Cochlearia

HET XVI. CAPITEL.

Van Lepel-cruydt.

Gheslachten.

De gheslachten van Lepel-cruydt zijn tweederhande: het een is hier te lande ghemeyn: het ander wast in Enghelandt.

Ghedaente.

1. Ghemeyn Lepel-cruydt is een leegh cruydt, voortbrenghende uyt sijne wortel op tamelijcke langhe steelkens veele blinckende, breede, rondtachtighe, dicke, wat uytghehoolde bladeren, een vlack oft niet seer diep Lepelken ghelijckende, somtijdts wat ghekant oft hoeckigh. Tusschen de bladeren komen andere steelen voort omtrent een spanne oft voet langh: langhs de welcke tot de tsoppen toe kleyne witte bloemkens wassen: ende als die geresen zijn, soo volghen daer kleyne hauwkens oft laeykens nae, daer in het saedt schuylt, den sade van de Kersse ghelijck. De wortelen zijn dunne ende witte veselinghen. [940]

Het Enghelsch Lepel-cruydt is van bloemen, saedt ende smaek de Ghemeyn hierlandtsch Lepel-cruydt ghelijck; ende oock van bladeren soo veel de groene blinckende verwe aengaet: dan van maecksel en zijn die soo lepels-ghewijs niet uytghehoolt, maer eer die van de Melde oft Kleynen Patich ghelijckende, als Lobel dat beschrijft.

Plaetse.

1. Ghemeyn Lepel-cruydt wast niet soo seer in ’t water selve, als op vochte ende met water besproeyde broeckighe plaetsen: in Vrieslandt, Hollandt ende andere landen van Nederduytschlandt aen den Zeekant gheleghen wast het veel op broeckighe plaetsen ende omtrent de dijcken van selfs: in Brabandt ende elders, niet soo nae by de Zee, wordt het in de hoven ghesaeyt, daer het oock weeldighlijck ghenoegh groeyt.

2. De ander soorte van Lepel-cruydt wast in Engelandt, seydt den selven Lobel, te weten omtrent de riviere Tamis, soo die voorby Londen ghevallen is, ende oock omtrent Bristo, aen de West-Zee van Enghelandt.

Tijdt.

Lepel-cruydt bloeyt in April ende Mey het tweede iaer nae dat het gesaeyt is gheweest: ’t saedt wordt in Mey ende Braeckmaendt vervolghens rijp.

Naem.

De Hollanders, Vriesen ende andere soo wel Neder als Hooghduytschen noemen dit ghewas Lepel-cruydt ende Loffelkraut; ende daer nae op ’t Latijnsch Cochlearia; te weten de Ghemeyne soorte eyghentlijck Lepel-cruydt, ende de ander Enghelsch Lepel-cruydt; in ’t Latijn Cochlearia Britannica. Het is de ouders onbekent gheweest, nae mijn ghevoelen. Want met het Telephium oft Britannica (dat wy hier voortijdts vermoeyden) en komt het niet over een; ghemerckt dat het van steelen ende bladeren de Porceleyne niet en ghelijckt, als het Telephium dede; noch niet tsamentreckende en is, oft de soorten van Patich in krachten ghelijckende, als de Britannica was, nae het schrijven van Dioscorides ende Galenus.

Aerd.

Lepel-cruydt is merckelijcken warm ende droogh van aerd, de groene Kersse van smaeck ende reuck ghelijckende.

Kracht ende Werckinghe.

Lepel-cruydt in melck oft wijn ghesoden, ende ettelijcke daghen achter een gedroncken, is seer nut om de sieckte, diemen Scheurbuyck noemt, te ghenesen.

Dese sieckte wordt in Hooghduytschlandt Scorbauch gheheeten; ende is een seer moeyelijcke ende lastighe quale, den menschen seer langh by blijvende: de ghene die daer mede ghequelt zijn, hebben eerst het tandt-vleesch versworen, geswollen ende van de tanden ghescheyden: uyt hunnen mondt komt eenen vuylen stanck: hun dijen oft beenen zijn seer dickwijls met blauwe placken geteeckent, al oft die plaetse gheslaghen oft ghenepen waer gheweest: dickwijls oock is hun aensicht ende hun gantsche lichaem bleeck van verwe: hun voeten zijn gheswollen ende waterachtigh, al oft sy de Leversucht hadden. Olavs Magnus, in sijn beschrijvinghe van de Noordsche landen, seydt dat dit een sieckte is, die in de Leghers ende in ’t veldt meest komt, ende den menschen lastigh valt die kommer ende onghemack lijden, oft in steden ende belegherde plaetsen besloten zijn; ende datse haeren oorsprongh door ’t langen ghebruyck van soute spijsen heeft; ende oock datse door de wasdommen, die van vochte ende koude muren ende wegen opghedreven worden, vermeerdert ende verargert worden. De Hoogh ende Nederduytschen, als gheseydt is, noemen dese sieckte Schorbauch ende Scheurbuyck: Plinius schijntse Stomacace genoemt te hebben, als sy den mondt ende de deelen van de selve ontstelde: dan als sy in de beenen was, dan hiet hy de selve Scelorysbe. Marcellus den ouden schrijver noemt het ghebreck dat aen den mondt komt Oscedo in ’t Latijn. Hippocrates, in ’t boeck van de Inwendighe sieckten, beschrijft een dierghelijck gebreck, indien dit het selve niet en is, dat hy Eileos haematites noemt. Den mensche, die dese kranckheyt heeft, stinckt uyt sijnen mondt van wegen sijne tanden: het tandtvleesch wordt los, ende daer vloeyt bloet uyt sijnen neuse: somtijdts oock krijght hy ettelijcke puckelen oft knobbelen aen sijn beenen; van de welcke d’een ghenesen zijnde d’ander wederom voortkomt; ende de verwe wordt swart, ende de huyt dun. Den oorsprongh van dese sieckte is uyt dick, koudt, taeye ende slijmerigh bloet, niet het gene dat door verbrantheyt oft onmatighe hitte swart gheworden is, maer alleen ’t ghene dat swaer melancholijck, drabbigh ende als eenen droessem van ’t bloet is: ’t welck van d’ongeschickte ende onredelijcke wijse van leven, in sonderheyt van eten ende drincken, in de aderen ende ’t gantsch lichaem door vergadert wordt. Voorts soo zijn met dese sieckte niet alleen de ooghschijnelijcke ende uyterlijcke deelen des lichaems beset ende bevanghen, maer de inwendighe ende het ingewant selve wordt daer door beschadight ende ghequelt: want dickwijls is dese sieckte de Lever, maer meestendeel de Milte, met ’t voorseyde dick, koudt, taey ende drabbigh bloet vervult, ende gheswollen; ghemerckt dat de ijdele ende voose ghesteltenisse ende stoffe van de selve seer bequaem ende onderhevigh is om dicke koude vochtigheden te ontfanghen ende stede te gheven: ’t welck Hippocrates in het 2.boeck van sijne Prorrhetica oock betuyght: Het tandtvleesch, seydt hy, wordt bedorven, ende den aedem wordt stinckende in de gene die een groote ende gheswollen Milte hebben: maer de ghene die een groote Milte hebben, ende nochtans nerghens gheenen bloetgangh en hebben, noch oock niet stinckende van aedem en zijn, die hebben vuyle quade zeerigheden ende swarte lick teeckenen in hun beenen. ‘Tselve schrijft Paulus Egineta oock in ‘t 49.capitel van sijn 3.boeck, alwaer hy dese sieckte van de Swarte sucht oft Miltsucht (Icterus niger geheeten) met merckelijcke teeckenen leert onderkennen.

Maer van dese sieckte hebben wy al ghenoegh ghehandelt, ende misschien meer dan ons voornemen vereyscht: daerom sullen wy tot onse cruyden wederom keeren: onder de welcke gheen bequaemer en is om den voorseyden Scheurbuyck te ghenesen dan dit Lepel-cruydt, dat wy hier beschreven hebben.

BIIVOEGHSEL.

De ghemeyne lieden ende Schippers van de Nederduytsche ende Noordsche landen kennen dit Lepel-cruydt soo wel, dat het onnoodigh is daer veele woorden meer van te maecken. Doch de ghene die daer meer van begheeren te weten, die lesen de beschrijvinghe die Joannes Wierus van dit cruydt gedaen heeft in sijn Tractaetken van ’t Scheurbuyck.

De ghemeyne soorte van Lepel-cruydt is van Lobel Cochlearia Batava gheheeten ende Telephium Lacunae; in ’t Hooghduytsch Leffelkraut; in ’t Fransch Herbe aux cuilliers. Andere houdense voor een soorte van Thlaspi de Kersse ghelijckende. Het saedt is ghemeynlijck ros oft roodtachtigh.

De Enghelsche soorte is van veele voor de Britannica van Plinius ghehouden gheweest, seydt Lobel, om datse gevonden wordt op de selve plaetsen, ende met de selve krachten begaeft, die de krijgs-lieden van Julius Caesar onderwesen zijnde van de Vriesche [941] boeren, daer in bevonden hebben teghen ’t Scheurbuyck, ghelijck Plinius breeder verhaelt. Dan dit is seer onseker; ende de redenen die sy brenghen, en zijn niet sterck ghenoegh om ons dat selve te doen ghelooven. Den selven Lobel ghelijckt de bladeren van dese soorte met die van Melde oft Fonteyn-cruydt, seggende dat sy eenen duym breedt zijn, ende anderhalven duym langh, dick, dicht ende sapachtigh, van smaeck ende verwe ’t voorgaende Lepel-cruydt ghelijck, maer groter van wortel, soo dat het oock is van alle andere deelen.

Noch van de krachten van Lepel-cruydt.

Dit cruydt is warm in den eersten graed, ende droogh in den tweeden. Het sap daer van wordt in sommighe landen meer ghebruyckt dan het afsiedtsel oft het water daer het in ghesoden is gheweest, niet alleen teghen ’t Scheurbuyck, maer oock teghen andere ghebreken van swaer grof bloet komende. Want dit sap wordt seer nuttelijck ghedroncken teghen de gheswollen milte ende verstoptheyt van de selve, die sonder Scheurbuyck komt.

Lepel-cruydt in water ghesoden, is seer goedt teghen de vuyle sweeringhen, gheladenheydt ende slijmigheydt des mondts, ende oock teghen de ghebreken die van ’t Scheurbuyck komen, als den mondt daer mede dickwijls ghespoelt wordt.

‘Tselve cruydt met edick vermenght, ende op de huyt gestreken, verdrijft de witte ende swarte placken die op ’t lichaem komen, ende de sproeten: ’t selve doet oock dit cruydt ghestooten, alleen daer op ses uren langh gheleydt, als de placken daer nae met Gerstenmeel bestreecken worden.

Enghelsch Lepel-cruydt is min tsamentreckende dan ’t ghemeyn, ende niet nut tot die dinghen de welcke Dioscorides sijne Britannica toeschrijft, hoe wel dat het alsoo seer ghepresen wordt teghen ’t Scheurbuyck, als den selven Lobel betuyght.

HET XVI. KAPITTEL.

Van lepelkruid. (Cochlearia officinalis, Cochlearia anglica)

Geslachten.

De geslachten van lepelkruid zijn tweevormig, het een is hier te lande algemeen en het ander groeit in Engeland.

Gedaante.

1. Gewoon lepelkruid is een laag kruid dat uit zijn wortel op tamelijke lange steeltjes vele blinkende, brede, rondachtige, dikke en wat uitgeholde bladeren voort brengt die op een vlak of niet zeer diep lepeltje lijken en soms wat gekant of hoekig zijn. Tussen de bladeren komen andere stelen voort die omtrent een zeventien of dertig cm lang zijn waarlangs tot de toppen toe kleine witte bloempjes groeien en als die gevallen zijn dan volgen er kleine hauwtjes of laatjes na waarin het zaad schuilt dat op het zaad van kers lijkt. De wortels zijn dunne en witte vezels. [940]

Het Engels lepelkruid is van bloemen, zaad en smaak het gewone binnenlandse lepelkruid gelijk en ook van bladeren zoveel de groene blinkende kleur aangaat, dan van vorm zijn die niet zo lepelvormig uitgehold, maar lijken eerder op die van de melde of kleine zuring, als Lobel dat beschrijft.

Plaats.

1. Gewoon lepelkruid groeit niet zo zeer in het water zelf als op vochtige en met water besproeide broekachtige plaatsen, in Friesland, Holland en andere landen van Nederduitsland aan de zeekant gelegen groeit het veel op broekachtige plaatsen en omtrent de dijken vanzelf, in Brabant en elders, niet zo dicht bij de zee, wordt het in de hoven gezaaid daar het ook weelderig genoeg groeit.

2. De andere soort van lepelkruid groeit in Engeland, zegt dezelfde Lobel, te weten omtrent de rivier Theems zo die voorbij Londen valt en ook omtrent Bristol aan de westzee van Engeland.

Tijd.

Lepelkruid bloeit in april en mei het tweede jaar nadat het gezaaid is geweest en het zaad wordt vervolgens in mei en juni rijp.

Naam.

De Hollanders, Friezen en andere zowel Neder als Hoogduitsers noemen dit gewas lepelkruid en Loffelkraut en daarnaar op het Latijns Cochlearia, te weten de gewone soort eigenlijk lepelkruid en de andere Engels lepelkruid, in het Latijn Cochlearia Britannica. Het is naar mijn mening bij de ouders onbekend geweest. Want met het Telephium of Britannica (dat we hier eerder vermoedden) komt het niet overeen, gemerkt dat het van stelen en bladeren niet op postelein lijkt zoals het Telephium deed, noch niet tezamen trekkend is of op de soorten van zuring in krachten lijkt zoals de Britannica was naar het schrijven van Dioscorides en Galenus.

Aard.

Lepelkruid is merkelijk warm en droog van aard en lijkt op de groene kers van smaak en reuk.

Kracht en werking.

Lepelkruid in melk of wijn gekookt en ettelijke dagen achter elkaar gedronken is zeer nuttig om de ziekte die men scheurbuik noemt te genezen.

Deze ziekte wordt in Hoogduitsland Scorbauch genoemd en is een zeer moeilijke en lastige kwaal die de mensen zeer lang bij blijft en diegene die er mee gekweld zijn hebben eerst het tandvlees verzworen, gezwollen en van de tanden gescheiden en uit hun mond komt een vuile stank, hun dijen of benen zijn zeer dikwijls met blauwe plekken getekend al of die plaats geslagen of geknepen was geweest en dikwijls ook is hun aanzicht en hun ganse lichaam bleek van kleur en hun voeten zijn gezwollen en waterachtig als of ze leverzucht hadden. Olavs Magnus, in zijn beschrijving van de Noordelijke landen, zegt dat dit een ziekte is die in de legers en in het veld meest komt en den mensen lastig valt die kommer en ongemak lijden of in steden en belegerde plaatsen besloten zijn en dat ze hun oorsprong door het lange gebruik van zoute spijzen heeft en ook dat ze door de waasdom die van vochtige en koude muren en wegen opgedreven worden vermeerderd en verergerd worden. De Hoog en Nederduitsers, als gezegd is, noemen deze ziekte Schorbauch en scheurbuik, Plinius schijnt het Stomacace genoemd te hebben als ze de mond en delen er van ontstelde, dan als ze in de benen was noemde hij het Scelorysbe. Marcellus de oude schrijver noemt het gebrek dat aan de mond komt Oscedo in het Latijn. Hippocrates in het boek van de inwendige ziekten beschrijft een diergelijk gebrek, indien dit hetzelfde niet is, dat hij Eileos haematites noemt. De mens die deze ziekte heeft stinkt uit zijn mond vanwege zijn tanden, het tandvlees wordt los en er vloeit bloed uit zijn neus en soms ook krijgt hij ettelijke pukkels of knobbels aan zijn benen waarvan als de een genezen is de ander wederom voortkomt en de kleur wordt zwart en de huid dun. De oorsprong van deze ziekte is uit dik, koud, taai en slijmerig bloed en niet hetgeen dat door verbranding of onmatige hitte zwart geworden is, maar alleen hetgeen dat zwaar melancholisch, drabbig en als een droesem van het bloed is wat van de ongeschikte en onregelmatig wijze van leven en vooral van eten en drinken in de aderen en het ganse lichaam door verzameld wordt. Voorts zo zijn met deze ziekte niet alleen de ogenschijnlijke uiterlijke delen van het lichaam bezet en bevangen, maar de inwendige en het ingewand zelf wordt daardoor beschadigd en gekweld want dikwijls is deze ziekte de lever, maar meestal de milt met het voor vermelde dik, koud, taai en drabbig bloed vervuld en gezwollen, gemerkt dat de losse en voze gesteltenis en stof er van zeer geschikt en onderhevig is om dikke koude vochtigheden te ontvangen en plaats te geven wat Hippocrates in het 2^de boek van zijn Prorrhetica ook betuigt: ‘Het tandvlees, zegt hij, wordt bedorven en de adem wordt stinkend in diegene die een grote en gezwollen milt hebben, maar diegene die een grote milt hebben en nochtans nergens geen bloedgang hebben, noch ook niet stinkend van adem zijn die hebben vuile kwade zerigheden en zwarte liktekens in hun benen’. Hetzelfde schrijft Paulus Egineta ook in het 49^ste kapittel van zijn 3^de boek waar hij deze ziekte van de zwarte zucht of miltzucht (Icterus niger genoemd) met merkelijke tekens leert onderscheiden.

Maar van deze ziekte hebben we al genoeg gehandeld en misschien meer dan ons voornemen vereist en daarom zullen we tot onze kruiden wederom keren waaronder geen beter is om de voor vermelde scheurbuik te genezen dan dit lepelkruid dat we hier beschreven hebben.

BIJVOEGING.

De gewone lieden en schippers van de Nederduitse en Noordelijke landen kennen dit lepelkruid zo goed dat het onnodig is er vele woorden meer van te maken. Doch diegene die er meer van begeren te weten die lezen de beschrijving die Joannes Wierus van dit kruid gedaan heeft in zijn traktaatje van het scheurbuik.

De gewone soort van lepelkruid is van Lobel Cochlearia Batava genoemd en Telephium Lacunae, in het Hoogduits Leffelkraut, in het Frans herbe aux cuilliers. Andere houden het voor een soort van Thlaspi die op kers lijkt. Het zaad is gewoonlijk ros of roodachtig.

De Engelse soort is van vele voor de Britannica van Plinius gehouden geweest, zegt Lobel, omdat ze op dezelfde plaatsen gevonden wordt en met dezelfde krachten begaafd is die de krijgslieden van Julius Caesar die onderwezen zijn van de Friese [941] boeren daarin bevonden hebben tegen het scheurbuik, zoals Plinius uitvoeriger verhaalt. Dan dit is zeer onzeker en de redenen die ze brengen zijn niet sterk genoeg om ons dat te laten geloven. Dezelfde Lobel vergelijkt de bladeren van deze soort met die van melde of fonteinkruid en zegt dat ze een duim breed zijn en anderhalve duim lang, dik, dicht en sapachtig, van smaak en kleur het voorgaande lepelkruid gelijk, maar groter van wortel zoals het ook is van alle andere delen.

Noch van de krachten van lepelkruid.

Dit kruid is warm in de eerste graad en droog in de tweede. Het sap er van wordt in sommige landen meer gebruikt dan het afkooksel of het water daar het in gekookt is geweest en niet alleen tegen scheurbuik, maar ook tegen andere gebreken dat van zwaar grof bloed komt. Want dit sap wordt zeer nuttig gedronken tegen de gezwollen milt en verstopping er van die zonder scheurbuik komt.

Lepelkruid in water gekookt is zeer goed tegen de vuile zweren, geladenheid en slijmerigheid van de mond en ook tegen de gebreken die van het scheurbuik komen als de mond daarmee dikwijls gespoeld wordt.

Hetzelfde kruid met azijn vermengt en op de huid gestreken verdrijft de witte en zwarte plekken die op het lichaam komen en de sproeten en hetzelfde doet ook dit kruid gestoten en alleen er zes uren lang opgelegd als de plekken daarna met gerstemeel bestreken worden.

Engels lepelkruid is minder tezamen trekkend dan de gewone en niet nuttig tot die dingen die Dioscorides zijn Britannica toeschrijft, hoewel dat het alzo zeer geprezen wordt tegen scheurbuik als dezelfde Lobel betuigt.