupels swaer met wijn inghenomen oft anders ghebruyckt, doet al ’t selve dat van de bladeren ende nootkens gheseydt is.

De wortels van Cypres alleen oft met de bladers ghestooten, ende met eenigh nat inghenomen, zijn oock nut om de koude pisse te ghenesen; ende oock de beten van de giftighe dieren.

Edick, daer de bladeren ende nootkens in gheweyckt oft ghesoden zijn, is oock goet om het hayr swart te maecken; ende de sproeten ende andere placken te verdrijven. Maer asschen van Cypres-nootkens ende van den naghel van eenen Muyl-Esel tsamen met Myrtus Olie ghemenght, belet het hayr uyt te vallen.

Cypres-hout is boven alle andere seer nut om beelden, koffers, kleerschappraeyen, stoelen ende andere dinghen te maecken, om dat het behalven sijnen goeden reuck seer langhe duert sonder bederven, ende en wordt niet ghewormsteeckt, als gheseydt is. De stoelen van dit hout ghemaeckt, worden van de pestmeesters in de heete tijden veel gheacht, om datse by den viere gheset zijnde eenen goeden reuck seer verre van haer spreyden, ende soo de besmette locht eenighsins verbeteren moghen.

HET VII. CAPITEL.

Van Cipres boom. (Cupressus sempervirens)

Gedaante.

De cipressenboom is een hoge boom die een lange rechte en dikke stam heeft met een spits opgaande top. Deze stam is in de ronde met zeer vele takken begroeid die zich niet wijdt uitbreiden of spreiden, maar langs de middenstam omhoog groeien, doch geenszins tot de top toe raken zodat deze boom boven nimmermeer breed is, maar een scherpe top heeft die van het midden af geleidelijk aan smaller en spitser wordt. Dat hout is hard, dicht en vast gesloten, welriekend en geelachtig van kleur, bijna als geel sandelhout, doch wat bleker, vast en dicht ineen gesloten dat geen verrotting of vermolmen of andere gebreken van ouderdom voelt en ook geenszins vanzelf of op den duur splijt of opengaat of enige kloven krijgt. De bladeren zijn langwerpig rond zoals de bladeren van Tamarix, doch wat dikker en steviger. De vruchten hangen van de takjes nederwaarts af die bijna op de nootjes van lorkenboom lijken, doch groter en dichter ineen gedrongen, ja bijna zo groot als gewone pruimen en als die rijp en droog zijn vanzelf splijten en op vele plaatsen opengaan en dan valt het zaad er uit dat daarin besloten was en wordt door de kracht van de wind uitgeschud en vliegt weg en dit zaad is klein, plat en zeer dun, grauw of besmeurt van kleur dat de mieren zeer beminnen en voor een bijster aangename spijs houden.

Verandering. Sommige stellen twee geslachten van deze cipresboom en noemen het ene mannetje dat zulke vruchten voortbrengt zoals we beschreven hebben en het ander wijfje dat geen vruchten draagt, nochtans verzekeren sommige dat het mannetje uit dit wijfje voortkomt, zo Theophrastus betuigt.

Uit deze boom vloeit een vochtige soort van hars dat bijna op de hars dat van de lorkenboom van vorm lijkt, maar bijster scherp van smaak is.

Plaats.

Cipressenbomen groeien veel in zeer hete landen, zegt Theophrastus, als in Kreta, Lycia en Rhodes en ze groeien ook wel omtrent Cyrene, sommige zeggen dat ze op de hoge bergen van Kreta die men Ida en Leuce noemt ook gevonden worden, al is het zo dat ze zo hoog en daarom zo koud zijn dat hun toppen nimmermeer zonder sneeuw zijn. Maar Bellonius zegt dat men niet ze op de toppen van de voor vermelde sneeuwbergen vindt, maar wel omtrent het onderste er van in steenachtige grond en aan de heuveltjes of de eerste verheffingen van de bergen. Hier vroeger waren ze in Italië vreemd en moesten daar uit de voor vermelde hete landen gebracht worden, maar nu zijn ze er algemeen genoeg en worden vandaar in Frankrijk en zo voorts in Nederduitsland overgezonden. Ze begeren geenszins een bemesting en ook geen vochtigheid of andere teelt, dan beminnen alleen dorre plaatsen en zelfs staat de vochtigheid ze zo tegen dat de jonge boompjes sterven als ze rijkelijk begoten worden. Op andere plaatsen moet men ze van zaad vermenigvuldigen, dan in Kreta kan men ze ook planten, dat is van kleine takjes vermeerderen.

Tijd.

De bladeren en takjes van cipressen blijven altijd groen. De vruchten of nootjes mogen driemaal in een jaar verzameld worden, te weten in januari, [1340], mei en in september en daarom heeft deze boom de toenaam Trifera, dat is driemaal vruchten dragend gekregen. Dan meestal worden ze in de herfst tegen de winter rijp.

Naam.

Deze boom wordt in het Grieks Cyparissos of Cypatissos genoemd, in het Latijn Cupressus, in de apotheken Cypressus, in het Nederduits cypresse-boom, in het Hoogduits Cypressenbaum, in het Italiaans cipresso, in het Frans en Spaans cipres.

De vruchten worden in het Grieks Sphaeria tes Cyparissou genoemd en in het Latijn Pilulae Cupressi, Nuces Cupressi en Galbuli, in de apotheken Nuces Cypressi, dat is cipressennoot.

De heidenen plag de cipressenboom aan de God van de hel Pluto toe te wijden en Arbor Ditis en Arbor feralis te noemen als een boom die de doden toekomt en daarom geloven sommige dat de schaduw er van schadelijk is of immers enig ongeluk of iets kwaads betekent.

Aard.

De bladeren en jonge spruitjes en de verse nootjes van de cipressenboom hebben een verdrogende kracht en daarbij enige tezamen trekking zonder merkelijke scherpte, bijten of warmte, dan ze hebben zoveel hitte als nodig is om de tezamen trekkende en wrange of scherpe eigenschap voort te voeren tot in het diepste van de leden en door te drijven, als Galenus betuigt.

Kracht en werking.

Cipresbladeren, de jonge scheutjes en nootjes genezen de grote zweren en kwade zeren in de harde grove lichamen en ze verteren of laten vergaan en verdwijnen zonder moeite of schade alle overvloedige vochtigheden die diep in het lijf schuilen, te weten in de tere of weke lichamen en niet zeer zware ziekten en daarom zijn ze ook goed om de breuken te genezen als de darmen gezonken zijn want zowel van binnen gebruikt als van buiten opgelegd kunnen ze de delen van het lichaam die door onmatige vochtigheid week en slap geworden zijn wederom droog maken en daarna de leden zelf kracht en sterkte geven.

Sommige mengen deze bladeren, scheutjes of nootjes met meel van gerstemout of grout en leggen ze zeer nuttig op het wild vier, karbonkels en andere hete voortsetende of springende zeren en zweren.

Cipresnootjes gestoten en met wijn ingenomen stelpen de loop van de buik en rode loop, zegt Dioscorides, en zijn goed tegen het bloedspouwen en tot allerlei bloedgang en buikloop. Hetzelfde doet ook het water daar ze en de bladeren in gekookt zijn, gedronken.

De bladeren en ook de nootjes van deze bomen gebrand verjagen met hun rook de muggen.

De afschaafsels of dunne stukken van cipressenhout tussen de kleren gelegd bewaren die tegen de motten.

Hars van cipressenhout doodt ook of verdrijft alle motten, schieters, meluwen en diergelijk klein gewormte of ongedierte in de kasten, kisten en kleren.

BIJVOEGING.

Al wordt deze boom zo hoog en groot, als gezegd is, nochtans komt het van een bijster klein zaadje voort wat gezaaid moet worden met de gerst want men zegt dat deze boom daar zeer graag bij is en dat hij dan in het eerste jaar zo hoog opschiet als de gerst, maar als hij voortgekomen is dan moet men er wel op letten dat men de toppen niet afbreekt of scheert; want hij zal vergaan hoe weinig dat men hem snijdt, maar als men hem van onderen afhouwt dan spruit hij wederom uit de wortel overvloedig uit. In Kreta, zegt Bellonius, groeien deze bomen niet in de bossen, maar hier en daar op de bergen vanzelf en ze worden er niet hoog net zoals men ze in Griekenland als te Constantinopel, zelfs ook te Rome en elders in Italië ziet, maar ze worden daar zo dik dat men er zeer brede planken van zaagt die geschikt zijn om er tafels en kisten van te maken. In Frankrijk en Nederland is hij ook bekend met de naam mannetje en wijfje want als het groot wordt en nootjes draagt dan heet hij cipres mannetje en als het onvruchtbaar is en klein blijft dan heet het cipres wijfje. Sommige bestrijken hem met kalk om de mieren er van weg te houden die deze boom niet alleen zeer beminnen, maar die ook wel laten sterven. In Kreta groeit hij meer dan in enige andere landen. In Turkije en Italië is hij ook zeer algemeen om alle hoven en andere gewijde en ongewijde plaatsen te versieren. In Frankrijk bij Bordeaux is er ook een lustig bos van deze bomen. De takken en bladeren zijn die van een soort van vruchtbare savelboom gelijken. Dan de cipresboom heeft eigenlijk geen duidelijke bladeren, maar in plaats van bladeren brengen de takjes vele dunne korte twijgjes voort die zichzelf daarna wederom in andere kleiner twijgjes verdelen dat kleine vouwtjes zijn net alsof ze van vele zeer kleine bladertjes verzameld waren of, als andere zeggen, de bladeren zijn gemaakt van een constante verzameling van twee of vier aaneen gehechte blaadjes die langs de twijgjes groeien.

Cipressenboom van Kreta alzo van sommige genoemd, in het Latijn Cypressus Cretica (doch niet zonder reden) is de tweede savelboom wiens bladeren beter op die van de cipressenboom dan op die van de andere savelboom lijken.

Zeecipres is wel een watergewas en mag met recht geen boom heten, nochtans moet dat hier gesteld worden omdat het elders geen betere plaats zou kunnen vinden, tenzij bij de zeegewassen die we bij de vreemde of Indische kruiden beschrijven. Clusius noemt dat in het Latijn Cupressus marina en zegt dat het een klein gewas is dat op schelpen en oesterschellen aan de zeekant van Vlaanderen groeit en zeer op de echte cipresboom lijkt. De takjes er van zijn menigvuldig die in de rondte onregelmatig groeien en zichzelf overeind houden en de gedaante van cipressenbladeren hebben. En deze takjes die droog geworden en ettelijke jaren oud zijn en in dan het water gelegd zwellen wederom op en spreiden zich in zeer korte tijd uit. Daarom heeft hij dit gewas een zeldzame, doch vuile en onbeschaamde naam bij de vissers gekregen.

Noch van de krachten.

Cipressenboom, zegt Avicenna, is heet in de derde graad en droog in de tweede, Dioscorides daartegen zegt dat hij verkoelend en tezamen trekkend is, maar in der waarheid heeft hij van beide en is gemengd in hitte en koude zoals blijkt uit zijn smaak want op de tong betoont hij merkelijk enige kleine scherpte en een zeer grote bitterheid, maar veel meer wrangheid, dan in het werken is hij niet scherp. Zou hij heel warm zijn dan zou hij wel drogen in het eerste en de vochtigheden die in de zeren zijn verteren, maar door de scherpte en warmte zou hij de andere naar zich trekken en altijd enige hitte in het lichaam maken zoals de savelboom doet die veel warmer is dan de cipresboom en daarom in de voor vermelde zeren niet zo goed is.

Voorts is in de cipresboom niets gebruikelijker dan alleen de vrucht want de nootjes die vers gestoten zijn en in wijn geweekt en die wijn gedronken is goed tegen het hoesten, kuchen, kortheid van adem of benauwdheid als men niet anders dan met uitgerekte hals ademen kan. Hetzelfde doet ook het water daar ze in gekookt hebben als het gedronken wordt. Die nootjes met droge vette vijgen vermengt maken de hardheden murw en laten de gezwellen van de manlijke leden zinken, maar als men er wat heesdeeg bij doet laat ze de kroppen en klieren vergaan, daarop gelegd. Die als tevoren gestoten met een vijg en opgelegd genezen het gebrek dat Polypus heet in het Grieks en in onze taal wolf, te weten als er veel kwaad vlees in de neusgaten groeit met een moeilijke zweer. Die in azijn gekookt en met vijgbomen gestoten laten de schurftige of zwerende nagels afvallen.

De bladeren van deze boom doen ook hetzelfde en vooral het sap daaruit geduwd welk sap met wat olie vermengt de schemering van de ogen geneest en de bladeren met grant gemengd en opgelegd genezen de hete zweren die aan de oren komen, dan binnen het lijf genomen, dat is met malvezei, enige zoete wijn of honigwater gedronken genezen diegene die hun plas onwillens ontgaat, de druppelplas of koude plas hebben en die met grote smart plassen. Tot dat doel wordt het sap uit deze bladeren met het zaad geperst en gebruikt en vooral tegen de beten van de slangen. Dan die bladeren met meel van gerstemout opgelegd genezen de pijn van het hoof als het van de zon zeer doet. Ook als men deze bladeren klein stoot en oplegt dan stelpen ze het bloed en helen de verse wonden. Op een hete tichel gelegd en met wijn besproeit laten de blauw geslagen plekken vergaan, daarop gehouden. Met was gemengd en op de slappe maag gelegd maakt die sterk en de olie of zalf daar deze bladeren (of ook de nootjes) in gekookt zijn heeft dezelfde kracht om de maag te versterken en ook om het braken te stelpen, alle buiklopen en vloeden van de darmen en schaamstreek op te laten houden.

Azijn of water daar deze bladeren of nootjes in gekookt zijn verdrijft ook de tandpijn als men de mond daar dikwijls mee spoelt.

Een pleister van deze bladeren en noten gemaakt is goed van buiten opgelegd als er iets van binnen het lijf gebroken is. Maar de bladeren alleen gestoten met tweemaal zoveel week brood en met wijn gekneed stillen de pijn van de voeten.

Die bladeren en het zaad zijn goed om de wormen van de jonge kinderen te doden.

Maar om de breuk te genezen zal men de verse cipresnootjes in oude wijn koken en daarvan alle dagen drie ons drinken en op de breukplaats met de gestoten bladeren strijken en die daarop laten liggen of men zal de jonge scheuten kauwen en het sap opzwelgen. [1341]

De schorsen mogen in alle voor vermelde dingen ook zeer goed gebruikt worden, maar voor alles om de rijzende steen uit te jagen, met water van ruit ingenomen.

Dan het zaagsel, schrapsel of schaafsel van cipreshout met wijn gedronken stopt geen vloeden, maar verwekt de maandstonden, zegt Plinius, en het geneest de beten van de schorpioenen. Hetzelfde twee scrupels zwaar met wijn ingenomen of anders gebruikt doet hetzelfde dat van de bladeren en nootjes gezegd is.

De wortels van cipres alleen of met de bladeren gestoten en met enig nat ingenomen zijn ook nuttig om de koude plas te genezen en ook de beten van de giftige dieren.

Azijn daar de bladeren en nootjes in geweekt of gekookt zijn is ook goed om het haar zwart te maken en de sproeten en andere plekken te verdrijven. Maar as van cipresnootjes en van de nagel van een muilezel tezamen met Myrtus olie gemengd belet het haar uit te vallen.

Cipreshout is boven alle andere zeer nuttig om beelden, koffers, kleerkasten, stoelen en andere dingen te maken omdat het behalve zijn goede reuk zeer lang goed blijft zonder te bederven en wordt niet vermolmd, als gezegd is. De stoelen van dit hout gemaakt worden van de pestmeesters in de hete tijden veel geacht omdat ze als ze bij het vuur gezet worden zeer ver een goede reuk van zich verspreiden en zo de besmette lucht enigszins verbeteren mogen.