Iberis

HET XXII. CAPITEL.

Van Draba oft Arabis.

Ghedaente.

De Wilde Kersse van Candien, anders Draba oft Arabis gheheeten, recht eenen steel op omtrent eenen voet hoogh, oft hoogher, in dunne teere sijd-tackens verspreydt; daer aen wassen langhworpighe smalle bladeren: ende op de tsoppen staen kleyne kranskens oft kroonkens met bloemkens, uyt den licht blauwen ende licht-rooden tsamen vermenght zijnde, schoon peersachtigh van verwe. Daer nae volghen kleyne ghekroockte hauwkens oft saedt-laeykens, die van de andere soorten van Wilde Kersse oft Thlaspi in grootte gelijck: ende daer in schuylt oock scherp bijtende saedt als Kersse-saedt.

Veranderinghe. Van dit gheslacht vindtmen een soorte, wiens kranskens schoone heel witte bloemkens draghen, ende soo de Vlier-kroonkens eenighsins ghelijcken.

Plaetse.

De naem van dit ghewas wijst uyt dat het in het Eylandt Candien soude groeyen: het wordt nochtans veel gevonden in Oostenrijck op onghebouwde verlaeten oft woeste plaetsen, ende neffens de weghen.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt ende levert sijn saedt in Hoymaendt ende Oogstmaendt.

Naem.

Dit gheslacht van Wilde Kersse is hier te lande Thlaspi Candiae gheheeten, dat is in onse tael Wilde Kersse van Candien: dan den rechten Latijnschen naem is Arabis ende Draba; den Grieckschen Drabe, oft Arabis, alsmen de letter Δ in A verandert: Plinius noemt het Dryophonon in ‘t 9.capitel van het 27.boeck.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt, in sonderheydt het saedt daer van, is heet van smaeck, ende scherp op de tonghe bijtende; ende daerom oock sterckelijck verwarmende van aerdt, alsoo wel als het saedt van de andere soorten van Thlaspi oft Wilde Kersse.

Dioscorides schrijft, dat dit droogh saedt by de spijse ghemenght pleegh te worden in stede van Peper, maer meestendeel in het landtschap van Cappadocien.

Hy seydt oock, dat het cruydt selve aldaer met Ptisana oft ghepelde Gerste ghesoden wordt; ende dan seer goedt is om de rauwe oft onrijpe taeye slijmerigheden, die op de borst liggen, te rijpen, los te maecken, ende uyt te leyden.

BIIVOEGHSEL.

De tegenwoordighe Draba is nu in de hoven van dese landen ghemeyn ghenoegh, wiens onderste bladeren ghekerft zijn ghelijck een saghe; maer de bovenste aen den steel staende zijn smal, ende niet oft immers soo seer niet gheschaert; daerom noemtse Lobel Thlaspi Candiae umbellatum folio Iberidis; ende diergelijck ghewas, oft een mede-soorte daer van, noemt Clusius Thlaspi Allobrogicum Cretico par, in Savoyen wassende, in alles den Candiotschen Thlaspi ghelijck: maer de bloemen zijn sneeuwit: sulcks is Thlaspi umbellatum arvense Iberides folio. Dan den selven Lobel beschrijft ons een gantsch ander Draba, dit is als volght. Kersse van Babylonien, seydt hy, in ’t Griecks Arabis oft Arabe gheheeten, in ’t Latijn Arabis, oft Draba ende Nasturtium Babylonicum, in ’t Fransoys Drave, heeft bladers van ghedaente die van ’t Lepidium ghelijck, eenighsins oock ghekerft, sachtachtigh, witachtigh van verwe, rouw, staende van de wortel af tot boven aen het kroonken rondom den steel, die bijkants anderhalven voet hoogh is: op den welcken melckwitte bloemkens komen, kleyner dan Vlierbloemen. ‘Tsaedt is heet, rondtachtigh, witachtigh, van grootte den Hirs-saede ghelijck, scherper ende heeter van smaeck dan het cruydt. De wortel is witachtigh, hier ende daer wat gheknobbelt. Dusdanighe Kersse is in Duytschlandt hedensdaeghs Turcksch Kresz gheheeten; ende is misschien de Thlaspi di Constantinopoli des Italiaenen, ende het Thlaspi Alexandrinum Cortusi. Soodanigh cruydt houdt Fabius Columna voor de Draba Dioscoridis Apula, dat in Italien wast, anderhalven voet hoogh, met eenen enckelen steel, bewassen met bladeren als die van Weedt, wat ghesneden oft gheschaert, sacht, grijs, hayrigh, seer scherp van smaeck; op het sop in veele gelijckelijck eyndende tackskens verdeylt, daer eenen bloemkrans op staet met witte bloemen, als die van Iberis, die van Dioscorides met de Vlierbloemen vergheleken woorden. De vruchten zijn grooter dan die van Lepidium, puylende, tweevoudigh, roots-ghewijs eyndende, inhoudende elck twee saden, met een middel-velleken afghescheyden, geel, soo heet van smaeck, dat het voor Peper soude moghen ghebruyckt worden, als de ouders de Draba deden. Als de saden volmaeckt zijn, ende de huyskens ghedrooght, dan blijft den krans staen als te voren, ghelijck den Vlierkrans; ende en wordt gheen aere, ghelijck in de Boeren Kersse ghebeurt. De wortel leeft seer langh, dickwijls een verheven knobbelken boven aen hebbende, daer eenen worm in schuylt. Clusius beschrijft ons de volghende soorten van Draba,

1. De eerste noemt hy Draba vulgaris, dat is Ghemeyne Draba, te weten de voorbeschreven Draba van Lobel, die hy in Oostenrijck allesins ende oock in Vranckrijck omtrent Arles heeft sien groeyen, hebbende ghestreepte steelen, langhe wat ghekerfde bladeren, scherpachtigh van smaeck; kroonkens van vierbladighe witte bloemkens; dicke kleyne saedt-huyskens met twee laeykens, door een uytstekende spits van een ghescheyden; in elck een van de welcke een enckel saedt schuylt. Voorts is sy alsse Lobel beschrijft.

2. De tweede soorte van Draba, die hy Draba altera noemt, spreydt uyt haer wortel veele tackskens, die in de aerde verwortelen, ende veele bladeren voortbrenghen, die ruygh zijn, de bladeren van de voorgaende oprecht Draba van ghedaente ende verwe ghelijckende, maer kleyner, rondom wat gheschaert, eerst suerachtigh, daer nae scherp van [1118] smaeck: de steelkens zijn een palme hoogh, somtijdts grooter, recht, rondt, groen, ruygh, met ettelijcke kleyner bladeren bewassen, die met haer breedtse de steelen omvatten: de bloemen zijn aers-ghewijs ghevoeght, elck van vier witte bladerkens ghemaeckt: daer nae volghen langhe platte hauwkens als die van Mostaert, met kleyn ros saedt, in twee laeykens schuylende. De wortel is wit, verre ende wijt vlidderende. Alphonsus Pancius heeftse voor Leucoïum montanum, dat is Bergh-Viliere, ghesonden. Sy bloeyt in April, meer dan een maendt vroegher dan de voorgaende soorte.

3. De derde soorte noemt hy Draba succulento folio, de welcke veele steelen heeft, bewassen met veel dicke volsappighe bruyngroen blinckende bladeren, van ghedaente ende grootte de bladeren van de Vierde oft Lijfverwighe Auricula ursi ghelijckende, maer aen de kanten wat gheschaert, scherp van smaeck, de tonghe bijtende, ende treckende: den steel is eenen voet hoogh, dun, met dierghelijcke, maer kleyner bladeren bewassen, die onder breedts zijn. De vierbladighe witte bloemen wassen aers-ghewijs op ’t opperste van den steel; ende daer nae volghen ronde langhworpighe hauwkens, twee rijen van ros kleyn plat saedt inhoudende. De wortel is dun, kruypende ende langhlevende. Dit ghewas is den heelen winter door groen; ende wast in de selve landen.

4. De vierde soorte noemt hy Draba minor; de welcke veele bladeren uyt de wortel voortbrenght, op langhe steelkens staende, kantigh ende wat ruyghachtigh. Den steel is een palme langh, met luttel langher bladerkens bewassen, van ’t midden af tot ’t opperste toe met ronde knoppekens gheladen, die met een middelvelleken in twee ghedeylt zijnde, kleyn bruynachtigh saedt inhoudende. De wortel is tamelijcken dick, niet seer gheveselt. Fabius Columna beschrijft een Kleynste Draba, die hy in ’t Latijn Draba minima muralis discoïdes noemt, in de steenspleten wassende, met een witte wortel, veele bladeren in de ronde verspreydende, eyrondt, gheschaert, ruygh; daer nae komt den steel, eenen voet hoogh, dun, rondt, roodtachtigh, by beurten bewassen met bladeren sonder steelkens, met twee sijd-steelen; op ’t tsop staen veele witte bloemen krans-gewijs; daer nae kleyne eyronde vruchten, met twee kleyne rosse saden; nae de welcke het bladigh middelvelleken blijft staen. Den smaeck is seer sterck in alle de deelen van dit ghewas. Het is gheen Myosotis van Dalescampius, noch gheen Paronychia van Lobel; want het is grooter van bladeren ende steelen, maer kleyner van bloemen ende vruchten. Hy beschrijft oock een Ion-Draba Alyssoïdes Apula, spicata: wiens vruchten schilts-ghewijs dobbel zijn, als die van Alysson; maer de bladeren zijn ruygh, witachtigh, de Vlier-bladeren ghelijck, onder een lapken hebbende, rondom gheschaert: den steel is wat meer dan eenen voet hoogh, met twee sijd-steelen, met smaller bladeren; op ’t tsop staen kleyne vierbladighe bloemkens als Mostaert-bloemen, aers-ghewijs staende. Hier by moghen de twee volghende cruyden oock ghestelt worden.

Torre-cruydt, in ’t Latijn Turritis, is soo gheheeten, om dat de steelen soo spits torres-ghewijs oft naeldes-ghewijs wassen, een oft twee spannen hoogh wordende, beset met veele bladerkens, ghelijckende die van den ghemeynen Thlaspi, ende daer op seer kleyne witte bloemkens van vier bladerkens; de welcke veranderen in seer kleyne ende dunne hauwkens, dicht by een ghevoeght, ende vol kleyne sadekens. Al is ’t dat het sommighe voor een soorte van Thlaspi houden, nochtans sijnen smaeck ende reuck is moesachtigh, ende niet Loockachtigh als dien van de oprechte soorten van Thlaspi. Sy wast in Oostenrijck op veele steenachtighe heuvels seydt Clusius: die daer een mede-soorte van beschrijft, die soo ghemeyn niet en is, van hem Turrita maior Plateau ghenoemt, ende misschien voor de Brassica virgata Cordi te houden is, haer bladeren zijn grooter dan die van de voorgaende, rondom wat ghekronckelt, niet soo rouw, ende oock bleeckergroen: de steelen ende sijd-tacken zijn bewassen met veele bladeren, die onderwaerts breedtste zijn, bijnae als de bladeren van Veldt-Koole: de bloemen zijn wat grooter, somtijdts wat bleeckgeel, somtijdts sneeuwit; daer nae volghen veele tsamen ghehoopte langhe horenkens, als in de voorgaende soorte, met wat dicker saedt. Bricorrhyes van Candien hoort hier oock by.

HET XXII. KAPITTEL.

Van Draba of Arabis. (Iberis umbellata)

Gedaante.

De wilde kers van Kreta die anders Draba of Arabis heet richt een steel op omtrent dertig cm hoog of hoger die in dunne tere zijtakjes verspreid is en daaraan groeien langwerpige smalle bladeren en op de toppen staan kleine kransjes of kroontjes met bloempjes die uit het licht blauwe en licht rode tezamen vermengd zijn en mooi paarsachtig van kleur zijn. Daarna volgen kleine gekrakte hauwtjes of zaadlaatjes die van de andere soorten van wilde kers of Thlaspi in grootte gelijk zijn en daarin schuilt ook scherp bijtend zaad als kerszaad.

Verandering. Van dit geslacht vindt men een soort wiens kransje mooie en heel witte bloempjes dragen en zo op vlierkroontjes enigszins lijken.

Plaats.

De naam van dit gewas wijst uit dat het in het eiland Kreta zou groeien, het wordt nochtans veel in Oostenrijk op ongebouwde verlaten of woeste plaatsen en naast de wegen gevonden.

Tijd.

Dit kruid bloeit en levert zijn zaad in juli en augustus.

Naam.

Dit geslacht van wilde kers is hier te lande Thlaspi Candiae genoemd, dat is in onze taal wilde kers van Kreta, dan de echte Latijnse naam is Arabis en Draba, de Griekse Drabe of Arabis als men de letter Δ in A verandert, Plinius noemt het Dryophonon in het 9^de kapittel van het 27^ste boek.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid en vooral het zaad er van is heet van smaak en bijt scherp op de tong en daarom ook sterk verwarmende van aard net zo goed als het zaad van de andere soorten van Thlaspi of wilde kers.

Dioscorides schrijft dat dit droog zaad bij de spijs gemengd plag te worden in plaats van peper, maar meestal in het landschap van Cappadocië.

Hij zegt ook dat het kruid daar met Ptisana of gepelde gerst gekookt wordt en dan zeer goed is om de rauwe of onrijpe taaie slijmerigheden die op de borst liggen te rijpen, los te maken en uit te leiden.

BIJVOEGING.

De tegenwoordige Draba is nu in de hoven van deze landen algemeen genoeg wiens onderste bladeren gekerfd zijn als een zaag, maar de bovenste die aan de steel staan zijn smal en niet of immers niet zo zeer geschaard en daarom noemt Lobel het Thlaspi Candiae umbellatum folio Iberidis en diergelijk gewas of een medesoort er van noemt Clusius Thlaspi Allobrogicum Cretico par die in Savoye groeit en in alles op de Kretische Thlaspi lijkt, maar de bloemen zijn sneeuwwit en zulks is Thlaspi umbellatum arvense Iberides folio. Dan dezelfde Lobel beschrijft ons een gans andere Draba en dit is als volgt. ‘(Aethionema saxatile) ‘Kers van Babylonië, zegt hij, in het Grieks Arabis of Arabe genoemd en in het Latijn Arabis of Draba en Nasturtium Babylonicum en in het Frans drave, heeft bladeren die van gedaante die van het Lepidium gelijk zijn en enigszins ook gekerfd zijn, zachtachtig en witachtig van kleur, ruw en staan van de wortel af tot boven aan het kroontje rondom de steel die bijna vijf en veertig cm hoog is waarop melkwitte bloempjes komen die kleiner zijn dan vlierbloemen. Het zaad is heet, rondachtig en witachtig en van grootte het hirszaad gelijk, scherper en heter van smaak dan het kruid. De wortel is witachtig en hier en daar wat geknobbeld’. Dusdanige kers wordt in Duitsland tegenwoordig Turcksch Kresz genoemd en is misschien de Thlaspi di Constantinopoli van de Italianen en het Thlaspi Alexandrinum Cortusi. Zodanig kruid houdt Fabius Columna voor de Draba Dioscoridis Apula dat in Italië groeit van vijf en veertig cm hoog met een enkele steel die begroeid is met bladeren als die van weed en wat gesneden of geschaard, zacht, grijs, harig en zeer scherp van smaak die op de top in vele gelijke eindigende takjes verdeeld is daar een bloemkrans op staat met witte bloemen zoals die van Iberi en van Dioscorides met de vlierbloemen vergeleken worden. De vruchten zijn groter dan die van Lepidium, puilen uit en eindigen tweevoudig, tandvormig en elk twee zaden bevatten die met een middelvelletje afgescheiden zijn, geel en zo heet van smaak dat het voor peper gebruikt zou mogen worden zoals de ouders de Draba deden. Als de zaden volmaakt zijn en de huisjes gedroogd dan blijft de krans staan als tevoren net zoals de vlierkrans en wordt geen aar zoals het in de boerenkers gebeurt. De wortel leeft zeer lang en heeft dikwijls een verheven knobbeltje bovenaan daar een worm in schuilt. Clusius beschrijft ons de volgende soorten van Draba.

1. De eerste noemt hij Draba vulgaris, dat is gewone Draba, te weten de voorbeschreven Draba van Lobel die hij in Oostenrijk alleszins en ook in Frankrijk omtrent Arles heeft zien groeien en die heeft gestreepte stelen, lange en wat gekerfde bladeren die scherpachtig van smaak zijn en kroontjes van vierbladige witte bloempjes en dikke kleine zaadhuisjes met twee laatjes die door een uitstekende spits vaneen gescheiden zijn en in elk er van schuilt een enkel zaad. Voorts is ze als Lobel het beschrijft.

(Arabis alpina) 2. De tweede soort van Draba die hij Draba altera noemt spreidt uit haar wortel vele takjes die in de aarde verwortelen en vele bladeren voortbrengen die ruig zijn en op de bladeren van de voorgaande echte Draba van gedaante en kleur lijkt, maar kleiner en rondom wat geschaard, eerst zuurachtig en daarna scherp van [1118] smaak, de steeltjes zijn een tien cm hoog en soms groter, recht en rond, groen en ruig en met ettelijke kleinere bladeren begroeid die met hun breedste de stelen omvatten, de bloemen zijn aarvormig gevoegd en elk is van vier witte bladertjes gemaakt en daarna volgen lange platte hauwtjes als die van mosterd met klein ros zaad dat in twee laatjes schuilt. De wortel is wit die ver en wijdt kruipt. Alphonsus Pancius heeft het voor Leucoïum montanum, dat is bergviolier, gezonden. Ze bloeit in april en meer dan een maand vroeger dan de voorgaande soort.

(Draba aizoides) 3. De derde soort noemt hij Draba succulento folio die vele stelen heeft die begroeid zijn met veel dikke volsappige bruingroene blinkende bladeren die van gedaante en grootte op de bladeren van de vierde of vleeskleurige Auricula ursi lijken, maar aan de kanten wat geschaard en scherp van smaak zijn en de tong bijten en trekken, de steel is dertig cm hoog en dun en met diergelijke, maar kleiner bladeren begroeid die onder het breedst zijn. De vierbladige witte bloemen groeien aarvormig op het opperste van de steel en daarna volgen ronde langwerpige hauwtjes die twee rijen van ros klein plat zaad bevatten. De wortel is dun, kruipt en lang levend. Dit gewas is de hele winter door groen en groeit in dezelfde landen.

4. De vierde soort noemt hij Draba minor die vele bladeren uit de wortel voortbrengt die op lange steeltjes staan die kantig en wat ruigachtig zijn. De steel is tien cm lang en met weinig langere bladertjes begroeid en van het midden af tot het opperste toe met ronde knopjes geladen die met een middelvelletje in twee gedeeld zijn en klein bruinachtig zaad bevatten. De wortel is tamelijk dik en niet zeer gevezeld. (Draba muralis) Fabius Columna beschrijft een kleinste Draba die hij in het Latijn Draba minima muralis discoïdes noemt die in de steenspleten groeit met een witte wortel en vele bladeren in de rondte verspreidt die eirond, geschaard en ruig zijn en daarna komt de steel van dertig cm hoog die dun en rond, roodachtig en om beurten begroeid is met bladeren zonder steeltjes en met twee zijstelen, op de top staan vele witte bloemen kransvormig en daarna kleine eironde vruchten met twee kleine rosse zaden waarna het bladig middenvelletje blijft staan. De smaak is zeer sterk in alle delen van dit gewas. Het is geen Myosotis van Dalescampius en ook geen Paronychia van Lobel, want het is groter van bladeren en stelen, maar kleiner van bloemen en vruchten. (Draba alyssoides) Hij beschrijft ook een Ion-Draba Alyssoïdes Apula, spicata wiens vruchten schildvormig dubbel zijn zoals die van Alysson, maar de bladeren zijn ruig en witachtig en lijken op vlierbladeren die onder een lapje hebben en rondom geschaard zijn, de steel is wat meer dan dertig cm hoog met twee zijstelen met smallere bladeren en op de top staan kleine vierbladige bloempjes als mosterdbloemen die aarvormig staan. Hierbij mogen de twee volgende kruiden ook gesteld worden.

(Arabis glabra) Torrekruid, in het Latijn Turritis, is zo genoemd omdat de stelen zo spits torenvormig of naaldvormig groeien en zeventien of vier en dertig cm hoog worden en bezet zijn met vele bladertjes die op die van de gewone Thlaspi lijken en daar op zeer kleine witte bloempjes van vier bladertjes die veranderen in zeer kleine en dunne hauwtjes die dicht bijeen gevoegd en vol kleine zaadjes zijn. Al is het dat het sommige het voor een soort van Thlaspi houden, nochtans is zijn smaak en reuk moesachtig en niet lookachtig als die van de echte soorten van Thlaspi. Ze groeit in Oostenrijk op vele steenachtige heuvels, zegt Clusius, die er een medesoort van beschrijft die niet zo algemeen is en van hem Turrita major Plateau genoemd is en misschien voor de Brassica virgata Cordi te houden is, haar bladeren zijn groter dan die van de voorgaande en rondom wat gekronkeld en niet zo ruw en ook blekergroen, de stelen en zijtakken zijn begroeid met vele bladeren die onderwaarts het breedste zijn en bijna als de bladeren van veldkool, de bloemen zijn wat groter en soms wat bleekgeel, soms sneeuwwit en daarna volgen vele tezamen gehoopte lange horentjes zoals in de voorgaande soort met wat dikker zaad. Bricorrhyes van Kreta hoort hier ook bij.