Aster

HET XXIV. CAPITEL.

Van Sterre-cruydt oft Aster Atticus.

Gheslachten.

Daer zijn twee gheslachten van Aster Atticus: het eerste met purpure, het ander met geele bloemen; ’t welck oock noch in twee andere mede-soorten verdeylt wordt, want het wast somtijdts recht op, somtijdts light het ter aerden verspreyt.

Ghedaente.

1. A. Sterre-cruydt oft Aster Atticus dat peersche bloemen heeft, brenght voort recht overeynd staende steelkens, rond, wat hardachtigh, breucksaem, oft mals, rouw, ende wat hayrigh oft ruygh, wat hooger dan een spanne opschietende: de bladeren zijn langhworpigh, in sonderheyt de ghene die neffens oft aen de steelkens wassen, ende zijn oock hardt, rouwachtigh ende breedtachtigh. De bloemen komen voort op ’t sop van de roeykens oft steelkens, by nae van ghedaente de Camille-bloemen ghelijck, in ’t midden geel, maer rondsom oft in de omwassende bladerkens blauw oft peersachtigh, oft uyt den purpuren blauwachtigh, die daer nae tot stuyfkens verwaeyen, ende door den windt wegh ghevoert worden; waer onder kleyn saedt schuylt. De wortel is veselachtigh.

B. Dit gheslacht heeft een mede-soorte nerghens in van de voorgaende verschillende, dan alleen daer in dat sy smaller bladeren heeft.

2. Sterre-cruydt met Geele bloemen is de voorgaende soorte van Sterre-cruydt heel ghelijck, aengaende de [425] ronde, broose, ghetackte, rouwe steelkens, ende oock aengaende de harde, ende insghelijcks oock rouwachtige bladeren: doch is een weynighskens grooter in alle sijn deelen. De bloeme is soo wel in haer omringhelende bladerkens, als in ’t middenste hoofdeken oft kruynken geel blinckende van verwe; de welcke oock tot stuyfkens vergaen ende verwaeyen; maer nochtans niet soo haest als die van het voorbeschreven Sterre-cruydt met purpure bloemen. Het saedt is oock kleyn. De wortel en is die van het voorgaende Sterre-cruydt niet onghelijck.

3. Daer wordt noch een gheslacht van Sterre-cruydt ghevonden, datmen Ligghende oft Kruypende Sterre-cruydt magh noemen: wiens steelkens niet recht overeynde en staen, maer zijn ter aerden-waert omghebogen ende ligghende: anders zijn dese steelkens oock rond ende hard, wat roodachtigh van verwe: de bladeren zijn insgelijcks oock hard, ende die van de voorgaende soorten ghelijck: de bloeme is wat grooter dan die van de voorgaende soorte, heel geluwe van verwe, soo wel aen de kanten als in ’t midden.

Plaetse.

De soorten van Sterre-cruydt en worden hier te lande nerghens in ’t wildt wassende ghevonden; dan alleen in de hoven, daer sy gheoeffent ende onderhouden moeten wesen, gebroght zijnde uyt Hooghduytschlandt, Behemerlandt, Italien, ende andere ghewesten, alwaer sy op rouwe woeste ende onghebouwde plaetsen voortskomen; als zijn de bosschen kleyne berghskens oft heuvelkens, dickwijls oock in de weyen, ende sommige beemden by den Rhijn-stroom gheleghen.

Tijdt.

Sterre-cruydt bloeyt meest in Oogstmaendt.

Naem.

Dit cruydt hebben wy Sterre-cruydt in ’t Nederduytsch gheheeten, om dat dien naem met den Grieckschen seer wel over een komt: want de Griecken noemen ’t Aster Atticos ende Boubonion; de Latijnen Aster Atticus, Bubonium ende Inguinalis; sommighe Asterion, Asteriscon ende Hyophthalmon; de Hooghduytschen Megerkraut, Bruchkraut, Scartenkraut, ende Sternkraut; de Spaegniaerts Bobas ende oock Estrellada; de Fransoysen Estoillee ende Aspergoutte menue.

1. Die soorte van Sterre-cruydt die purpure bloemen heeft wordt eyghentlijck Aster Atticus gheheeten, van ons Sterre-cruydt, oft Sterre-cruydt met purpure bloemen, oft oock Sterre-cruydt met breede bladeren: sommighe ghelooven dat het den Flos Amellus is daer Virgilius af spreeckt in het 4.boeck van sijne Georgica, segghende by nae aldus:

Daer is een bloem’ in ’t veldt, bekendt in alle hoecken,

Die van den landtsman hier Amellus vvordt ghenaemt,

Ghy sult haer vinden haest, end’ hoeft niet langh te soecken,

VVant sy uyt een kleyn zoy by nae een bossch; versaemt:

Van viervv’ is sy goudt-geel; dan haeren kant besetten

Veel bladers blinckend’ blauvv peersch uyt den violetten.

Welcke woorden wy uyt sijn Latijnsche dichte hebben willen oversetten, om dat sy dit cruydt eenighsins beschrijven

B. De andere soorte met smalle bladeren is in ’t Latijn Aster Atticus angustifolius gheheeten, dat is Sterre-cruydt met smalle bladeren.

2. De tweede soorte heet Aster Atticus luteo flore in ’t Latijn, dat is Sterre-cruydt met geele bloemen.

3. De derde soorte heet Kruypende oft Ligghende Sterre-cruydt, in ’t Latijn Aster Atticus supinus.

Aerd.

Galenus schrijft, dat Sterre-cruydt tamelijck digestijf oft verteerende ende verdouwende van krachten is, te weten matigh warm ende niet te gheweldighlijck verdrooghende; in sonderheydt als het noch weeck ende versch ghepluckt is.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides seght, dat Sterre-cruydt van buyten ghebruyckt, ende groen ghestooten opgeleyt, de verhitte mage seer nuttelijck is, ende oock de ontstekingen ende verhittingen der ooghen, de sweerende klieren, klapooren ende dierghelijcke geswillen in d’ ergenisse ende elders verteeren ende ghenesen kan, ende den uytvallenden achterdarm wederom in doen keeren. Sommighe versekeren (betuyght den selven Dioscorides) dat het purpur oft blauw van de bloeme van Sterre-cruydt met water ghedroncken, de squinancie ende gheswillen oft andere ghebreken der keelen geneest, ende oock de vallende sieckten van de kinders; ende dat de selve bloeme noch versch zijnde, seer nut is om de ontstekinghen ende verhittinghen van alle klapooren ende dierghelijcke geswillen [426] te matighen, alsmen die daer van buyten op leydt: ende dat de selve dor gheworden oft verdrooght zijnde, indien hy met de lincker handt van den krancken ghepluckt wordt, ende soo op de klapoore oft gheswil ghebonden, alle de smerte oft pijne daer van beneemt, oft immers versoet.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Sterre-cruydt uyt Clusius.

1. Eerst Geel Sterre-cruydt, voor den oprechten Aster Atticus ghehouden, wast in Spaegnien, ende in Vranckrijck, ende bloeyt in den Mey ende Hoymaendt. Dit cruydt heeft eenen rechten steel, eenen voet hoogh, hardachtigh, met grijse hayrachtigheydt bedeckt, in meer hooge tacken verdeylt, op ’t uyterste van dese tacken wassen schelferachtighe hoofdekens, onder aen ghemeynlijck met vijf langhe rouwe, oft hayrachtighe hardachtighe sterres-ghewijs uytghespreyt staende bladeren verciert: in ’t midden staet een bloeme als die van den Vokelaer oft van de Camille, gantsch goudtverwigh: de bladeren die aen den steel ghespraeyt staen zijn sacht, ruygh oft wolachtigh, grijs oft witachtigh, die van de Christus-ooghen by nae gelijck, maer smaller. De wortel vergaet des winters: ende dit ghewas en blijft niet langher dan een iaer in ’t leven. Die van Montpelliers noemen dit cruydt Oculus Christi, dat is Christus-ooghe: in Spaegnien Bobas, als Dodoneus oock schrijft..

2. Tweede Geel Sterre-cruydt is het Ligghende Sterre-cruydt van Dodoneus, ende krijght uyt eene wortel ruyghe steelkens, meest ter aerden verspreyt ligghende: de bladeren zijn veel in ’t ghetal, de voorgaende ghelijck; maer wat groener: elck tacksken draeght een hard gheblaedt knopken, ende daer op een heel ronde geele bloeme, die van de Koe-ooge oft Vokelaer gelijck, dat is goudtgeel van verwe:, als de bloemen vergaen, veranderen die knopkens in soo harde ende houtachtighe saedt-bollekens, datmense nauws met den naghel ghebreken kan om het saedt, dat daer seer vast in is uyt te nemen. Dit wast in Nieuw Castilien. Hier te lande wilt het qualijck aerden.

3. Groot Oostenrijcks Geel Sterre-cruydt, van Clusius Aster Pannonicus maior gheheeten, brenght uyt een swarte kromme ende slimme wortel veele bladeren voort, den bladeren van Duyvels-beet ghelijck, maer bleecker groen, oock met een dunne donsachtigheydt bedeckt, wat bitterachtigh oft scherpachtigh van smaeck: daer tusschen komt den steel voort, anderhalven voet hoogh, oft hoogher, rond, meestendeel roodachtigh, aen den welcken andere bladeren ghespreyt staen, smaller, voor spits, ende wat tandts-gewijse gheschaert: desen steel is op sijn uyterste in sommighe tackskens verdeylt, die groote knoppen draghen, van veele vijfbladighe geele bloemkens in een rond hooft vergadert staende ghemaeckt: rondom de welcke wassen langhe, breedachtighe, platte bladeren, schoon geel van verwe, met kleynen oft gheenen reuck: het saedt is by nae drijkantigh, in de saedt-hoofdekens tusschen hayrachtighe wolachtigheydt schuylende. Dit cruydt bloeyt in Hoymaendt: het saedt wordt rijp in de Oogstmaendt: elders bloeyt het veel vroegher. Dierghelijck Sterre-cruydt schijnt Lobel beschreven te hebben, met naem van Geel Bergh-Sterre-cruydt: dan het sijne en heeft maer een bloeme, ende dit heefter veele.

4. Geel Oostenrijcksch Sterre-cruydt met Wilghe-bladeren bloeyt in de Braeckmaendt, ende heeft steelen met veel bladeren bewassen, de Wilghe-bladeren schier ghelijck, groen, hard, rondom wat ghekertelt, wat scherpachtigh van smaeck: dese steelen worden nae boven in dry oft meer tacken verdeylt, draghende hoofdekens van veele groene bladerkens op den anderen liggende ghemaeckt, die ten laetsten opengaende bloemen verthoonen alsoo groot als die van de voorgaende soorte, doch met wat kleyner midden-cruyne; ende bladerkens die daer om wassen zijn smaller, voor aen in tweeen ghekloven, geel van verwe. Hy noemt het in ’t Latijn Aster Pannonicus saligneis foliis.

5. Geel Sterre-cruydt met wolachtighe bladeren, in ’t Latijn Aster lanuginoso folio oft Aster subhirsuto salicis folio gheheeten, wast oock in Oostenrijck ende Moravien, ende heeft veele dunne, stercke groene oft peersachtighe ruyghachtighe steelen, omtrent anderhalven voet hoogh, onghschicktelijck bewassen met veele langhe groene bladeren, de Wilghe-bladeren ghelijck, eenen dweersen vingher breedt, ter aerdenwaert wat omghebooght, onder aen breedts, met sachte donsachtigheydt bedeckt, scherp ende bitterachtigh van smaeck: op ’t uyterste van den steel staet een knopken van veele bladerkens als schelferen ghemaeckt, een grootachtighe kruyne omvattende, van veele geele mosachtige bloemkens vergadert, sonder eenigen merckelijcken goeden reuck: om de welcke wassen veele langhachtighe bladerkens, de bladerkens die rondom de bloemen van Elen Kampaen oft Alant wassen seer ghelijck, doch smaller, geel van verwe, maer bleecker dan de midden-kruyne is: omtrent ’t opperste van den steel, by den oorspronck van de bladeren, komen dry, vier oft meer tackskens uyt, hoogher dan den midden-steel wordende, elck een bloeme als de voorbeschrevene voortbrenghende.

6. Geel Oostenrijcksch Sterre-cruydt met smaller bladeren is leegher dan het voorgaende, selden meer dan eenen voet hoogh opschietende, uyt sijn swarte veselachtighe menighvuldighe wortel veele dunne, harde, groene steelkens oft rijsken voortbrenghende, ongheschicktelijck bewassen met veele bladeren, die smaller, swarter, ende voor spits zijn, bitterachtigh van smaeck, met wat scherpigheydt daer by: op ’t opperste van de roeyen oft steelen wassen bloemen die van ’t voorgaende ghelijck, maer kleyner, uyt een gheblaedt knopken spruytende: op haer tsop staen oock sommighe sijd-steelkens, die nochtans selden hoogher worden dan de midden-steelen zijn. Het bloeyt wat spaeder dan de voorgaende soorte. De bladeren van dit cruydt zijn die van de Ptarmica seer wel van ghedaente ende grootte ghelijck: dan sy zijn aen de kanten gheensins gheschaert oft ghekertelt.

7. Blauw Sterre-cruydt oft Bergh-Sterre-cruydt met peersche bloemen is van Clusius Aster Alpinus caeruleo flore gheheeten ende voor een soorte van Amellus, oft ten minsten voor Amellus Alpinus ghehouden: ende wast op de tsoppen van de berghen van Oostenrijck, bloeyende in de Hoymaendt, in de hoven vroeger. Het is een van die cruyden die seer qualijck in de hoven aerden willen. Dit ghewas heeft veele bladeren, onder smal, voor aen bot ende bij nae rond, de bladeren van de Madelieven niet qualijck gelijckende, met wat dons bedeckt oft ruygh, eerst wat verdrooghende van smaeck, daer nae bitter: tusschen dese bladeren spruyt eenen steel omtrent eenen voet langh, ruygh, met bladeren bewassen, op sijn tsop een hoofdeken draghende, vergadert van veele sachte purpurachtighe bladerkens, ende tusschen ’t selve een groote bloeme, ghemaeckt van veele dunne langhe uyt den blauwen purpurachtighe bladerkens, om een geele kruyne staende: de welcke rijp zijnde tot stuyfkens verwaeyt: de wortel ghelijckt die van de Madelieven oft Scabieuse, ter sijden uyt meer afsetsels ghevende, met witte veselinghen hayrs-ghewijse verdeylt.

8. Ghemeyn Blauw oft Peersch Sterre-cruydt, in ’t Latijn Aster caeruleus Italorum, wast niet alleen in Italien met sijn bloemen, die van veele peersche oft blauwe bladeren rondom een geel midden-kruyn staende ghemaeckt zijn, maer wordt oock veel in Oostenrijck ende in de omligghende landen gevonden.

Veranderinghe. Dese soorte is tweederhande, te weten met breeder ende met smaller bladeren: ende die met smalle bladeren heeft noch een seer kleyne mede-soorte, diemen Sterre-cruydt Naenken soude moghen noemen. Dese twee soorten zijn van Fuchsius ende Dodoneus beschreven gheweest, ende Aster Atticus gheheeten.

Gheslachten van Sterre-cruydt uyt Lobel.

Dese zijn de voorbeschreven soorten seer ghelijck, nochtans sullen wy de selve in ’t kort verhaelen.

1. Italiaensche Sterre-cruydt met purpur geele bloemen, de achtste ende ghemeyne soorte van Clusius, ende de tweede van Dodoneus. Het wast in Italien ende oock in Languedock: ende heeft de ghedaente van Conyza, ende brenght bloemen voort, niet alleen die geel zijn, maer purpur-geel: de welcke de bladerkens hebben staende ghelijck schijnende sterren.

2. Geel Italiaensch Sterre-cruydt van ghedaente ende bloemen de Conyza ghelijck, wast oock in Languedock. De bladeren zijn die van den Olijfboom, Conyza oft Grooten Myrtus ghelijck. De bloeme is geel, rond, wolachtigh, ende van buyten met kafachtighe schubkens beset, ghelijck die van de Iacea. De wortel is faselachtigh: ende den smaeck van ’t gheheel cruydt is wat t’samentreckende ende drooghende, met eenighe welrieckende bitterheyt.

3. Kleyn purpur-geel Sterre-cruydt van Languedoc, met bladers van Wildt Vlas, heeft bloemen ghemaeckt van veele bladerkens, staende gelijck sterrekens: de welcke schoon purpur-geel zijn, die van den Tripolium ghelijck. Hy noemt dit cruydt in ’t Latijn Aster minor Narbonensium, Tripolii flore, Linariae folio.

4. Geel Bergh-Sterre-cruydt wast op de hooghe bergen van Savoyen, ende brenght voort maer een bloeme, die seer groot is, van grootte, verwe ende ghedaente bijkants die van den Alant ghelijck, seydt Lobel, groeyende op eenen enckelen rechten dunnen steel, anderhalven voet hoogh, draghende bruyne bladers, soo groot als die van ’t Italiaensch Sterre-cruydt, ende dien soo ghelijck, datmen souden meynen dat ’t selfde cruydt waere. De wortel is faselachtigh, die van den Duyvels-bete oft Lionsche Britannica gelijck.

5. Rouw Bergh-Sterre-cruydt is van lenghde ende bloeme den voorgaenden niet onghelijck; maer ’t heeft den steel ende bladers rouw ende langhachtigh, die van onse kleyne Hondts-tonghe van grootte ende ghedaente gelijck; maer de wortel en is niet soo faselachtigh.

6. Geel Sterre-cruydt, Conyzoïdes van Gesnerus, wast veel in Enghelandt ende Nederlandt, in sonderheyt by Loven omtrent de boomgaerden vande stadt, de kleynste Conyza van ghedaente, bladers, ende steelen gelijck: de bloemen zijn van verwe verstorven geel.

7. Ligghende Sterre-cruydt, van andere Aster Hispanicus gheheeten.

Huckende Sterre-cruydt van Italien, dat Fabius Columna beschrijft, ende Aster cernuus heet, ghelijckt de voorgaende: dan de bladeren zijn breeder dan aen ’t ghemeyn Sterre-cruydt, veel grooter, dry duymbreedden breedt, rondom wat ghekertelt, hayrigh, zenuachtigh, met korte ruygigheyt. Den enckelen steel heeft veele sijd-steelen, met bijnae niet ghekertelde bladeren. Het tsop van de steelen wordt boven allenghskens dicker, ende op elck tsop komt een bloeme voort, ter aerdenwaert omghekromt, van geele draeykens versamelt, onder met veel groene sachte bladerkens straelsghewijs beset. Het saedt ende de wortelen zijn goet van reuck, bitter van smaeck, als de bladeren self oock zijn.

Ander Sterre-cruydt van Apulien heeft een welrieckende wortel, die van de Nies-wortel ghelijck, langh levende, binnen gezenuwet, besijden seer langh beveselt. De bladeren ligghen ter aerden: ende zijn sacht, wolachtigh, dick, seer gezenuwet, rondom wat geschaert, uyt den groenen bleeckachtigh, welrieckende. Den steel is met bladeren sonder voetkens bewassen: op wiens tsop de bloemen voortkomen, op verscheyden sijd-tacken staende, in knopkens als in het Sterre-cruydt, met seer dunne baerdekens dicht ghestraelt, geel van verwe, binnen in een schildeken van kleyne bloemkens verthoonende. Het kleyn welrieckende saedt verwaeyt tot stuyfkens. Den smaeck ende reuck komt met de beschrijvinghe van Baccharis wel over een, seydt den selven Columna: dan alleen de bloemen en zijn niet wit peersch.

Aster Atticus Valerii Cordi is de Strick-bloeme.

Aster Tragi is Eranthemum Gesneri oft de Bruynettekens.

Sterre van Yerlandt verschilt oock van dese cruyden, ende is elders by de soorten van Scorpioïdes beschreven. [427]

De Herba Stella wordt oock Sterre-cruydt gheheeten, maer daer hebben wy te voren af ghesproken.

Het Tripolium wordt van sommighe voor een mede-soorte van Sterre-cruydt ghehouden; alsoock de Creta marina: die beyde Aster marinus heeten: dan daer van sullen wy elders handelen.

Water Sterre-cruydt, in ’t Latijn Stellaria aquatica ghenoemt, en is gheen mede-soorte van dit ghewas, ende wordt onder de water-cruyden beschreven.

Tijdt.

In Franckenlandt aen den Rhijn bloeyt de Leeghe soorte van Sterre-cruydt met blauwe bloemen vroegher dan de ander soorte die hoogher op-schiet: in de hoven van Nederlandt wordt het saedt rijp in Oogstmaendt oft September: ende de wortel blijft sommighe iaeren in ’t leven: ’t welck in de soorte met geele bloemen niet oft seer selden ghebeurt: daerom moetmense van rijp saedt vermenighvuldighen.

Naem.

Den naem Sterre-cruydt is ghekomen niet nae de ghedaente der bloemen, maer van de bladers, die ghelijck een sterre rondom de bloeme staen, als Dioscorides van de bloeme van sijnen Aster Attcius oock schijnt verklaert te hebben. Het heet Inguinalis ende Bubonium in ’t Latijn, om dat het de gheswillen in de eegenisse verdrijft, als Dodoneus oock eensdeels te kennen gheeft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Paulus Aegineta schrijft: Sterre-cruydt heeft een gemenghde, te weten een scheydende ende verkoelende kracht: daer in ghelijckt het de Roose: want het verkoelt, maer niet seer krachtighlijck; ende verteert, verdouwt ende verdrooght matelijcken: ’t welck den bitteren smaeck die het heeft ghenoeghsaem uytwijsen kan: daer wat t’samentreckinghes bygevoeght is, maer geen scherpigheyt, immers die onlieflijck zy; selfs soo wordt de wortel van dit cruydt somtijdts goet van smaeck bevonden, ende in Italien oock goedt van reuck.

Men prijst het Sterre-cruydt oock seer teghen de beten ende steken van alderhande verghiftighe dieren.

De bloeme van Sterre-cruydt ghestooten met oude Verckensliese, wordt nuttelijck ghedaen op de beten van de dulle honden.

Den roock van dit cruydt, dat is soo wel van de wortelen, steelen ende bladeren, als van de bloemen, ghedrooght zijnde, is seer goedt om de slanghen te veriaeghen.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van sterrenkruid of Aster Atticus. (Aster amellus en Aster linosyris)

Geslachten.

Daar zijn twee geslachten van Aster Atticus, de eerste met purperen en de andere met gele bloemen wat ook noch in twee andere medesoorten verdeeld wordt want het groeit soms rechtop en soms ligt het ter aarden verspreidt.

Gedaante.

1. A. Sterrenkruid of Aster Atticus dat paarse bloemen heeft brengt recht overeind staande steeltjes voort die rond, wat hardachtig, breukbaar of mals, ruw en wat harig of ruig zijn en wat hoger dan zeventien cm opschieten, de bladeren zijn langwerpig en vooral diegene die naast of aan de steeltjes groeien en zijn ook hard, ruwachtig en breedachtig. De bloemen komen op de top van de roeden of steeltjes voort en zijn bijna van gedaante de kamillebloemen gelijk en in het midden geel, maar rondom of in de omgroeiende bladertjes blauw of paarsachtig of uit het purper blauwachtig die daarna tot stuifjes verwaaien en door de wind weg gevoerd worden waaronder klein zaad schuilt. De wortel is vezelachtig.

B. Dit geslacht heeft een medesoort die nergens in van de voorgaande verschilt dan alleen daarin dat ze smaller bladeren heeft.

2. Sterrenkruid met gele bloemen is de voorgaande soort van sterrenkruid heel gelijk aangaande de [425] ronde, broze, vertakte, ruwe steeltjes en ook aangaande de harde en insgelijks ook ruwachtige bladeren, doch is wat groter in al zijn delen. De bloem is zowel in zijn omringende bladertjes als in het middelste hoofdje of kruintje geel blinkend van kleur die ook tot stuifjes vergaan en verwaaien, maar nochtans niet zo gauw als die van het voorbeschreven sterrenkruid met purperen bloemen. Het zaad is ook klein. De wortel is die van het voorgaande sterrenkruid vrij gelijk.

3. Daar wordt noch een geslacht van sterrenkruid gevonden dat men liggend of kruipend sterrenkruid mag noemen wiens steeltjes niet recht overeind staan, maar ter aarden omgebogen zijn en liggen en anders zijn deze steeltjes ook rond en hard, wat roodachtig van kleur en de bladeren zijn insgelijks ook hard en die van de voorgaande soorten gelijk, de bloem is wat groter dan die van de voorgaande soort en heel geel van kleur zowel aan de kanten als in het midden.

Plaats.

De soorten van sterrenkruid worden hier te lande nergens in het wild groeiend gevonden dan alleen in de hoven daar ze geteeld en onderhouden moeten wezen en zijn uit Hoogduitsland, Bohemen, Italie en andere gewesten gebracht waar ze op ruwe woeste en ongebouwde plaatsen voortkomen als zijn de bossen, kleine bergjes of heuveltjes en dikwijls ook in de weiden en sommige beemden die bij de Rijnstroom liggen.

Tijd.

Sterrenkruid bloeit meest in augustus.

Naam.

Dit kruid hebben we sterre-cruydt in het Nederduits genoemd omdat die naam met de Griekse zeer goed overeen komt want de Grieken noemen het Aster Atticos en Boubonion, de Latijnen Aster Atticus, Bubonium en Inguinalis, sommige Asterion, Asteriscon en Hyophthalmon, de Hoogduitsers Megerkraut, Bruchkraut, Scartenkraut en Sternkraut, de Spanjaarden bobas en ook estrellada, de Fransen estoillee en aspergoutte menue.

1. Die soort van sterrenkruid die purperen bloemen heeft wordt eigenlijk Aster Atticus genoemd en van ons sterrenkruid of sterrenkruid met purperen bloemen of ook sterrenkruid met brede bladeren, sommige geloven dat het de Flos Amellus is daar Virgilius van spreekt in het 4^de boek van zijn Georgica en zegt bijna aldus:

‘daar is een bloem in het veld en is bekend in alle hoeken,

Die van de landman hier Amellus wordt genoemd,

Ge zal haar gauw vinden en hoeft niet lang te zoeken,

Omdat ze uit een kleine zode bijna een bosje verzamelt,

Van kleur is ze goudgeel, dan haar kant bezetten,

Veel bladeren blinkend blauwpaars uit het violette’ .

Welke woorden we uit zijn Latijnse gedicht hebben willen overzetten omdat ze dit kruid enigszins beschrijven

B. De andere soort met smalle bladeren is in het Latijn Aster Atticus angustifolius genoemd, dat is sterrenkruid met smalle bladeren.

2. De tweede soort heet Aster Atticus luteo flore in het Latijn, dat is sterrenkruid met gele bloemen.

3. De derde soort heet kruipende of liggend sterrenkruid, in het Latijn Aster Atticus supinus.

Aard.

Galenus schrijft dat sterrenkruid tamelijk digestief of verterend en verduwend van krachten is, te weten matig warm en niet te geweldig verdrogend en vooral als het noch week en vers geplukt is.

Kracht en werking.

Dioscorides zegt dat sterrenkruid van buiten gebruikt en groen gestoten opgelegd de verhitte maag zeer nuttig is en ook de ontstekingen en verhitting der ogen, zwerende klieren, klaporen en diergelijke gezwellen in de ergenis en elders verteren en genezen kan en de uitvallende achterdarm wederom in laat keren. Sommige verzekeren (betuigt dezelfde Dioscorides) dat het purper of blauw van de bloem van sterrenkruid met water gedronken de keelblaren en gezwellen of andere gebreken van de keel geneest en ook de vallende ziekten van de kinderen en dat die bloemen die noch vers zijn zeer nuttig zijn om de ontstekingen en verhitting van alle klaporen en diergelijke gezwellen [426] te matigen als men die er van buiten op legt en dat als die dor geworden of verdroogd zijn indien het met de linker hand van de zieke geplukt wordt en zo op de klapoor of gezwel gebonden alle smart of pijn er van beneemt of immers verzoet.

BIJVOEGING.

Geslachten van sterrenkruid uit Clusius.

1. Eerst geel sterrenkruid dat voor de echte Aster Atticus gehouden wordt groeit in Spanje en in Frankrijk en bloeit in mei en juni. Dit kruid heeft een rechte steel van dertig cm hoog die hardachtig en met grijze harigheid bedekt is en in meer hoge takken verdeeld en op het uiterste van deze takken groeien schilferachtige hoofdjes die onderaan gewoonlijk met vijf lange ruwe of haarachtige hardachtige stervormige uitgespreid staande bladeren versierd zijn en in het midden staat een bloem als die van de vokelaar of van de kamille en gans goudkleurig, de bladeren die aan de steel gespreid staan zijn zacht, ruig of wolachtig, grijs of witachtig en die van de Christusogen bijna gelijk, maar smaller. De wortel vergaat ‘s winters en dit gewas blijft niet langer dan een jaar in ’t leven. Die van Montpelliers noemen dit kruid Oculus Christi, dat is Christusoog, in Spanje bobas als Dodonaeus ook schrijft..

(Odontospermum maritimum)

2. Tweede geel sterrenkruid is het liggende sterrenkruid van Dodonaeus en krijgt uit een wortel ruige steeltjes die meest ter aarden verspreid liggen, de bladeren zijn veel in het getal en de voorgaande gelijk, maar wat groener en elk takje draagt een hard bladig knopje en daarop een heel ronde gele bloem die van de koeienoog of vokelaar gelijk, dat is goudgeel van kleur en als de bloemen vergaan veranderen die knopjes in zulke harde en houtachtige zaadbolletjes dat men ze nauwelijks met de nagel breken kan om het zaad dat er zeer vast in is uit te nemen. Dit groeit in Nieuw Castilië. Hier te lande wil het slecht aarden.

(Aster pannonicus) 3. Groot Oostenrijks geel sterrenkruid is van Clusius Aster Pannonicus major genoemd en brengt uit een zwarte kromme en dwarse wortel vele bladeren voort die de bladeren van duivelsbeet gelijk zijn, maar bleker groen en ook met een dunne donsachtigheid bedekt en wat bitterachtig of scherpachtig van smaak en daartussen komt de steel van vijf en veertig cm hoog of hoger voort, rond en meestal roodachtig waaraan andere bladeren gespreid staan die smaller en voor spits en wat tandvormig geschaard zijn, deze steel is op zijn uiterste in sommige takjes verdeeld die grote knoppen dragen die van vele vijfbladige gele bloemkens die in een rond hoofd verzameld staan gemaakt zijn en rondom die groeien lange, breedachtige, platte bladeren die mooi geel van kleur zijn met kleine of geen reuk, het zaad is bijna driekantig en schuilt in de zaadhoofdjes tussen haarachtige wolligheid. Dit kruid bloeit in juli en het zaad wordt rijp in augustus, elders bloeit het veel vroeger. (Inula montana) Diergelijk sterrenkruid schijnt Lobel beschreven te hebben met naam van geel bergsterrenkruid, dan het zijne heeft maar een bloem en deze heeft er vele.

(Inula hirta) 4. Geel Oostenrijks sterrenkruid met wilgenbladeren bloeit in juni en heeft stelen met veel bladeren begroeid die veel op de wilgenbladeren lijken, groen, hard en rondom wat gekarteld en wat scherpachtig van smaak, deze stelen worden naar boven in drie of meer takken verdeeld en dragen hoofdjes die van vele groene bladertjes die op elkaar liggen gemaakt zijn en tenslotte open gaan de bloemen vertonen alzo groot als die van de voorgaande soort, doch met wat kleiner middenkruin en bladertjes die daarom groeien zijn smaller en vooraan in tweeën gekloven en geel van kleur. Hij noemt het in het Latijn Aster Pannonicus saligneis foliis.

(Inula britannica) 5. Geel sterrenkruid met wolachtige bladeren, in het Latijn Aster lanuginoso folio of Aster subhirsuto salicis folio genoemd groeit ook in Oostenrijk en Moravië en heeft vele dunne, sterke groene of paarsachtige ruigachtige stelen omtrent vijf en veertig cm hoog en onregelmatig begroeid zijn met vele lange groene bladeren die gelijk zijn als de wilgenbladeren en een dwarse vinger breed en ter aarden wat omgebogen en onderaan het breedst met zachte donsachtigheid bedekt, scherp en bitterachtig van smaak en op het uiterste van de steel staat een knopje die van vele bladertjes als schilfers gemaakt is en een grootachtige kruin omvat die van vele gele mosachtige bloempjes verzameld is zonder enige merkelijke goede reuk waarom vele langachtige bladertjes groeien die veel lijken op de bladertjes die rondom de bloemen van elen kampaan of Alant groeien, doch smaller en geel van kleur, maar bleker dan de middenkruin is en omtrent het opperste van de steel bij de oorsprong van de bladeren komen drie, vier of meer takjes uit die hoger dan de middensteel worden en elk draagt een bloem als de voorbeschrevene.

6. Geel Oostenrijks sterrenkruid met smallere bladeren is lager dan het voorgaande die zelden meer dan dertig cm hoog opschiet en uit zijn zwarte vezelachtige menigvuldige wortel vele dunne, harde, groene steeltjes of rijsjes voortbrengt die onregelmatig begroeid zijn met vele bladeren die smaller, zwarter en voor spits zijn, bitterachtig van smaak met wat scherpte er bij en op het opperste van de roeden of stelen groeien bloemen die van de voorgaande gelijk, maar kleiner en uit een bladig knopje spruiten, op hun top staan ook sommige zijsteeltjes die nochtans zelden hoger worden dan de middenstelen zijn. Het bloeit wat later dan de voorgaande soort. De bladeren van dit kruid zijn die van de Ptarmica zeer goed van gedaante en grootte gelijk, dan ze zijn aan de kanten geenszins geschaard of gekarteld.

(Aster alpinus) 7. Blauw sterrenkruid of berg sterrenkruid met paarse bloemen is van Clusius Aster Alpinus caeruleo flore genoemd en voor een soort van Amellus of tenminste voor Amellus Alpinus gehouden en groeit op de toppen van de bergen van Oostenrijk en bloeit in juli, in de hoven vroeger. Het is een van die kruiden die zeer slecht in de hoven aarden willen. Dit gewas heeft vele bladeren die onder smal en vooraan bot en bijna rond zijn en vrij goed op de bladeren van de madelieven lijken en met wat dons bedekt of ruig, eerst wat verdrogend van smaak en daarna bitter, tussen deze bladeren spruit een steel omtrent dertig cm lang die ruig en met bladeren begroeid is en op zijn top een hoofdje draagt die verzameld is van vele zachte purperachtige bladertjes en daartussen een grote bloem die gemaakt is van vele dunne lange uit het blauwe purperachtige bladertjes die om een gele kruin staan en als die rijp zijn tot stuifjes verwaaien, de wortel lijkt op die van de madelieven of Scabiosa en geeft aan de kanten meer zijknoppen uit en is met witte vezels haarvormig verdeeld.

(Aster amellus) 8. Gewoon blauw of paars sterrenkruid, in het Latijn Aster caeruleus Italorum, groeit niet alleen in Italië met zijn bloemen die van vele paarse of blauwe bladeren die rondom een gele middenkruin staan gemaakt zijn, maar wordt ook veel in Oostenrijk en in de omliggende landen gevonden.

Verandering. Deze soort is tweevormig, te weten met bredere en met smallere bladeren en die met smalle bladeren heeft noch een zeer kleine medesoort die men sterrenkruid naantje zou mogen noemen. Deze twee soorten zijn van Fuchsius en Dodonaeus beschreven geweest en Aster Atticus genoemd.

Geslachten van sterrenkruid uit Lobel.

Deze zijn de voorbeschreven soorten zeer gelijk, nochtans zullen we die in het kort verhalen.

(Aster amellus var. amelloides?) 1. Italiaans sterrenkruid met purper gele bloemen is de achtste en gewoonste soort van Clusius en de tweede van Dodonaeus. Het groeit in Italië en ook in Languedock en heeft de gedaante van Conyza en brengt bloemen voort die niet alleen geel zijn, maar purpergeel en die bladertjes heeft die staan als schijnende sterren.

(Inula salicina)

2. Geel Italiaans sterrenkruid van gedaante en bloemen de Conyza gelijk groeit ook in Languedock. De bladeren zijn die van de olijfboom, Conyza of grote Myrtus gelijk. De bloem is geel, rond, wolachtig en van buiten met kafachtige schubjes bezet gelijk die van Jacea. De wortel is vezelachtig en de smaak van het geheel kruid is wat tezamen trekkend en verdrogend met enige welriekende bitterheid.

(Aster acris) 3. Klein purpergeel sterrenkruid van Languedock met bladeren van wild vlas heeft bloemen die van vele bladertjes gemaakt zijn die als sterretjes staan die mooi purpergeel zijn en die van Tripolium gelijk. Hij noemt dit kruid in het Latijn Aster minor Narbonensium, Tripolii flore, Linariae folio.

(Inula montana) 4. Geel berg sterrenkruid groeit op de hoge bergen van Savoie en brengt maar een bloem voort die zeer groot is en van grootte, kleur en gedaante vrijwel die van de alant gelijk, zegt Lobel, en groeit op een enkele rechte dunne steel van vijf en veertig cm hoog en draagt bruine bladeren zo groot als die van het Italiaans sterrenkruid en die zo gelijk dat men zou menen dat het ‘t zelfde kruid is. De wortel is vezelachtig en die van de duivelsbeet of Lionse Britannica gelijk.

(Inula oculus-christi)

5. Ruw berg sterrenkruid is van lengte en bloem de voorgaande vrij gelijk, maar het heeft de steel en bladeren ruw en langachtig en die van onze kleine hondstong van grootte en gedaante gelijk, maar de wortel is niet zo vezelachtig.

(Sericocarpus conyzoides)

6. Geel sterrenkruid, Conyzoïdes van Gesnerus, groeit veel in Engeland en Nederland en vooral bij Leuven omtrent de boomgaarden van de stad en is de kleinste Conyza van gedaante, bladeren en stelen gelijk, de bloemen zijn van kleur verstorven geel.

(Aster hispanicus) 7. Liggend sterrenkruid is van andere Aster Hispanicus genoemd.

Hurkende sterrenkruid van Italië dat Fabius Columna beschrijft en Aster cernuus noemt lijkt op de voorgaande, dan de bladeren zijn breder dan aan het gewoon sterrenkruid en veel groter, drie duimbreed breed en rondom wat gekarteld, harig, zenuwachtig en met korte ruigheid. De enkele steel heeft vele zijstelen met bijna niet gekartelde bladeren. De top van de stelen wordt boven geleidelijk aan dikker en op elke top komt een bloem voort die ter aarden omgekromd en van gele draadjes verzameld is die onder met veel groene zachte bladertjes straalvormig bezet zijn. Het zaad en de wortels zijn goed van reuk en bitter van smaak als de bladeren zelf ook zijn.

Ander sterrenkruid van Apulië heeft een welriekende wortel die van de nieswortel gelijk en lang levend, binnen met zenuwen en terzijde zeer lang gevezeld. De bladeren liggen ter aarde en zijn zacht, wolachtig, dik met vele zenuwen, rondom wat geschaard en uit het groene bleekachtig en welriekend. De steel is met bladeren zonder voetjes begroeid op wiens top de bloemen voortkomen die op verschillende zijtakken staan en in knopjes als in het sterrenkruid met zeer dunne baardjes dicht straalvormig en geel van kleur die zich binnenin een schildje van kleine bloempjes vertoont. Het klein welriekende zaad verwaait tot stuifjes. De smaak en reuk komt met de beschrijving van Baccharis wel overeen zegt dezelfde Columna, dan alleen de bloemen zijn niet wit paars.

Aster Atticus Valerii Cordi is de strijkbloem.

Aster Tragi is Eranthemum Gesneri of de bruinettekens.

Ster van Ierland verschilt ook van deze kruiden en is elders bij de soorten van Scorpioïdes beschreven. [427]

Herba Stella wordt ook sterrenkruid genoemd, maar daar hebben we tevoren van gesproken.

Het Tripolium wordt van sommige voor een medesoort van sterrenkruid gehouden als ook Creta marina die beide Aster marinus heten, dan daarvan zullen we elders handelen.

Water sterrenkruid, in het Latijn Stellaria aquatica genoemd is geen medesoort van dit gewas en wordt onder de waterkruiden beschreven.

Tijd.

In Frankenland aan de Rijn bloeit de lage soort van sterrenkruid met blauwe bloemen vroeger dan de andere soort die hoger opschiet en in de hoven van Nederland wordt het zaad in augustus of september rijp en de wortel blijft sommige jaren in het leven wat in de soort met gele bloemen niet of zeer zelden gebeurt en daarom moet men het van rijp zaad vermenigvuldigen.

Naam.

De naam sterrenkruid is niet gekomen naar de gedaante van de bloemen, maar van de bladeren die als een ster rondom de bloem staan zoals Dioscorides van de bloem van zijn Aster Attcius ook verklaard schijnt te hebben. Het heet Inguinalis ende Bubonium in het Latijn omdat het de gezwellen in de ergenis verdrijft, als Dodonaeus ook eensdeels te kennen geeft.

Aard, kracht en werking.

Paulus Aegineta schrijft: ‘sterrenkruid heeft een gemengde, te weten een scheidende en verkoelende kracht en daarin lijkt het op de roos, want het verkoelt, maar niet zeer krachtig en verteert, verdouwt en verdroogt matig wat de bittere smaak die het heeft voldoende bewijzen kan daar wat tezamen trekking bij gevoegd is, maar geen scherpte immers die onlieflijk is, zelfs wordt de wortel van dit kruid soms goed van smaak bevonden en in Italië ook goed van reuk’.

Men prijst het sterrenkruid ook zeer tegen de beten en steken van allerhande vergiftige dieren.

De bloem van sterrenkruid gestoten met oud varkensvet wordt nuttig gedaan op de beten van de dolle honden.

De rook van dit kruid, dat is zowel van de wortels, stelen en bladeren als van de bloemen die gedroogd zijn is zeer goed om de slangen te verjagen.