Crocus

HET XVI. CAPITEL

Van Wilden Saffraen.

Gheslachten.

Behalven den Saffraen, die om sijn draeykens wille (diemen eyghentlijck Saffraen noemt) pleegh ghesaeyet ende onderhouden te worden, vindtmen noch vele andere wilde soorten van dierghelijck ghewas, die den Tammen Saffraen van ghedaente wel wat ghelijck zijn, doch heel onnut worden bevonden. Van dese isser een soorte die in den Herfst bloeyt: de andere bloeyen in de Lente oft het Vooriaer. Onder de ghene die in het Vooriaer bloeyen zijn de sommighe grooter, ende hebben breeder bladeren; sommighe kleyner, ende hebben smaller bladeren. Alle dese soorten hebben wy in de ses naevolghende begrepen.

Ghedaente.

1. De Eerste soorte van Wilden Saffraen die in den Herfst bloeyt, heeft langhworpighe groene bladeren, die van de Tammen Saffraen seer ghelijck, maer sy zijn met sommighe witachtighe strepen oft voren doorreghen: de bloeme is bleecker van verwe dan die van den Tammen Saffraen, ende bloeyt in de maendt van November: daer in zijn oock Saffraen-verwighe draeykens: nae de bloemen volghen in de Mey-maendt hoeckachtighe haeuwkens, daer het saedt in leydt. Den bulb oft aiuynachtighe wortel is die van den Tammen Saffraen ghelijck.

2. De Tweede Wilde soorte van Saffraen, oft de eerste van de Groote Wilde Saffraenen die in de Lente bloeyen, ende breede bladeren hebben, is den Tammen van bladeren seer ghelijck, doch die zijn een weynighsken korter: de bloeme is oock van ghedaente die van den Tammen ghelijck, maer is witachtigh van verwe; wiens uyterste met doncker purpure oft violette streepkens [332] doorreghen ende ghevoort is. Het saedt is oock in hoeckachtighe haeuwkens besloten. In stede van wortelen heeft dese soorte oock een aiuynachtighen bol, als de andere soorten van Saffraen. De draeykens die in de bloemen steken zijn oock geel als die van den Eersten Wilden Saffraen die in den Herfst bloeyt.

3. Den Derden Wilden Saffraen, dat is de Ander Groote soorte van Wilden Saffraen in de Lente bloeyende, heeft wat breeder ende korter bladeren dan den voorbeschreven. Dan van desen soudemen twee verscheyden mede-soorten moghen maken; van de welcke de eene een wit bloemken heeft, staende op een purpur steelken; de andere heeft een purpur bloemken. De draeykens zijn bleeck-geel: de wortelkens zijn kleyne bulben, oft aiuynachtighe bollekens, kleyner dan die van den Tammen Saffraen.

4. De Vierde soorte van Wilden Saffraen, dat is de Eerste van de Kleyne Wilde Vroege soorte van Saffraen die in de Lente bloeyt, brenght voort langhworpige dunne bladeren, smaller dan die van den Tammen Saffraen. Het bloemken staet op een kort voetken oft steelken, ende is kleyner dan dat van den Tamme Saffraen, somtijdts wit, dickwijls purpur van verwe, nochtans van buyten witachtigh, ende aen het onderste, daer ’t steelken oft knopken vast is, geelachtigh. De wortel is soo groot als een Hasel-note, wit van verwe, tesamen-treckende van smaeck.

5. De Vijfde soorte, oft de Tweede van de Kleyne Wilde Vroege soorten van Saffraen, is aengaende haer smalle bladeren de voorgaende heel ghelijck: dan het bloemken komt nauws uyt der aerden gesproten, staende op een seer kort ende leegh steelken; ende is van acht bladerkens ghemaeckt (daer alle de andere maer ses bladerkens en hebben) uyt den witachtighen purpurachtigh van verwe. De wortel is dobbel, oft van twee aiuynachtighe bollekens ghemaeckt, d’ een boven d’ ander ghevoeght, als die van den Gladiolus: van de welcke het bovenste klisterken soet is ende goedt om eten, het onderste slap, ende niet soo vast als het bovenste.

6. De Seste, dat is de Derde soorte van de Kleyne Wilde Vroeghe soorte van Saffraen, heeft oock wat meer bladeren in ’t ghetal dan de voorgaende soorten, ende oock wat ghelijfvigher ende dicker dan die: het bloemken is kleyn, purpur van verwe, doch van buyten oft aen sijn uyterste bloemkens wat bleeckachtigh, bijnae groen.

Plaetse.

Alle dese soorten van Wilden Saffraen zijn in dese landen vreemt: de eerste soorte, te weten die in den Herfst bloeyt, wast op sommighe klippen oft steenrotsen van Portugael, niet verre van de Zee gheleghen.

De andere zijn eensdeels uyt Italien gesonden, eensdeels uyt Spaegnien: ende zijn hier te lande in de hoven der lief-hebbers seer vermenighvuldight geweest, alleen door het toe-doen ende neerstigheydt van den seer gheleerden Carolus Clusius; uyt wiens boecken wy de beschrijvinghe van dese soorten van Wilden Saffraen ghehaelt ende hier ghestelt hebben

Tijdt.

De Eerste van dese Wilde soorten van Saffraen bloeyt, als voorseydt is, in den Herfst, oft eyghentlijck in de maendt van November: de andere oft Vroeghe soorten bloeyen op haer eyghen landt in Januarius ende Februarius.

Naem.

Alle dese cruyden moghen seer wel den naem van Wilden Saffraen voeren, in ’t Latijn Crocus silvestris; ghemerckt dat sy wildt zijn ende nerghens toe nut.

1. De Eerste heet in ’t Latijn Crocus silvestris autumnalis, dat is Wilden Saffraen die in den Herfst bloeyt: andere noemense Crocus montanus, dat is Bergh-Saffraen: de Portugisen heetense Pie de borro. Dierghelijck is oock den Bergh-Saffraen daer Theophrastus in sijn seste boeck af spreeckt, segghende: Den Saffraen, soo wel den Bergh-Saffraen als den Tammen, is sonder reuck: dan sy bloeyen beyde in den Herfst met de eerste vallende reghenen.

2. De Tweede soorte heet in ’t Latijn Crocus silvestris maior Vernalis prior: dat is, Eerste soorte van Grooten Wilden Saffraen, die in de Lente bloeyt.

3. De Derde is Crocus silvestris maior Vernalis alter, in ’t Duytsch Tweede soorte van Grooten Wilden Saffraen die in de Lente bloeyt.

4. De Vierde heet Crocus silvestris Vernalis minor primas, oft Eerste soorte van Kleynen Wilden Saffraen die in de Lente bloeyt.

5. De Vijfde, Crocus silvestris Vernalis minor secundus, dat is, Tweede soorte van Kleynen Wilden Saffraen van de Lente: dese om dat sy dobbele wortelen heeft ghelijck den Gladiolus, wordt van sommighe ghehouden voor de Pition, oft Bolbine, oft oock Kyix daer Theophrastus af vermaent in sijn 7.boeck.

6. De Seste soorte maghmen de Derde soorte van Kleynen Wilden Vroeghen Saffraen noemen, in ’t Latijn Crocus silvestris Vernalis minor tertius.

Plinius verhaelt oock ettelijcke soorten van Saffraen in het 5.capitel van sijn 19.boeck, segghende aldus: De Griecken hebben dese soorten van Saffraen ghekent ende verscheyden; te weten Bulbine, Setanion, Pytion ende Acrocorion. Maer ghemerckt hy daer anders gheen bescheedt af en gheeft, alleen de naemen verhaelden, soo is ‘t [333] ons onmoghelijck te raden, wat soorten by de ouders bekent moghen gheweest zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De krachten van dese Wilde soorten van Saffraen en zijn by de nieuwe Cruydt-beschrijvers niet ghevonden, noch van de oude beschreven oft naeghelaten gheweest: ende niet sonder reden zijn sy Wilden Saffraen gheheeten, ghemerckt hare draeyen gheensins nut en zijn oft ghebruyckelijck, als die van den Tammen.

BIIVOEGHSEL.

De Wilde soorten van Saffraen zijn van Clusius in twee geslachten verdeylt; te weten in den Wilden Saffraen van den Herfst, van andere Bergh-Saffraen gheheeten: ende in den Wilden Saffraen van de Lente: die nochtans oock tweederhande is, dien met smalle, ende dien met breede bladeren. Van dese sullen wy bijsonderlijck spreken, soo Clusius die beschrijft.

Geslachten van Bergh-Saffraen ende Herfst-Saffraen.

1. De eerste soorte van Bergh-Saffraen in den Herfst bloeyende, van Dodoneus eerst beschreven, in ’t Latijn Crocum montanum & silvestre, heeft een bloeme, als Dodoneus die beschrijft, kleyner dan die van het Tamme Saffraen-cruydt, van binnen dry saffraenverwighe draeykens hebbende, ende een geel priemken, dat oock in draeykens eyndight. De wortel is kleyner dan die van Tam Saffraen, wit, volsappigh, ende als met sommighe knoopkens afgeteeckent, om dat het bovenste deel van dese wortel grooter ende vaster wordt, ende het onderste vergaet ende slapper wordt; beyde met dicke vellen bedeckt, ende onder gheveselt. Sy is eerst soetachtigh, daer nae onlieffelijck van smaeck. Verplant zijnde bloeyt dit gheslacht in September, oft vroegher. De saedt-hoofdekens hebben rijp saedt in den Mey.

2. Bergh-Saffraen van den Herfst met violetachtighe bloemen, van sommighe Crocum silvestre, ende in ’t Spaensch Acasran salvaje, dat is Wildt Saffraen, gheheeten, brenght oock sijn bloeme voort in de maendt van September sonder bladeren op een kort steelken, niet onlieffelijck van reuck, van ses ghelijcke vooren aen ronde bladerkens ghemaeckt, doncker purpur ende bijnae violetverwigh, in ’t midden dry geele draeykens hebbende, ende een priemken, ’t welck voor aen seer ghespleten ende dickachtigh is. De wortel is als die van de voorgaende soorte, sommighe af-setsels ter sijden uyt-ghevende.

3. Bergh-Saffraen van Constantinopelen, in den Herfst bloeyende, in ’t Latijn Crocum montanum tertium geheeten, brenght voort een bloeme die geenen oft immers seer verganckelijcken reuck heeft, van ses bladeren ghemaeckt; van de welcke de dry binnenste wat korter zijn; dan allegader vooren aen rond, eerst witachtigh, daer nae met langheydt van tijden daer wat bleeck blaeuws by hebbende; hoe wel dat het nochtans uyt Turckijen voor Blaeuw Saffraen (Safran maby) gesonden was. Dese bloeme bloeyt in October, oft wat vroegher. In ’t midden van de bloeme staen dry geele draeykens, ende een geel priemken, dat oock in dry draeykens verbreydt wordt. Dese bloemen zijn veel in ’t getal, te weten dry, vier ende somtijdts oock wel vijf. Als sy vergaen zijn, komen uyt de wortel vijf oft ses oft meer bladeren, uyt een dun velleken spruytende daer de bloemen eerst in bewonden waeren: welcke bladeren wat breeder zijn dan die van Tam Saffraen, aen d’ eene sijde met een witte streepe in de lenghde doorreghen, aen d’ ander sijde insgelijcks oock twee dierghelijcke streepen hebbende. De wortel is somtijdts soo dick als eenen duym, bijnae rond, wit, vast, met een bruyne schorsse bekleedt, onder aen seer gheveselt.

4. Bergh-Saffraen oft Herfst-Saffraen van de Pyrenee-bergen, oock van den selven Clusius beschreven, in ’t Latijn Crocum Pyrenaeum autumnale, bloeyt in den maendt van September, ende heeft een bloeme die grooter is dan die van den eersten Bergh-Saffraen, hoogher oft donckerer gheverwt: den middel-priem wordt in veelen ghedeylt, ende is gantsch geel. De bladeren van dit geslacht en komen niet terstont voort nae dat de bloeme verflenscht is.

Gheslachten van Saffraen die in de Lente bloeyen, oft Vroeghen Saffraen met breede bladeren, van Clusius beschreven, komen allegader aengaende de ghedaente van de bladeren met den Tammen Saffraen ghenoegh over een, dan die en zijn wat korter; ende de bloemen bloeyen vroegher, dat is in de Lente oft Vooriaer.

1. Saffraen van de Lente met breede bladeren met witte bloemen, in ’t Latijn Crocus vernus latifolius albo flore, heeft dry oft vier korte breedachtighe met twee witte aderen in de lenghde ghestreepte bladeren: de bloeme staet op een kort steelken, spruytende uyt een velleken oft liesken, ghemaeckt van ses witte bladeren, die aen haer onderste, midtsgaders het steelken, purpurachtigh oft violetachtigh zijn. In ’t midden van de bloeme komen ettelijcke draeykens voort, met een kort vooren aen in drijen ghedeylt priemken. De wortel is bulbachtigh, wit, met een dunne schelle bekleedt, onder aen met witachtighe veselinghen beset. Dese soorte gheeft seer vele af-setsels uyt, meer dan eenighe andere soorte van desen Vroeghen Saffraen.

Veranderinghe. De dry uyterste bladeren van dese bloeme zijn somtijdts met purpurachtighe aderkens bespraeydt, somtijdts is ’t voorste van de bladeren oft den uytersten kant alleen purpurachtigh; somtijdts loopter een purpure straele door ‘t midden van alle de bladeren van dese bloeme. Lobel vermaent van dierghelijck Vroegh Saffraen, van hem gheheeten Wildt Saffraen van de Lente, met blaeuwe kanten, ende met bladers ter sijden uyt-ghespreydt.

2. Saffraen van de Lente met breede bladeren ende kleyner purpure bloemen (misschien den Wilden Saffraen van de Lente geheel purpur violet van Lobel) heeft wat smaller bladeren dan de voorgaende soorte: de bloeme spruyt uyt een velachtigh omwindsel, op een kort steelken staende: ende is van ses bladerkens ghemaeckt: dan het onderste van de bloeme ende ’t opperste van ’t steelken zijn donckerder purpur van verwe.

3. Saffraen van de Lente met breede bladeren met een grooter purpure bloeme, van Napels ghesonden, heeft een seer schoone bloeme van ses bladeren ghemaeckt: van de welcke de dry uyterste, de dry binnenste wat korter wesende omvattende ende besluyten, veel grooter dan die van ’t voorgaende, anders die van verwe ghelijck ghenoegh, lieffelijck van reuck, inhoudende dry witte draeykens, bedeckt met groote geele noppen; ende daer tusschen spruyt eenen langhachtighen vooren in dry wijdachtighe buyskens verdeylden goudt-geelen priem. Met dese bloemen komen uyt een velachtigh omwindsel dry oft vier bladeren, die van de voorgaende soorte niet qualijck ghelijckende, doch wat langher dan die. De wortel is geel.

Veranderinghe. Somtijdts zijn de bladeren van dese soorte grooter dan die van eenighe andere soorte van dit gheslacht. Wt het saedt van dese selve soorte, ende oock uyt Italien komen plantkens met grooter bloemen ende veel breeder bladeren, heel vroegh bloeyende ghelijck den Peerschen ghespickelden ende den Geelen ghespickelden. Het saedt is rood, langhworpigh, dat lichtelijck uyt-spruyt: dan het vermenighvuldight sich selven oock wel soo seer door sijn af-setsels. In ’t Latijn heet dese soorte Crocum vernum latifolium purpureo flore maior, tot onderschil van de andere met kleyner bloemen, die purpureo flore minore toe-ghenoemt wordt.

4. Saffraen van de Lente met breede bladeren, witte ende wat gespickelde oft gestreepte bloemen hebbende, in ’t Latijn albo versicolore aut vario flore toeghenoemt, krijght wat korter bladeren dan Tam Saffraen, anders de selve in alles ghelijck: daer tusschen spruyten twee oft dry bloemen, grooter dan die van de Eerste ende Tweede soorte, van ses voren aen spitse bladerkens ghemaeckt; van de welcke de dry uyterste, die bleeckachtigh van buyten zijn, met dry uyt den swarten purpurachtighe straelen van onder af tot boven toe ghestreept zijn, van binnen wit: dan de dry binnenste bladerkens zijn heel wit; de draeykens zijn die van den Bergh-Saffraen ghelijck: maer den priem is wat bleecker gheverwt. Het saedt komt overvloedighlijcken voort, ende is uyt den rossen witachtigh, in drykantighe hoofdekens besloten. De wortel is oock van buyten grauw, binnen wit, onder gheveselt, als d’ andere.

Veranderinghe. Somtijdts krijght dese Saffraen acht ende thien bladeren in een bloeme, somtijdts twaelf, seer fraey om sien, sulcks alsser Petrus Hondius ettelijcke ghehadt heeft; maer dit ghebeurt alleen sommighe iaeren, ende op andere iaeren en hebben sijer maer ses, nae hun oude ghewoonte. Dese soorte is somtijdts kleyn ende somtijdts heel groot.

De Eerste, Tweede ende Vierde soorten van desen Vroeghen Saffraen wassen in Switzerlandt, ende zijn aldaer Hutrieff ende Leifrat geheeten; men vindtse oock in Italien op de bergen van Verona. Op andere plaetsen van Italien vindtmen Wilden Saffraen in de Lente bloeyende, met purpure, witte ende met purpur ende wit gemenghde bloemen. Elders wassender met witachtige oft peersachtighe bloemen van de welcke de uyterste dry bladeren sommighe dicke purpurachtighe aderen hebben, die de bloeme seer lieffelijck maken. Oock wassender mede-soorten van desen Saffraen, die soo groot zijn als den Tammen Saffraen; somtijdts hebben sy bleecke bloemen, ende als die van het Colchicum, somtijdts die van den Tammen Saffraen heel ghelijck. Omtrent Livorno in Italien wast een soorte die wat spaeder bloeyt, met een seer doncker-purpure bloeme.

5. Saffraen van de Lente met breede bladeren, purpur ghespickelde oft ghestreepte bloemen hebbende, in ’t Latijn Crocus vernus purpureo versicolore flore, uyt Italien ghesonden ende hier ghesaeyt zijnde, heeft in ’t derde iaer daer nae in de Lente voortghebroght een sesbladighe bloeme soo groot als die van de derde soorte: van welcke bloemen de dry uyterste bladerkens uyt den witten bijnae purpur-verwigh zijn, ende van onder tot boven toe met dry oft vijf heel doncker purpure ende bijnae swarte streepen in de lenghde gheteeckent zijn: van binnen zijn sy purpur. De dry binnenste bladerkens zijn somtijdts bleeck, somtijts doncker purpur, omtrent het onderste nochtans oock met dierghelijcke straelen doorreghen als de buytenste. Het saedt is graeuwachtigh; de bladeren zijn breeder ende langher dan in eenighe van de voornoemde soorten. Dese soorte vindtmen somtijdts met acht bladeren in de bloemen, te weten vier uyterste ende vier binnenste. Dit gheslacht en schijnt niet veel te verschillen van de soorte van den Wilden Spaden Lent-Saffraen met een purpur roode bloeme ende peersche streepen, in ’t Latijn Crocus vernus serotinus primus silvestris flore purpureo rubente, violaceis lineis striato van Lobel geheeten ende beschreven.

6. A. Saffraen van de Lente met geele bloemen ende breede bladeren, in ’t Latijn ghenoemt Crocus vernus latifolius flavo flore, heeft vier oft meer bladeren, langher dan die van de Vijfde soorte, onder breeder dan boven, oock twee witte streepen in de lenghde hebbende: met de bladeren verthoont haer een bloeme, wiens dry uyterste bladerkens scherp van vooren zijn, de dry binnenste rond, alle ses geel van verwe, wat reucks hebbende, verciert van binnen met dry langhachtighe ende breedachtighe bleeckachtighe draeykens, ende met een langh priemken, bovenwaerts in dry draeykens verdeylt, die van den Tamme Saffraen van verwe bijnae ghelijck. De wortel is grooter dan die van de andere soorten. Dese soorte van Saffraen brenght meer [334] bloemen voort dan eenighe andere, iae somtijdts vier in ’t ghetal.

Veranderinghe. Van het afgevallen saedt van desen Geelen Saffraen zijn bloemen voortghekomen, seydt Petrus Hondius, wiens dry uyterste bladeren van onder tot boven toe met dry uytpuylende streepen betoghen waeren; ander met de groote draeyen ende kleynen middel-klepel de ander Geele ghelijckende. Somtijdts hebben de bloemen acht oft thien bladeren: een van dien hadde vijf bladeren binnen, ende vijf buyten ghevoeght; de draeyen vijf ende groot; den stamper oft klepel kort, in sevenen gedeylt oft gekloven.

B. Saffraen van de Lente met breede bladeren ende goudt-geele bloemen is een mede-soorte van de voorgaende, met wat korter bladeren, onder nochtans breeder. Dese soorte bloeyt vroegher dan die met geele bloemen, ende brenght oock vele bloemen voort, die wijder open staen, van ses bladerkens ghemaeckt, die wat korter, ende bijnae voor rond zijn, gantsch goudt-geel van verwe: de draeykens zijn korter ende breeder: den priem is somtijdts in vier draeykens verdeylt.

C. Saffraen van de Lente met breede bladeren ende bleecke bloemen, in ’t Latijn Crocus vernus latifolius, pallido flore gheheeten, heeft oock breede lange bladeren: de bloem is van buyten met groene aderkens onder aen geteeckent.

Saffraen van de Lente met breede bladeren ende geele bloemen, met swart-purpurachtige streepen, heeft vijf oft ses bladeren, bijnae uyt den purpuren swartachtigh van verwe: daer tusschen komen ghemeynlijck twee bloemen voort, bijnae goudtverwigh, den reuck van den Tammen Saffraen bijnae hebbende, van ses bladerkens gemaeckt: van de welcke de uyterste dry wat smaller zijn, ende voor scherper, van onder tot boven toe met dry dickachtighe swartpurpure streepen in de lenghde loopende, ende aen de sijden verspreydt zijnde, doorreghen: de dry binnenste zijn breeder, ende onder aen van buyten uyt den swarten purpurverwigh; den steel die de bloeme voortbrenght is oock met ses purpure straelkens verciert: in ’t midden van de bloeme staen dry geele draeykens, met een priemken, dat in dry andere goudt-geele draeykens verdeylt wordt. De saedt-huyskens zijn dick ende drijkantigh, van buyten doncker-purpur, iae bijnae swart: het saedt is rosser dan dat van de voorgaende soorten. De wortel is als d’ ander, maer met meer nets-gewijse schellen bekleedt, onder met vele veselinghen daer door schietende beset.

Veranderinghe. Somtijdts zijn de straelen van dese bloemen wijder uyt-ghespreydt, soo dat sy niet alleen de kanten, maer oock den gheheelen tongh van de uyterste bladeren besetten. Den steel daer de bloeme op staet is gantsch swart purpur blinckende van verwe. Voorts oock dese soorten van Saffraen krijgen somtijdts dobbele bloemen van twaelf bladerkens ghemaeckt; van de welcke de binnenste ses goudt-geel zijn, de ses buytenste zijn met purpure strepen doorstraelt: daer nae volghen ses kantighe saedt-huyskens. Somtijdts hebben sy oock twee bloemen op eenen steel, die oock twee dobbel saedt-huyskens voortbrenghen, beyde met saedt vervult.

Alle dese soorten van Vroeghen Saffraen bloeyen in ’t beginsel van de Lente, d’ een vroegher, d’ander spaeder, te weten in Meert, oft in ’t beghinsel van April. Dan gheen van allen bloeyt langer dan de soorte met geele bloemen: want d’ een bloeme wast eenen tijdt langh voor d’ ander: sy heeft oock groote menighte van saedt. Dese geele soorten zijn uyt Turckijen ghebroght gheweest, aldaer Sari Safran gheheeten.

Gheslachten van Saffraen van de Lente met smalle bladeren. De Vierde, Vijfde ende Seste soorten van Wilden Saffraen van Dodoneus hier beschreven en ghelijcken den Tammen Saffraen van bladeren niet, maer wel van bloemen; ende sy worden in Portugael nae haer wortelen Nozellas pequellas dat is Kleyne Nootkens gheheeten. De Vierde soorte van Dodoneus is van Clusius Crocum Vernum angustifolium primum gheheeten, ende heeft dry, vier oft meer bladeren, groen, rond, bijnae soo dun als hayr: daer tusschen komen twee oft dry kort ghekante steelkens, elck een bloeme voortbrenghende, van ses bladeren ghemaeckt, binnen witachtigh, voorts heel violet-verwigh, oft nae den purpuren treckende, oft gantsch wit, als Dodoneus oock vermaent, wel-rieckende, binnen haer draeykens hebbende: het saedt is kleyn en rosachtigh, besloten in drykantighe blaeskens: de wortel is met een harde schorsse bedeckt, vast, binnen wit. De Vijfde soorte van Dodoneus is van Clusius Crocum vernum angustifolium secundum gheheeten, in Portugael Cebollina, dat is Kleynen Aiuyn; met welcken naem alle kleyne bulben in Spaegnien ghenoemt worden. De Seste soorte van Dodoneus noemt Clusius Crocum vernum angustifolium tertium, hebbende een heel blaeuwe, oft (soo Dodoneus schrijft) purpure kleyne bloeme, aen de dry uyterste bladerkens wat groenachtigh van buyten. De wortel ghelijckt die van de vierde soorte, maer is wat grooter: het saedt is oock wat dicker. Behalven dese soorten heeft Clusius de naevolghende oock beschreven. Saffraen van de Lente met smalle bladeren, ende purpure bloemen ende witte streepen, in ’t Latijn Crocum vernum angustifolium quartum, heeft dry oft vier dickachtighe bladeren, als die van de Vierde soorte van Dodoneus: het steelken is kort, een velleken oft blaesken dragende uyt het welck een sesbladigh bloemken spruyt, hoogh purpur, onder aen met vele aderkens geteeckent met een middel-priemken; dit bloemken blijft maer eenen dagh open: de wortel is als die van de andere soorten.

Saffraen van de Lente met smalle hayrs-ghewijse bladeren, in ’t Latijn Crocum vernum capillati folio, is tweederhande: het een heeft purpurachtighe bloemen: het ander (’t welck selden ghevonden wordt) heeft witte bloemen. Sy wassen beyde omtrent Borrestaux in Vranckrijck op wilde onghebouwde plaetsen, ende hebben een kleynen ronde wortel, oock met een harde graeuwe schorsse bedeckt; daer uyt spruyten twee oft dry bijster smalle ende bynae hayrs-gewijse bladeren, groen, recht op staende; tusschen de welcke voortkomt een kleyn kort steelken, aen d’ een sijde plat, draghende een kleyne bloeme van ses bladerkens gemaeckt: van de welcke de dry uyterste wat langer zijn ende purpur van verwe, met dry hoogher gheverwde aderen in de lenghde van buyten doorreghen: de dry buytenste bladerkens zijn korter ende bleecker gheverwt: dan zijn allegader van binnen bleeck purpur, onder aen bleeckachtigh, met dry aderkens gheteeckent: uyt den navel van de bloeme spruyten dry korte draeykens met langhe geele nopkens: daer tusschen staet een middel-priemken op, aen sijn uyterste ghedeylt oft ghespleten. Dese bloeme komt voort in ’t beghinsel van Mey, ende gaet open als de Sonne schijnt: omtrent den nacht sluytse toe, ende en blijft niet vele daghen over: ende sy en heeft gheenen oft seer kleynen reuck. Men soude dese soorte van Saffraen seer wel Crocus aestivus oft Somers Saffraen moghen noemen, seydt Petrus Hondius, eygentlijcker dan Lente-Saffraen; ende dat om dies wille dat sy altijdts veel laeter bloeyt dan de andere Lente Saffraenen, iae somtijdts in Braeckmaendt. Dese sal van saedt overvloedigh voortkomen: welck saedt roodachtigh oft ros is, rond, ende grooter dan de eysch van het gantsch cruydt mede brenght. Het wortelken is heel kleyn, ende niet veel grooter dan een Erwte.

Veranderinghe. Het saedt van desen Saffraen brenght planten voort die het derde iaer bloeyen, ende dat seer overvloedigh: dan de bloemen van de kinderen ghelijcken haer moeders niet altijdts: want van het saedt van de groote ende witte soorten komen oock wel blaeuwe bloemen voort.

Het is te verwonderen, dat op de bergen van Switzerlandt somtijdts ettelijcke soorten van Saffraen in de Lente bloeyende gevonden worden: diemen nochtans op de bergen van Oostenrijck, Stiermarckt ende Hongarijen nerghens en siet: hoe wel die nochtans veel warmer zijn dan de voorseyde berghen van Switzerlandt.

Veranderinghe van de Lent-Saffraen met haer ken-teeckenen.

Den seer neerstighen hooghgheleerden Petrus Hondius heeft de veranderinghe ende onderschillen daer van aldus aengheteeckent, merck nemende op de draeyen ende den middel-priem der bloemen.

1. Ten eersten, den Lent-Saffraen met witte bloemen, soo wel den Grooten als den Kleynen: den Blaeuwen ende Blaeuwen ghespickelden; den Geelen: dese hebben alle groote ende langhe draeyen in ’t midden, dry in ’t ghetal, de helft langher dan den middel-priem: welcken middel-priem oft klepel voor aen dry-voudigh oft in drijen ghekloven is.

2. Ten anderen, den Witten ghespickelden, ende den Geelen ghespickelden, hebben dry kleyne draeyen in de bloem, de helft kleyner dan den middel-stamper.

Kracht ende Werckinghe.

Sommighe gebruycken de wortelen van den Wilden Vroegen Saffraen met breede bladeren, om van buyten op het ghemacht te legghen, segghende dat sy daer mede de pisse gemackelijck doen voortkomen, hoe dick ende rauw dat die oock zy. Sy worden oock ghebruyckt om de gheswillen van de watersuchtighe te genesen, schrijft den selven Clusius, ende trecken uyt al ’t ghene dat in ’t lichaem oft ghewonde leden stekende is. De krachten van die met smalle bladeren zijn noch onbekent ende onversocht.

HET XVI. KAPITTEL

Van wilde saffraan. (Crocus vernus en species)

Geslachten.

Behalve saffraan die vanwege zijn draadjes (die men eigenlijk saffraan noemt) gezaaid en onderhouden plag te worden vindt men noch vele andere wilde soorten van diergelijk gewas die op tamme saffraan van gedaante wel wat lijken, doch heel onnut worden bevonden. Van deze is er een soort die in de herfst bloeit en andere bloeien in de lente of het voorjaar. Onder diegene die in het voorjaar bloeien zijn sommige groter en hebben bredere bladeren, sommige kleiner en hebben smallere bladeren. Al deze soorten hebben we in de zes navolgende begrepen.

Gedaante.

1. De eerste soort van wilde saffraan die in de herfst bloeit heeft langwerpige groene bladeren die van de tamme saffraan zeer gelijk, maar ze zijn met sommige witachtige strepen of voren doorregen, de bloem is bleker van kleur dan die van de tamme saffraan en bloeit in de maand november, daarin zijn ook saffraankleurige draadjes en na de bloemen volgen in de meimaand hoekachtige hauwtjes waar het zaad in legt. De bol of uiachtige wortel is die van de tamme saffraan gelijk.

2. De tweede wilde soort van saffraan of de eerste van de grote wilde saffraans die in de lente bloeien en brede bladeren hebben is de tamme van bladeren zeer gelijk, doch die zijn wat korter en de bloem is ook van gedaante die van de tamme gelijk, maar is witachtig van kleur wiens uiterste met donker purperen of violette streepjes [332] doorregen en gevoord is. Het zaad is ook in hoekachtige hauwtjes besloten. In plaats van wortels heeft deze soort ook een uiachtige bol als de andere soorten van saffraan. De draadjes die in de bloemen steken zijn ook geel als die van de eerste wilde saffraan die in de herfst bloeit.

3. De derde wilde saffraan is de andere grote soort van wilde saffraan die in de lente bloeit en heeft wat bredere en kortere bladeren dan de voorbeschreven. Dan van deze zou men twee verschillende medesoorten mogen maken waarvan de ene een wit bloempje heeft die op een purper steeltje staat en de andere heeft een purper bloempje. De draadjes zijn bleekgeel, de worteltjes zijn kleine bollen of uiachtige bolletjes, kleiner dan die van de tamme saffraan.

4. De vierde soort van wilde saffraan, dat is de eerste van de kleine wilde vroege soort van saffraan die in de lente bloeit, brengt langwerpige dunne bladeren voort, smaller dan die van tamme saffraan. Het bloempje staat op een kort voetje of steeltje en is kleiner dan dat van tamme saffraan en soms wit en dikwijls purper van kleur, nochtans van buiten witachtig en aan het onderste, daar het steeltje of knopje vast is, geelachtig. De wortel is zo groot als een hazelnoot en wit van kleur, tezamen trekkend van smaak.

5. De vijfde soort of de tweede van de kleine wilde vroege soorten van saffraan is aangaande haar smalle bladeren de voorgaande geheel gelijk, dan het bloempje komt nauwelijks uit de aarde gesproten en staat op een zeer kort en laag steeltje en is van acht blaadjes gemaakt (daar alle andere maar zes blaadjes hebben) uit het witachtig purperachtig van kleur. De wortel is dubbel of van twee uiachtige bolletjes gemaakt, de een boven de ander gevoegd als die van de Gladiolus waarvan het bovenste klistertje zoet is en goed om eten, het onderste slap en niet zo vast als het bovenste.

6. De zesde is de derde soort van de kleine wilde vroege soort van saffraan en die heeft ook wat meer bladeren in het getal dan de voorgaande soorten en ook wat steviger en dikker dan die, het bloempje is klein en purper van kleur, doch van buiten of aan zijn uiterste bloempjes wat bleekachtig, bijna groen.

Plaats.

Al deze soorten van wilde saffraan zijn in deze landen vreemd en de eerste soort, te weten die in de herfst bloeit, groeit op sommige klippen of steenrotsen van Portugal niet ver van de zee gelegen.

De andere zijn eensdeels uit Italië gezonden en eensdeels uit Spanje en zijn hier te lande in de hoven der liefhebbers zeer vermenigvuldigd geweest en dat alleen door het toedoen en vlijt van de zeer geleerde Carolus Clusius uit wiens boeken we de beschrijving van deze soorten van wilde saffraan gehaald en hier gesteld hebben

Tijd.

De eerste van deze wilde soorten van saffraan bloeit, als gezegd is, in de herfst of eigenlijk in de maand november, de andere of vroege soorten bloeien in hun eigen land in januari en februari.

Naam.

Al deze kruiden mogen zeer goed de naam van wilde saffraan voeren, in het Latijn Crocus silvestris, gemerkt dat ze wild zijn en nergens toe nuttig.

(Crocus nudiflorus) 1. De eerste heet in het Latijn Crocus silvestris autumnalis, dat is wilde saffraan die in de herfst bloeit, andere noemen het Crocus montanus, dat is bergsaffraan, de Portugezen noemen die pie de borro. Diergelijk is ook de bergsaffraan daar Theophrastus in zijn zesde boek van spreekt en zegt: ‘saffraan en zowel bergsaffraan als de tamme is zonder reuk, dan ze bloeien beide in de herfst met de eerste vallende regens’.

(Crocus vernalis) 2. De tweede soort heet in het Latijn Crocus silvestris major Vernalis prior, dat is eerste soort van grote wilde saffraan die in de lente bloeit.

(Crocus speciosus) 3. De derde is Crocus silvestris major Vernalis alter, in het Diets tweede soort van grote wilde saffraan die in de lente bloeit.

(Crocus vernus en vormen) 4. De vierde heet Crocus silvestris Vernalis minor primas of eerste soort van kleine wilde saffraan die in de lente bloeit.

5. De vijfde, Crocus silvestris Vernalis minor secundus, dat is tweede soort van kleine wilde saffraan van de lente en omdat ze dubbele wortels heeft als de Gladiolus wordt het van sommige voor de Pition of Bolbine of ook Kyix gehouden daar Theophrastus van vermaant in zijn 7^de boek.

6. De zesde soort mag men de derde soort van kleine wilde vroege saffraan noemen, in het Latijn Crocus silvestris Vernalis minor tertius.

Plinius verhaalt ook ettelijke soorten van saffraan in het 5^de kapittel van zijn 19^de boek en zegt aldus: ‘de Grieken hebben deze soorten van saffraan gekend en onderscheiden, te weten Bulbine, Setanion, Pytion en Acrocorion’. Maar gemerkt dat hij er anders geen bescheidt van geeft en alleen de namen verhaalt is het [333] ons onmogelijk te raden welke soorten bij de ouders bekend mogen geweest zijn.

Aard, kracht en werking.

De krachten van deze wilde soorten van saffraan zijn bij de nieuwe kruidbeschrijvers niet gevonden, noch van de oude beschreven of nagelaten geweest en niet zonder reden zijn ze wilden saffraan genoemd, gemerkt dat hun draden geenszins nuttig zijn of te gebruiken als die van de tamme.

BIJVOEGING.

De wilde soorten van saffraan zijn van Clusius in twee geslachten verdeeld, te weten in de wilde saffraan van de herfst en van andere bergsaffraan genoemd en in de wilde saffraan van de lente die nochtans ook tweevormig is, die met smalle en die met brede bladeren. Van deze zullen we apart spreken zo Clusius die beschrijft.

Geslachten van bergsaffraan en herfstsaffraan.

(Crocus nudiflorus) 1. De eerste soort van bergsaffraan die in de herfst bloeit en van Dodonaeus eerst beschreven is en in het Latijn Crocum montanum & silvestre heeft een bloem zoals Dodonaeus die beschrijft die kleiner is dan die van tamme saffraankruid die van binnen drie saffraankleurige draadjes heeft en een geel priempje dat ook in draadjes eindigt. De wortel is kleiner dan die van tam saffraan, wit, volsappig en als met sommige knoopjes afgetekend en omdat het bovenste deel van deze wortel groter en vaster wordt en het onderste vergaat en slapper wordt, beide met dikke vellen bedekt en van onder gevezeld. Het is eerst zoetachtig en daarna onlieflijk van smaak. Verplant zijnde bloeit dit geslacht in september of vroeger. De zaadhoofdjes hebben rijp zaad in mei

(Crocus serotinus) . Bergsaffraan van de herfst met violetachtige bloemen die van sommige Crocum silvestre en in het Spaans acasran salvaje, dat is wilde saffraan, genoemd brengt ook zijn bloemen in de maand september voort zonder bladeren op een kort steeltje en niet onlieflijk van reuk en is van zes gelijke vooraan ronde blaadjes gemaakt, donkerpurper en bijna violetkleurig die in het midden drie gele draadjes hebben en een priempje wat vooraan zeer gespleten en dikachtig is. De wortel is als die van de voorgaande soort en geeft sommige bijbollen ter zijden uit.

3. Bergsaffraan van Constantinopel die in de herfst bloeit en in het Latijn Crocum montanum tertium genoemd brengt een bloem voort die geen of immers zeer vergankelijke reuk heeft en van zes bladeren gemaakt is waarvan de drie binnenste wat korter zijn, dan allen zijn vooraan rond en eerst witachtig en daarna hebben ze er op den duur wat bleek blauws bij, hoewel dat het nochtans uit Turkije voor blauw saffraan (safran maby) gezonden was. Deze bloem bloeit in oktober of wat vroeger. In het midden van de bloem staan drie gele draadjes en een geel priempje dat ook in drie draadjes verdeeld wordt. Deze bloemen zijn veel in het getal, te weten drie, vier en soms ook wel vijf. Als ze vergaan zijn komen uit de wortel vijf of zes of meer bladeren die uit een dun velletje spruiten waar de bloemen eerst in gewonden waren en welke bladeren wat breder zijn dan die van tam saffraan, aan de ene zijde met een witte streep in de lengte doorregen en aan de andere zijde hebben ze insgelijks ook twee diergelijke strepen. De wortel is soms zo dik als een duim en bijna rond, wit, vast en met een bruine schors bekleed en onderaan zeer gevezeld.

4. Bergsaffraan of herfstsaffraan van de Pyreneenbergen is ook van dezelfde Clusius beschreven en in het Latijn Crocum Pyrenaeum autumnale genoemd en bloeit in de maand september en heeft een bloem die groter is dan die van de eerste bergsaffraan, dieper of donkerder gekleurd, de middenpriem wordt in velen gedeeld en is gans geel. De bladeren van dit geslacht komen niet terstond voort nadat de bloem verflenst is.

Geslachten van saffraan die in de lente bloeien of vroege saffraan met brede bladeren is van Clusius beschreven en komen allen aangaande de gedaante van de bladeren genoeg met de tamme saffraan overeen, dan die zijn wat korter en de bloemen bloeien vroeger, dat is in de lente of voorjaar.

(Crucus vernus) 1. Saffraan van de lente met brede bladeren en witte bloemen, in het Latijn Crocus vernus latifolius albo flore, heeft drie of vier korte breedachtige en met twee witte aderen in de lengte gestreepte bladeren, de bloem staat op een kort steeltje en spruit uit een velletje of vliesje en is gemaakt van zes witte bladeren die aan haar onderste met het steeltje purperachtig of violetachtig zijn. In het midden van de bloem komen ettelijke draadjes voort met een kort en vooraan in drieën gedeeld priempje. De wortel is bolachtig en wit en met een dunne schil bekleed en onderaan met witachtige vezels bezet. Deze soort geeft zeer vele bijbollen uit, meer dan enige andere soort van deze vroege saffraan.

Verandering. De drie uiterste bladeren van deze bloem zijn soms met purperachtige adertjes besproeid, soms is het voorste van de bladeren of de uiterste kant alleen purperachtig, soms loopt er een purperen straal door het midden van alle bladeren van deze bloem. Lobel vermaant van diergelijke vroege saffraan en is van hem wilde saffraan van de lente genoemd met blauwe kanten en met bladeren terzijde uitgespreid.

(Crocus vernus en vormen) 2. Saffraan van de lente met brede bladeren en kleinere purperen bloemen (misschien de wilde saffraan van de lente geheel purper violet van Lobel) heeft wat smallere bladeren dan de voorgaande soort, de bloem spruit uit een velachtig omwindsel en staat op een kort steeltje en is van zes blaadjes gemaakt, dan het onderste van de bloem en het opperste van het steeltje zijn donkerder purper van kleur.

3. Saffraan van de lente met brede bladeren en met een grotere purperen bloem is van Napels gezonden en heeft een zeer mooie bloem van zes bladeren gemaakt waarvan de drie uiterste de drie binnenste omvatten die wat korter zijn en zijn veel groter dan die van de voorgaande, anders die genoeg van kleur gelijk en lieflijk van reuk en bevat drie witte draadjes die bedekt zijn met grote gele noppen en daartussen spruit een langachtige en voor in drie wijdachtige buisjes verdeelde goudgele priem. Met deze bloemen komen uit een velachtig omwindsel drie of vier bladeren die veel op die van de voorgaande soort lijken, doch wat langer dan die. De wortel is geel.

Verandering. Soms zijn de bladeren van deze soort groter dan die van enige andere soort van dit geslacht. Uit het zaad van deze soort en ook uit Italie komen plantjes met grotere bloemen en veel bredere bladeren die heel vroeg bloeien gelijk de paarse gespikkelde en de geel gespikkelde. Het zaad is rood en langwerpig dat er gemakkelijk uitspruit, dan het vermenigvuldigt zichzelf ook wel zo zeer door zijn bijbollen. In het Latijn heet deze soort Crocum vernum latifolium purpureo flore major tot onderschil van de andere met kleiner bloemen die purpureo flore minore toegenoemd wordt.

(Crocus versicolor)

4. Saffraan van de lente met brede bladeren die witte en wat gespikkelde of gestreepte bloemen hebben en in het Latijn albo versicolore aut vario flore toegenoemd krijgt wat kortere bladeren dan tamme saffraan en anders is het die in alles gelijk, daartussen spruiten twee of drie bloemen die groter zijn dan die van de eerste en tweede soort en van zes vooraan spitse blaadjes gemaakt waarvan de drie uiterste bleekachtig van buiten zijn en met drie uit het zwarte purperachtige stralen van onder af tot boven toe gestreept zijn en van binnen wit, dan de drie binnenste blaadjes zijn heel wit en de draadjes die van de bergsaffraan gelijk, maar de priem is wat bleker gekleurd. Het zaad komt overvloedig voort en is uit het rosse witachtig en in driekantige hoofdjes besloten. De wortel is ook van buiten grauw en van binnen wit, onder gevezeld als de andere.

Verandering. Soms krijgt deze saffraan acht en tien bladeren in een bloem en soms twaalf, zeer fraai om zien waarvan Petrus Hondius er ettelijke gehad heeft, maar dit gebeurt alleen sommige jaren en op andere jaren hebben ze er maar zes, naar hun oude gewoonte. Deze soort is soms klein en soms heel groot.

De eerste, tweede en vierde soort van deze vroege saffraan groeit in Zwitserland en zijn daar Hutrieff en Leifrat genoemd (Crocus vernus) en men vindt ze ook in Italië op de bergen van Verona. Op andere plaatsen van Italië vindt men wilde saffraan die in de lente bloeit met purperen, witte en met purper en wit gemengde bloemen. Elders groeien er met witachtige of paarsachtige bloemen waarvan de uiterste drie bladeren sommige dikke purperachtige aderen hebben die de bloem zeer lieflijk maken. Ook groeien er medesoorten van deze saffraan die zo groot zijn als de tamme saffraan en soms hebben ze bleke bloemen en als die van het Colchicum, soms zijn ze die van de tamme saffraan heel gelijk. Omtrent Livorno in Italië groeit een soort die wat later bloeit met een zeer donkere purperen bloem.

5. Saffraan van de lente die brede bladeren en purper gespikkelde of gestreepte bloemen hebben, in het Latijn Crocus vernus purpureo versicolore flore, is uit Italië gezonden en hier gezaaid en heeft in het derde jaar daarna in de lente een zesbladige bloem voortgebracht zo groot als die van de derde soort waarvan de bloemen de drie uiterste blaadjes uit de witte bijna purperkleurig zijn en van onder tot boven toe met drie of vijf heel donker purperen en bijna zwarte strepen in de lengte getekend zijn en van binnen zijn ze purper. De drie binnenste bladertjes zijn soms bleek en soms donker purper en omtrent het onderste nochtans ook met diergelijke stralen doorregen als de buitenste. Het zaad is grauwachtig en de bladeren zijn breder en langer dan in enige van de voornoemde soorten. Deze soort vindt men soms met acht bladeren in de bloemen, te weten vier uiterste en vier binnenste. Dit geslacht schijnt niet veel te verschillen van de soort van de wilde late lentesaffraan met een purperrode bloem en paarse strepen, in het Latijn Crocus vernus serotinus primus silvestris flore purpureo rubente, violaceis lineis striato van Lobel genoemd en beschreven.

(Crocus flavus) 6. A. Saffraan van de lente met gele bloemen en brede bladeren is in het Latijn Crocus vernus latifolius flavo flore genoemd en heeft vier of meer bladeren die langer zijn dan die van de vijfde soort en onder breder dan boven die ook twee witte strepen in de lengte heeft en met de bladeren vertoont zich een bloem wiens drie uiterste blaadjes scherp van voren zijn en de drie binnenste rond, alle zes geel van kleur die wat reuk hebben en van binnen versierd zijn met drie langachtige en breedachtige bleekachtige draadjes en met een lang priempje en van boven in drie draadjes verdeeld, die van de tamme saffraan van kleur bijna gelijk. De wortel is groter dan die van de andere soorten. Deze soort van saffraan brengt meer [334] bloemen voort dan enige andere, ja soms vier in het getal.

Verandering. Van het afgevallen zaad van deze gele saffraan zijn bloemen voortgekomen, zegt Petrus Hondius, wiens drie uiterste bladeren van onder tot boven toe met drie uitpuilende strepen doortogen waren en ander met de grote draden en kleine middenklepel die op de andere gele lijken. Soms hebben de bloemen acht of tien bladeren en een er van had vijf bladeren binnen en vijf buiten gevoegd, de draden vijf en groot, de stamper of klepel kort en in zeven gedeeld of gekloven.

B. Saffraan van de lente met brede bladeren en goudgele bloemen is een medesoort van de voorgaande met wat kortere bladeren, onder nochtans breder. Deze soort bloeit vroeger dan die met gele bloemen en brengt ook vele bloemen voort die wijder open staan en van zes blaadjes gemaakt die wat korter en bijna voor rond zijn, gans goudgeel van kleur, de draadjes zijn korter en breder, de priem is soms in vier draadjes verdeeld.

C. Saffraan van de lente met brede bladeren en bleke bloemen, in het Latijn Crocus vernus latifolius, pallido flore genoemd, heeft ook brede lange bladeren en de bloem is van buiten onderaan met groene adertjes getekend.

Saffraan van de lente met brede bladeren en gele bloemen met zwart purperachtige strepen heeft vijf of zes bladeren die bijna uit het purper zwartachtig van kleur zijn en daartussen komen gewoonlijk twee bloemen voort die bijna goudkleurig zijn en bijna de reuk van de tamme saffraan hebben en van zes blaadjes gemaakt waarvan de uiterste drie wat smaller zijn en voor scherper, van onder tot boven toe met drie dikachtige zwartpurperen strepen die in de lengte lopen en aan de zijden verspreid zijn doorregen, de drie binnenste zijn breder en onderaan van buiten uit het zwarte purperkleurig, de steel die de bloem voortbrengt is ook met zes purperen straaltjes versierd en in het midden van de bloem staan drie gele draadjes met een priempje dat in drie andere goudgele draadjes verdeeld wordt. De zaadhuisjes zijn dik en driekantig en van buiten donkerpurper, ja bijna zwart, het zaad is rosser dan dat van de voorgaande soorten. De wortel is als de andere, maar met meer netvormige schillen bekleed en onder met vele vezels die er door schieten bezet.

Verandering. Soms zijn de stralen van deze bloemen wijder uitgespreid zodat ze niet alleen de kanten, maar ook de gehele tong van de uiterste bladeren bezetten. De steel daar de bloem op staat is gans zwartpurper blinkend van kleur. Voorts krijgen ook deze soorten van saffraan soms dubbele bloemen van twaalf blaadjes gemaakt waarvan de binnenste zes goudgeel zijn en de zes buitenste zijn met purperen strepen doorstraald, daarna volgen zeskantige zaadhuisjes. Soms hebben ze ook twee bloemen op een steel die ook tweedubbele zaadhuisjes voortbrengen, beide met zaad vervult.

Al deze soorten van vroege saffraan bloeien in het begin van de lente en de een vroeger en de ander later, te weten in maart of in het begin van april. Dan geen van allen bloeit langer dan de soort met gele bloemen, want de ene bloem groeit een tijd lang voor de ander en heeft ook grotere menigte van zaad. Deze gele soorten zijn uit Turkije gebracht en heten daar sari safran.

Geslachten van saffraan van de lente met smalle bladeren. De vierde, vijfde en zesde soorten van wilde saffraan van Dodonaeus hier beschreven lijken niet op de tamme saffraan van bladeren, maar wel van bloemen en worden in Portugal naar hun wortels nozellas pequellas genoemd, dat is kleine nootjes. De vierde soort van Dodonaeus is van Clusius Crocum Vernum angustifolium primum genoemd en heeft drie, vier of meer bladeren die groen, rond en bijna zo dun zijn als haar, daartussen komen twee of drie korte kantige steeltjes die elk een bloem voortbrengen van zes bladeren gemaakt, van binnen witachtig en voorts heel violetkleurig of trekken naar het purper of gans wit, als Dodonaeus ook vermaant, welriekend en hebben binnen zich draadjes, het zaad is klein en rosachtig en in driekantige blaasjes besloten, de wortel is met een harde schors bedekt, vast en binnen wit. De vijfde soort van Dodonaeus is van Clusius Crocum vernum angustifolium secundum genoemd en in Portugal cebollina, dat is kleine ui, met welke naam alle kleine bollen in Spanje genoemd worden. De zesde soort van Dodonaeus noemt Clusius Crocum vernum angustifolium tertium en heeft een heel blauwe of (zo Dodonaeus schrijft) purperen kleine bloemen, aan de drie uiterste blaadjes wat groenachtig van buiten. De wortel lijkt op die van de vierde soort, maar is wat groter, het zaad is ook wat dikker. Behalve deze soorten heeft Clusius de navolgende ook beschreven. Saffraan van de lente met smalle bladeren en purperen bloemen en witte strepen, in het Latijn Crocum vernum angustifolium quartum, heeft drie of vier dikachtige bladeren als die van de vierde soort van Dodonaeus, het steeltje is kort en draagt een velletje of blaasje waaruit een zesbladig bloempje spruit, diep purper en onderaan met vele adertjes getekend is en een middelpriempje, dit bloempje blijft maar een dag open, de wortel is als die van de andere soorten.

Saffraan van de lente met smalle haarvormige bladeren, in het Latijn Crocum vernum capillati folio, is tweevormig, het een heeft purperachtige bloemen en het ander (wat zelden gevonden wordt) heeft witte bloemen. Ze groeien beide omtrent Borrestaux in Frankrijk op wilde niet verbouwde plaatsen en hebben een kleine ronde wortel, ook met een harde grauwe schors bedekt en daaruit spruiten twee of drie bijster smalle en bijna haarvormige bladeren die groen zijn en rechtop staan waartussen een klein kort steeltje voortkomt die aan de ene zijde plat is en een kleine bloem draagt van zes blaadjes gemaakt waarvan de drie uiterste wat langer zijn en purper van kleur met drie dieper gekleurde aderen in de lengte van buiten doorregen, de drie buitenste blaadjes zijn korter en bleker gekleurd, dan ze zijn allen van binnen bleek purper en onderaan bleekachtig en met drie adertjes getekend, uit de navel van de bloem spruiten drie korte draadjes met lange gele nopjes en daartussen staat een middenpriempje op die aan zijn uiterste gedeeld of gespleten is. Deze bloem komt in het begin van mei voort en gaat open als de zon schijnt, omtrent de nacht sluit het toe en blijft niet veel dagen over en heeft geen of zeer kleine reuk. Men zou deze soort van saffraan zeer goed Crocus aestivus of zomerse saffraan mogen noemen, zegt Petrus Hondius, beter dan lentesaffraan en hierom omdat ze altijd veel later bloeit dan de andere lente saffranen, ja soms in juni. Deze zal van zaad overvloedig voortkomen, welk zaad roodachtig of ros is, rond en groter dan de eis van het ganse kruid mee brengt. Het worteltje is heel klein en niet veel groter dan een erwt.

Verandering. Het zaad van deze saffraan brengt planten voort die het derde jaar bloeien en dat zeer overvloedig, dan de bloemen van de kinderen lijken niet altijd op hun moeders want van het zaad van de grote en witte soorten komen ook wel blauwe bloemen voort.

Het is te verwonderen dat op de bergen van Zwitserland soms ettelijke soorten van saffraan die in de lente bloeien gevonden worden die men nochtans op de bergen van Oostenrijk, Stiermark en Hongarije nergens ziet, hoewel die nochtans veel warmer zijn dan de voor vermelde bergen van Zwitserland.

Verandering van de lente saffraan met hun kentekens.

De zeer vlijtige hooggeleerde Petrus Hondius heeft de verandering en verschillen daarvan aldus aangetekent en lette op de draden en de middelpriem van de bloemen.

1. Ten eerste, lente saffraan met witte bloemen en zowel de grote als de kleine, de blauwe en blauw gespikkelde en de gele, deze hebben allen grote en lange draden in het midden en drie in het getal en de helft langer dan de middenpriem, welke middelpriem of klepel vooraaan drrievoudig of in drieen gekloven is.

2. Ten andere, de witte gespikkelde en de gele gespikkelde hebben drie kleine draden in de bloem, de helft kleiner dan de middenstamper.

Kracht en werking.

Sommige gebruiken de wortels van de wilde vroege saffraan met brede bladeren om van buiten op het geslacht te leggen en zeggen dat ze daarmee de plas gemakkelijk laten voortkomen, hoe dik en rauw dat die ook is. Ze worden ook gebruikt om de gezwellen van de waterzuchtige te genezen, schrijft dezelfde Clusius, en trekken uit al hetgeen dat in het lichaam of gewonde leden steekt. De krachten van die met smalle bladeren zijn noch niet bekend en niet onderzocht.

HET XV. CAPITEL.

Van Crocus oft Saffraen.

Gheslachten.

Onder de bloemen worden oock de soorten van Saffraen oft Crocus gherekent: van de welcke de Eene alleen Tam is, ende dient om het Saffraen daer uyt te vergaderen; ende daer af sullen wy in dit Capitel spreken: de Andere, dat is de Wilde soorten van Saffraen, sullen wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven.

Gheslachten.

Het Saffraen-cruydt heeft langhe, seer smalle bladeren: de bloemen zijn fraey om sien, blaeuw, die van het Colchicum ghelijck, maer donckerder purpur blinckende van verwe: elcke bloeme heeft in de midden dry oft vier langhe draeykens, vlammigh oft gloeyende roodachtigh van verwe; de welcke gedrooght oft dor gheworden zijnde, sterck van reuck zijn, ende het hooft beswaeren ende met dampen vervullen. Dese draeykens worden in dese bloeme meest gheacht, ghesocht, vergadert, ende met naem van Saffraen over al vervoert ende verkocht. De wortel is klisterachtigh oft aiuynachtigh, ghelijfvigh ende sappigh, veel by een wassende, ende langh overblijvende. [329]

Plaetse.

Saffraen wordt in verscheyden landen en rijcken gesaeyt ende gheoeffent, ende staet aldaer in breede ende wijde velden als het koren en groeyt; bijsonder in het landtschap Cyrenen van Cilicien, in Sicilien, Italien, Oostenrijck, Hooghduytschlandt, Vranckrijck ende Enghelandt.

Theophrastus schrijft, dat ’t Saffraen-cruydt te weeldigher ende te beter groeyt, wanneer dat met voeten ghetreden ende begaen wordt: ende daerom wasset veel fraeyer ende overvloedigher neffens de weghen ende by de fonteynen, bronnen oft beeckskens, dan elders. Men saeyt den Saffraen, midts de klisteren van de wortelen van een scheydende, ende die in der aerden stekende.

Tijdt.

Den Saffraen begint in den Herfst te bloeyen, soo Theophrastus schrijft, stracks nae dat de eerste regenen vallen, omtrent den ondergangh van Vergiliae. De bloeme spruyt eer uyt dan de bladeren, die korts daer nae volghen, ende blijven den gheheelen winter door groen tot in de Lente, ende dan beghinnen sy te vergaen, ende en worden des Somers nerghens ghesien.

Naem.

De Griecken noemen dit ghewas Crocos, De Latijnen heeten ’t oock Crocus ende Crocum: de Mooren van Afrijcken gheven ’t den naem Zaffaran, ende daer nae wordt het in Italien Zaffarano geheeten; in Spaegnien Acafran, Safra, Acafraon; in Vranckrijck Safran; in ’t Hooghduytsch Saffran; ende hier te lande in ‘t Neerduytsch Saffraen.

Aerd.

Den Saffraen is wat tesamen-treckende van krachten; maer de verwarmende kracht gaet daer in alle de andere te boven; soo dat sijn gantsch wesen en eygentschap sulcks is, dat hy in den tweeden graed verwarmt, ende in den eerste verdrooght: ende daerom heeft hy eenige kracht om te verdouwen ende te verteeren, daer toe helpen de matelijcke tesamen-treckinghe die daer in bevonden wordt, soo Galenus tuyght.

Kracht ende Werckinghe.

Het matelijck ghebruyck van den Saffraen is de herssenen seer nut ende bequaem, maeckt de gheesten wackerer, verquickt de sinnen, ende neemt de slaeperigheydt ende loomigheydt oft swaerigheydt des hoofts wegh, ende verheught den mensche, ende doet hem alle droefheydt aen een sijde laeten.

Saffraen versterckt insghelijcks oock dat herte, ende brenght de rauwe vochtigheden van de borst tot morwigheydt ende rijpigheydt, opent de longheren ende maeckt die vry ende los van alle verstoptheydt: iae is daer in soo bequaem ende krachtigh, dat door dese Saffraen dickwijls de uyt-teerende menschen, die in grooten noot van den lijven waren, ende bijnae op hun sterven schenen te ligghen, soo wederom verquickt zijnde geworden, ende hun verloren gheesten wederom vernieuwt hebben, dat hun leven ettelijcke daghen verlenght is gheweest, als sy daer van een halve scrupel swaer, oft ten hooghsten eenen heelen scrupel, met dicken wijn oft anderen soeten wijn, als Malvaseye oft bastaert inghenomen hadden.

In der selven voeghen te drincken ghegheven, is hy seer bequaem ende goedt om de haestelijcke overvallende ende bespringhende enghborstigheden, die sonder kortse zijn, van stonden aen, ende op eenen ooghenblick tijdts wegh te nemen ende te beletten: ’t welck wy dickwijls versocht ende bevonden hebben.

Dioscorides schrijft, dat den Saffraen oock in sulcker voeghen inghenomen, de vervullinghe vande verladinghe die door overvloedigheydt van spijse ende van dranck komt bedwinghen kan, ende de dronckenschap beletten.

Men prijst den Saffraen seer tegen de verstoptheydt van de Lever ende van de Galblase, ende oock tegen de Geelsucht: ende daerom komt het by dat Dioscorides schrijft, dat Saffraen den mensche een goede verwe gheeft.

Den selven Dioscorides ghetuyght, dat den Saffraen seer nuttelijck ghedaen wordt by alle die drancken diemen bereydt om alle ghebreken der inwendighe leden oft deelen des lichaems te genesen; maer nu ter tijdt wordt hy meest ghemenght by de dinghen diemen bereydt om de maendtstonden te verwecken, ende de vrucht ende naegeboorte af te doen komen ende uyt te drijven: waer in hy seer goedt ende krachtigh wordt bevonden.

Saffraen doet oock pissen, ende verweckt tot onkuysheydt oft vleeschelijcke begeerte: men doet hem by de plaesters ende pappen diemen bereydt om de ghebreken van de moeder ende van den aersdarm te ghenesen, insghelijcks oock by alle plaesters ende ceroenen, diemen maeckt [330] om de oude geswillen te vermorwen ende te verteeren, ende om alle oude zeeren te genesen, ende de smerte te versoeten: hy is oock goedt om de ontstekinghe ende verhittinghen die van bloedt ende gallachtige scherpe vochtigheydt veroorsaeckt zijn te versachten. Men voeght den Saffraen oock seer nuttelijck by de ghenees-menghelinghen diemen teghen de gebreken der ooren pleegh te bereyden.

Alsmen Saffraen met Melck oft met Roosen-water oft Venckel-water vermenght, ende het aensicht daer mede over strijckt, vindtmen dien seer goedt om de ooghen te bewaeren van de pockskens, ende andere heete sinckinghen die door eenighe dierghelijcke sieckten op de ooghen plegen te dalen ende te vallen: want den Saffraen drijft te rugghe ende belet alle de vochtigheydt die daer soude moghen toe vloeden oft sincken.

Verkiesinghe.

Den besten Saffraen (waer die oock gegroeyet magh zijn) is den ghenen die seer vet is, versch, wel-rieckende ende krachtigh van reuck, ros oft gloeyende rood van verwe: dan die verwelckt ende vermuft oft verschimmelt rieckt, is gantsch te verworpen, ende voor onnut, iae voor schadelijck te houden.

Aengaende den Saffraen, soo versekert Dioscorides dat den besten in het landtschap van Asien Corycum gheheeten groeyet, die daer nae oock Coryceus ghenoemt wordt. Daer nae volght dien Saffraen die niet verre van dat selve Corycum ghevonden wordt, omtrent het landtschap Lycia genoemt, ende op den bergh van dat selve landt Lycia diemen Olympus noemt. Nae desen acht hy voor seer goedt den Saffraen van Aegae in het landtschap Aetolia, oft Albanien. Die van Sicilien pleghen haeren Saffraen voor den onkrachtighsten ende slechtsten te achten die omtrent de steden Cyrenen ende Centuripi groeyde. Den besten Saffraen van Italien is die van de stadt Aquila gheheeten pleegh vervoert te worden, soo Matthiolus betuyght: dan men bevindt, dat den Saffraen die omtrent Weenen in Oostenrijck wast, veel beter is dan den Italiaenschen die van Aquila komt. In Vranckrijck en wast nergens beter Saffraen dan die by Agen groeyet, ende by Narbonen, soo Ruellius schrijft. Men houdt oock voor seer goedt den Saffraen die uyt het Zuyd-ghewest van Enghelant pleegh gebroght ende in andere landen gesonden te worden, want die uyt den Noord-kant van Engelant ende uyt Schotlandt komt, wordt voor slecht ende onnut gehouden

Hindernisse.

Al is ’t sake dat den Saffraen soo vol deughden ende groote krachten wordt bevonden, nochtans betuyght Avicenna, dat by de sieckte Soda genoemt, die met een groote swaerigheydt ende smerte des hoofts komt, pleegh te veroorsaken, ende dat hooft seer hinderlijck is; ’t welck te verstaen is, alsmen dien te vele ende in al te groote menighte neemt. Want alsmen veel Saffraen seffens ghebruyckt, dan beneemt hy den mensche sijn ruste, ende belet hem ’t slapen: ’t welck onmatigh waken krenckt den hoofde seer, ende valt de sinnen seer schadelijck ende quaedt. Dan dat en is den Saffraen niet te wijten, maer den ghenen die hem te veel ghebruycken. Want alle goede dingen te veel ghebesight, worden somtijdts quaed.

BIIVOEGHSEL.

Over al is den Saffraen genoegh bekent ende gebruyckt; daerom is het bijnae onnoodigh daer iet meer van te schrijven, dan ’t ghene dat Dodoneus daer af vermaent heeft. Dus sullen wy hier alleen wat by voeghen aengaende de oeffeninghe, eygentheydt ende ghebruyck van ’t selve.

Maer voor allen moetmen weten, dat wy hier niet en sullen handelen van den Indiaenschen Saffraen, die anders niet en is dan een geele wortel, die Saffraen-verwe van haer gheeft, ende van den oprechten Saffraen seer verschilt. Oock en sullen wy hier niet spreken van den Cnicus oft Cartamus, die van sommighe nochtans Wilde Saffraen, ende in ’t Latijn Crocus silvestris ende Crocus Saracenius, maer oock Crocus hortensis ghenoemt wordt.

Oeffeninghen.

Men plant den Saffraen ghelijck de Camille, ende hy kost wel eenighen arbeydt om dien te onderhouden, maer brenght oock groote winst in. De aerde moet middelbaer wesen, niet swaer oft seer ghemest, maer die oock lustigh zy, ende wel ter Sonne gheleghen. Het groeyt seer gheerne op plaetsen daer Aiuyn ghestaen heeft. ‘Ten soeckt gheen water, maer vreest de muysen ende mollen: ende groeyt beter van klisters gheplant, dan van saedt. De wortelen worden met voorkens gheplant in April oft Meye, maer men laet dese wortelen oft klisterachtighe bollen rypen omtrent acht dagen langh op een hoopken uyt der sonnen geleydt zijnde op eenighe drooghe plaetse, ende men plantse soo in wel ghebouwde aerde omtrent een halve palme van malkanderen, dry vingheren diep in d’ aerde: ende groeyt beter als ’t ghetreden is, als wy voorseydt hebben.

Saffraen gheplant zijnde, magh wel neghen iaeren blijven staen, ende dan elders gheplant sal noch moghen profijt doen ende nuttelijck wesen. Wel is ’t waer, dat het vele afsetsels ende kleyne bollekens ter sijden uyt-gheeft, de welcke alle dry iaeren wegh genomen moeten worden; anders soude het cruydt verdruckt worden. Sommige planten ’t voor ’t beste van half Oogst tot half September, ende legghen aen de wortel wijn-besien die uyt gheperst zijn, ende laetense twee oft dry iaer in d’aerde sonder wederom te verplanten: maer alle iaer in April ende Mey bindtmen de drooghe bladers t’ samen, ende men treetse met voeten omtrent twee vinghers diep in d’aerde, sonder de klisters te quetsen: ende nae datmen het oncruydt wel uyt-ghewiedt heeft, als de bloeme rijp is, ghelijck in Ooghstmaendt oft daer omtrent, salmen dat Saffraen smorgens met den Sonnen opgangh plucken, ende somtijdts oock savondts, dat is uyt sijn huyskens oft bloemkens trecken, ende op slaep-lakens legghen, ende wel laeten drooghen in de schaduwe, ende wel reynighen ende suyveren, tot dat alle vuyligheydt daer uyt is, ende dan bewaeren dat in een drooghe besloten plaetse. Als nu dese wortelen van Saffraen dry iaer achter den anderen bloemen sullen ghehadt hebben, salmen die in den Meert van het vierde iaer uyt trecken ende in de sonne droogen, als sommige doen, om op een drooghe plaetse oft op solders te bewaeren, tot dat sy op een andere plaetse in wel gheoeffende aerde geplant worden in September oft daer omtrent.

Voorts soo salmen goeden Saffraen kennen, als hy grof van bladers is, ende in eenige vochtigheydt geleydt terstondt zijn verwe schiet, hoe wel dat den oprechten Saffraen met soetigheydt als Honigh vermenght zijnde, sijn verwe oock niet en pleegh van sich te gheven. Oock houdtmen dat voor goedt, ’t welck ghehandelt zijnde ende aen het aensicht gehouden in d’ ooghe bijtende schoon van verwe is; oock als ’t de vinghers verwt, ende dat het eenighen stercken reuck heeft, ende niet seer breuckigh is.

Sommighe bedriegers legghen den Saffraen in wijn te weycken, oft en bespraeyen die maer lichtelijck daer mede, om dien swaerder te doen weghen; oft sy stooten hem met de bloemen van Cnicus oft Cartamus, dat van den ghemeynen man Wilden Saffraen gheheeten wordt: maer dat bedrogh salmen lichtelijck door den reuck ende door de verscheydentheydt van de verwe ontdecken. Ander hanghen den Saffraen in een borneput oft reghen-back, ende laten hem daer eenen nacht oft ettelijcke uren in: ende dan bevindtmen dat hy de dompen van ’t water inghetrocken hebbende, veel swaerder weeght; maer dies te ergher, ende vermuft eer.

Kracht ende Werckinghe.

Saffraen wordt in alle landen veel gebruyckt by alderhande spijse (insonderheydt die swaer van aerd zijn, ende dick bloedt pleghen te maken) niet alleen om den wille van sijn goeden reuck ende smaeck; maer oock om dat hy het herte verquickt, ende de swaerigheydt van de spijse vermindert, ende bovendien alle gherechten in ’t aensien lieffelijck maeckt.

De vrouwen die eenen swaeren arbeydt hebben, sullen seer verlicht worden ende tot ghemackelijck baren komen, alsmen haer een weynighsken van de Extractie van Saffraen met eenighen dranck ingheeft; ende daerom wordt de Extractie van de Alchymisten in grooter weerden ghehouden: want sy is seer goedt om de krachten des lichaems te verstercken.

Men prijst den Saffraen oock seer veel teghen den hoest, ende het Pleuris oft pijn van de sijde, ende alle de verstoptheden. Selfs hy is in de ghebreken van de borst soo krachtigh, dat een halve scrupel daer van, tot anderhalven scrupel toe, met een greyn muscus, in stercken wijn warm te drincken ghegheven, de enghborstigheydt gheneest, als Dodoneus oock vermaent. In dier voeghen ghebruyckt, is hy oock seer goedt om den aedem die door koude opghehouden is te doen herhalen.

Om den Saffraen te ghebruycken, ende dien veel lichtelijcker te breken, moet hy gedrooght worden in de heete Sonne in een aerden schotel, ende rasch ghekeert worden: ‘tselve maghmen oock doen midts dien in een aerden teylken op het vier settende, ende omrurende.

Sommighe en ghenesen de beten van de Spinnekoppen ende de steken van de Scorpioenen nergens mede, dan alleen met wat Saffraens daer op gheleydt.

Men bereydt in de Apoteken veel ghenees-menghelinghen die nae den Saffraen haeren naem voeren, als Oxycroceum, ende meer andere, die te langh zijn om te verhaelen.

De draeykens van den Saffraen ghestooten zijnde, ende ghebonden oft ghestreken op de pols-aderen, oft onder de mammen, senden terstondt hen kracht tot het herte ende herssenen, ende maken bijkants een draeyinge in ’t hooft, ende een verduysteringe oft verblindinghe van de ooghen.

Dry vierendeel loots van den Saffraen inghenomen, soo men seydt, maeckt de menschen soo vol blijdschap, datse hen selven te bersten lacchen.

Saffraen met wijn inghenomen maeckt uytermaten droncken, ende verheught de menschen soo seer, dat sy bijnae dul schijnen te wesen; ’t welck nochtans te verstaen is, alsmen daer een groote menighte van inneemt: want anders strijdt hy teghen de dronckenschap.

Saffraen met vrouwen-melck ghemenght, beneemt het loopen van d’ ooghen.

Hy versoet de ontstekinghen, insonderheydt die van aerd het wildt vier wat ghelijcken, ende is seer goedt teghen alle rauwe swillinghen omtrent d’ooren.

Crocomagma, dat uyt de Saffraen-salve gheperst plagh te worden, is seer goedt teghen de schemeringhe ende verduysteringhen van ’t ghesicht; doet oock water maken; ’t verwarmt, verteert, [331] ende maeckt weeck, eenighsins thoonende de krachten van Saffraen, seydt Dioscorides, want in ’t selve een groot deel Saffraens ghedaen wordt.

In Ierlandt (daer dit ghewas veel groeyt) wordt den Saffraen veel ghebruyckt van de Wilde Ierschen, om daer mede hun onderlijfkens te verwen, om de selve van luysen reyn te houden: ende om dat hy seer goedt is om hun de leden te verstercken, ende den moet ende kloeckhertigheydt te vermeerderen.

De wortel van Saffraen-cruydt ghedroncken doet de verstopte ende langh opghehouden pisse voortkomen.

Ander ghebruyck van Saffraen.

Men pleegh den Saffraen veel te gebruycken om daer geel mede te verwen: maer daer-en-boven wordt hy van sommighe ionghmans langh in den mondt ghehouden ende gheknauwt, ende dan be-aedemen sy de vrouwen, die sy dencken dat gheschildert oft geblanckett zijn: want indien dat soo is, sullen die vrouwen van stonden aen bleeck worden, ende alle haer ghemaeckte oft ontleende schoonheydt verliesen.

HET XV. KAPITTEL.

Van Crocus of saffraan. (Crocus sativus)

Geslachten.

Onder de bloemen worden ook de soorten van saffraan of Crocus gerekend waarvan de ene alleen tam is en dient om het saffraan er uit te verzamelen en daarvan zullen we in dit kapittel spreken, de andere, dat zijn de wilde soorten van saffraan, zullen we in het volgende kapittel beschrijven.

Geslachten.

Het saffraankruid heeft lange en zeer smalle bladeren, de bloemen zijn fraai om te zien, blauw en die van Colchicum gelijk, maar blinken donkerder purper van kleur en elke bloem heeft in het midden drie of vier lange draadjes die vlammend of gloeiend roodachtig van kleur zijn en als die gedroogd of dor geworden zijn zijn ze sterk van reuk en bezwaren het hoofd en vervullen die dampen. Deze draadjes worden in deze bloem meest geacht, gezocht, verzameld en met naam van saffraan overal vervoerd en verkocht. De wortel is klisterachtig of uiachtig, stevig en sappig die veel bijeen groeien en lang overblijven. [329]

Plaats.

Saffraan wordt in verschillende landen en rijken gezaaid en geteeld en staat daar in brede en wijde velden als het koren groeit en vooral in het landschap Cyrene van Cilicië, in Sicilië, Italië, Oostenrijk, Hoogduitsland, Frankrijk en Engeland.

Theophrastus schrijft dat het saffraankruid weliger en beter groeit wanneer dat met de voeten getreden en belopen wordt en daarom groeit het veel fraaier en overvloediger naast de wegen en bij de fonteinen, bronnen of beekjes dan elders. Men zaait de saffraan door de klisters van de wortels vaneen te scheiden en die in de aarde te steken.

Tijd.

Saffraan begint in de herfst te bloeien als Theophrastus schrijft nadat de eerste regens vallen omtrent de ondergang van Vergiliae. De bloem spruit eerder uit dan de bladeren die kort daarna volgen en blijven de gehele winter door groen tot in de lente en dan beginnen ze te vergaan en worden zomers nergens gezien.

Naam.

De Grieken noemen dit gewas Crocos. De Latijnen noemen het ook Crocus en Crocum, de Moren van Afrika geven het de naam zaffaran en daarnaar wordt het in Italië zaffarano genoemd, in Spanje acafran, safra, acafraon en in Frankrijk safran, in het Hoogduits Saffran en hier te lande in het Nederduits saffraen.

Aard.

Saffraan is wat tezamen trekkend van krachten, maar de verwarmende kracht gaat daarin alle andere te boven zodat zijn gans wezen en eigenschap zulks is dat hij in de tweede graad verwarmt en in de eerste verdroogt en daarom heeft hij enige kracht om te verduwen en te verteren en daartoe helpt de matige tezamen trekking die daarin bevonden wordt zo Galenus getuigt.

Kracht en werking.

Het matig gebruik van de saffraan is de hersens zeer nuttig en geschikt en maakt de geesten wakkerder, verkwikt de zinnen en neemt de slaperigheid en loomheid of zwaarheid van het hoofd weg en verheugt de mens en laat hem alle droefheid aan een kant stellen.

Saffraan versterkt insgelijks ook het hart en brengt de rauwe vochtigheden van de borst tot murwheid en rijpheid, opent de longen en maakt die vrij en los van alle verstopping, ja is daarin zo geschikt en krachtig dat door deze saffraan dikwijls de uitterende mensen die in grote nood van het lijf waren en bijna op hun sterven schenen te liggen zo wederom verkwikt zijn geworden en hun verloren geesten wederom vernieuwd hebben dat hun leven ettelijke dagen verlengd is geweest als ze daarvan een halve scrupel zwaar of ten hoogste een hele scrupel met dikke wijn of andere zoete wijn als malvezei of bastaard ingenomen hebben.

Op dezelfde manier te drinken gegeven is het zeer geschikt en goed om de snel overvallende en bespringende benauwdheden die zonder koorts zijn van stonden aan en op een ogenblik tijd weg te nemen en te beletten wat we dikwijls onderzocht en bevonden hebben.

Dioscorides schrijft dat saffraan ook in zo ’n manier ingenomen de opvulling van de verlading die door overvloedigheid van spijs en van drank komt bedwingen kan en de dronkenschap beletten.

Men prijst saffraan zeer tegen de verstopping van de lever en van de galblaas en ook tegen de geelzucht en daarom komt het dat Dioscorides schrijft dat saffraan de mens een goede kleur geeft.

Dezelfde Dioscorides getuigt dat saffraan zeer nuttig gedaan wordt bij al die dranken die men bereidt om alle gebreken der inwendige leden of delen van het lichaam te genezen, maar tegenwoordig wordt het meest gemengd bij de dingen die men bereidt om de maandstonden te verwekken en de vrucht en nageboorte af te laten komen en uit te drijven waarin het zeer goed en krachtig wordt bevonden.

Saffraan laat ook plassen en verwekt tot onkuisheid of vleselijke begeerte, men doet het bij de pleisters en pappen die men bereidt om de gebreken van de baarmoeder en van de aarsdarm te genezen en insgelijks ook bij alle pleisters en zalven die men maakt [330] om de oude gezwellen te vermurwen en te verteren en om alle oude zeren te genezen en de smart te verzoeten en is ook goed om de ontsteking en verhittingen die van bloed en galachtige scherpe vochtigheid veroorzaakt zijn te verzachten. Men voegt de saffraan ook zeer nuttig bij de geneesmengsels die men tegen de gebreken der oren plag te bereiden.

Als men saffraan met melk of met rozenwater of venkelwater vermengt en het aanzicht daarmee bestrijkt vindt men die zeer goed om de ogen te bewaren van de pokjes en andere hete zinkingen die door enige diergelijke ziekten op de ogen plegen te dalen en te vallen want saffraan drijft terug en belet alle vochtigheid die daarnaar toe zou mogen vloeden of zinken.

Verkiezing.

De beste saffraan (waar die ook gegroeid mag zijn) is diegene die zeer vet is, vers, welriekend en krachtig van reuk, ros of gloeiend rood van kleur, dan die verwelkt en muf of verschimmelt ruikt is gans te verwerpen en voor onnut, ja voor schadelijk te houden.

Aangaande saffraan zo verzekert Dioscorides dat de beste in het landschap van Azië Corycum geheten groeit die daarna ook Coryceus genoemd wordt. Daarna volgt die saffraan die niet ver van datzelfde Corycum gevonden wordt omtrent het landschap Lycia genoemd en op de berg van datzelfde land Lycia die men Olympus noemt. Na deze acht hij voor zeer goed de saffraan van Aegae in het landschap Aetolia of Albanië. Die van Sicilië plegen hun saffraan voor de zwakste en slechtste te achten die omtrent de steden Cyrene en Centuripi groeit. De beste saffraan van Italië is die van de stad Aquila geheten plag vervoerd te worden, zo Matthiolus betuigt, dan men bevindt dat saffraan die omtrent Wenen in Oostenrijk groeit veel beter is dan de Italiaanse die van Aquila komt. In Frankrijk groeit nergens beter saffraan dan die bij Agen groeit en bij Narbonne zo Ruellius schrijft. Men houdt ook voor zeer goed de saffraan die uit het zuidgewest van Engeland gebracht en in andere landen gezonden wordt, want die uit de Noordkant van Engeland en uit Schotland komt wordt voor slecht en onnut gehouden

Hindernis.

Al is het zaak dat de saffraan zo vol deugden en grote krachten wordt bevonden, nochtans betuigt Avicenna dat bij de ziekte Soda genoemd die met een grote zwarigheid en smart van het hoofd komt plag te veroorzaken dat hoofd zeer hinderlijk is wat te verstaan is als men die te veel en in al te grote menigte inneemt. Want als men veel saffraan tegelijk gebruikt dan beneemt het de mens zijn rust en belet hem te slapen wat onmatig waken krenkt het hoofd zeer en valt de zinnen zeer schadelijk en kwaad. Dan dat is niet aan de saffraan te verwijten, maar diegene die hem te veel gebruiken. Want alle goede dingen te veel gebruikt worden soms kwaad.

BIJVOEGING.

Overal is saffraan genoeg bekend en gebruikt daarom is het bijna onnodig daar iets meer van te schrijven dan hetgeen dat Dodonaeus daarvan vermaand heeft. Dus zullen we hier alleen wat bijvoegen aangaande de teelt, eigenschap en gebruik er van.

Maar voor alles moet men weten dat we hier niet zullen handelen van de Indische saffraan die niets anders is dan een gele wortel die saffraankleur van zich geeft en zeer van de echte saffraan verschilt. Ook zullen we hier niet spreken van de Cnicus of Cartamus die van sommige nochtans wilde saffraan en in het Latijn Crocus silvestris en Crocus Saracenius, maar ook Crocus hortensis genoemd wordt.

Teelt.

Men plant het saffraan gelijk de kamille en het kost wel enige arbeid om die te onderhouden, maar brengt ook grote winst in. De aarde moet middelbaar wezen en niet zwaar of zeer bemest, maar die ook lustig is en goed in de zon ligt. Het groeit zeer graag op plaatsen daar ui gestaan heeft. Het zoekt geen water, maar vreest de muizen en mollen en groeit beter van klisters geplant dan van zaad. De wortels worden in voortjes in april of mei geplant, maar men laat deze wortels of klisterachtige bollen rijpen omtrent acht dagen lang op een hoopje die uit de zon ligt op enige droge plaats en men plant ze zo in goed gebouwde aarde omtrent een vijf cm van elkaar en drie vingers diep in de aarde en groeit beter als het betreden is als we gezegd hebben.

Saffraan geplant kan wel negen jaar blijven staan en dan elders geplant zal het noch profijtelijk zijn en nuttig mogen wezen. Wel is het waar dat het vele bijbollen en kleine bolletjes terzijde uitgeeft die alle drie jaren weg genomen moeten worden anders zou het kruid verdrukt worden. Sommige planten het voor het beste van half augustus tot half september en leggen aan de wortel wijnbessen die uitgeperst zijn en laten het twee of drie jaar in de aarde zonder wederom te verplanten, maar alle jaren in april en mei bindt men de droge bladeren tezamen en men betreedt ze met voeten omtrent twee vingers diep in de aarde zonder de klisters te kwetsen en nadat men het onkruid er goed uitgewied heeft als de bloem rijp is als in augustus of daar omtrent zal men saffraan ‘s morgens met de zonsopgang plukken en soms ook ‘s avonds, dat is uit zijn huisje of bloempje trekken en op slaaplakens leggen en goed laten drogen in de schaduw en goed reinigen en zuiveren totdat alle vuiligheid er uit is en dan dat in een droge besloten plaats bewaren. Als nu deze wortels van saffraan drie jaar achter elkaar bloemen gehad zullen hebben zal men die in maart van het vierde jaar uittrekken en in de zon drogen, als sommige doen, om op een droge plaats of op zolders te bewaren totdat ze op een andere plaats in goed bewerkte aarde geplant worden in september of daar omtrent.

Voorts zo zal men goede saffraan herkennen als het grof van bladeren is en als het in enige vochtigheid gelegd wordt terstond zijn kleur schiet, hoewel dat de echte saffraan met zoetigheid zoals honing vermengd wordt ook zijn kleur niet van zich plag te geven. Ook houdt men dat voor goed wat gehandeld is en aan het aanzicht gehouden in het oog bijtend mooi van kleur is en ook als het de vingers kleurt en dat het enige sterke reuk heeft en niet zo breekbaar is.

Sommige bedriegers leggen de saffraan in wijn te weken of besproeien die er licht mee om die zwaarder te laten wegen of ze stampen het met de bloemen van Cnicus of Carthamus dat van de gewone man wilde saffraan genoemd wordt, maar dat bedrog zal men gemakkelijk door de reuk en door de verschillende kleuren ontdekken. Andere hangen saffraan in een welput of regenbak en laten het daar een nacht of ettelijke uren in en dan bevindt men dat het de dampen van het water ingetrokken heeft en veel zwaarder weegt, maar dat is des te erger en bederft eerder.

Kracht en werking.

Saffraan wordt in alle landen veel gebruikt bij allerhande spijs (en vooral die zwaar van aard zijn en dik bloed plegen te maken) niet alleen vanwege zijn goede reuk en smaak, maar ook omdat hij het hart verkwikt en de zwaarheid van de spijs vermindert en bovendien alle gerechten in het aanzien lieflijk maakt.

De vrouwen die een zware arbeid hebben zullen zeer verlicht worden en tot gemakkelijk baren komen als men hen wat van de extractie van saffraan met enige drank ingeeft en daarom wordt de extractie van de alchimisten in grote waarde gehouden, want het is zeer goed om de krachten van het lichaam te versterken.

Men prijst saffraan ook zeer veel tegen de hoest en pleuris of pijn van de zijde en alle verstoppingen. Zelfs is het in de gebreken van de borst zo krachtig dat een halve scrupel er van tot anderhalve scrupel toe met een grein muskus in sterke wijn warm te drinken gegeven de benauwdheid geneest, als Dodonaeus ook vermaant. In die manier gebruikt is het ook zeer goed om de adem die door koude opgehouden is te laten herhalen.

Om de saffraan te gebruiken en die veel gemakkelijk te breken moet het gedroogd worden in de hete zon in een aarden schotel en snel gekeerd worden, hetzelfde mag men ook doen door die in een aarden teiltje op het vuur te zetten en om te roeren.

Sommige genezen de beten van de spinnen en steken van de schorpioenen nergens anders mee dan alleen door er wat saffraan op te leggen.

Men bereidt in de apotheken veel geneesmengsels die naar de saffraan hun naam voeren als Oxycroceum en meer andere die te lang zijn om te verhalen.

De draadjes van de saffraan gestampt en gebonden of gestreken op de polsaderen of onder de borsten zenden terstond hun kracht tot het hart en hersens en maken vrijwel een draaiing in het hoofd en een verduistering of verblinding van de ogen.

Drie vierendeel lood van saffraan ingenomen, zo men zegt, maakt de mensen zo vol blijdschap dat ze zichzelf te barsten lachen.

Saffraan met wijn ingenomen maakt uitermate dronken en verheugt de mensen zo zeer dat ze bijna dol schijnen te wezen wat nochtans te verstaan is als men daar een grote menigte van inneemt, want anders strijdt het tegen de dronkenschap.

Saffraan met vrouwenmelk gemengd beneemt het lopen van de ogen.

Het verzoet de ontstekingen en vooral die van aard wat op het wild vuur lijken en is zeer goed tegen alle rauwe zwellingen omtrent de oren.

Crocomagma dat uit de saffraanzalf geperst plag te worden is zeer goed tegen de schemering en verduisteringen van het gezicht en laat ook water maken, het verwarmt, verteert [331] en maakt week en vertoont enigszins de krachten van saffraan, zegt Dioscorides, want daarin wordt een groot deel saffraan gedaan.

In Ierland (daar dit gewas veel groeit) wordt saffraan veel gebruikt van de wilde Ierse om daarmee hun onderlijfjes te verven om die van luizen rein te houden en omdat het zeer goed is om hun de leden te versterken en de moed en dapperheid te vermeerderen.

De wortel van saffraankruid gedronken laat de verstopte en lang opgehouden plas voortkomen.

Ander gebruik van saffraan.

Men plag saffraan veel te gebruiken om er geel mee te verven, maar daarboven wordt het van sommige jonge mannen lang in de mond gehouden en gekauwd en dan beademen ze de vrouwen waarvan ze denken dat geschilderd of geblanket zijn, want indien dat zo is zullen die vrouwen van stonden aan bleek worden en alle hun gemaakte of ontleende schoonheid verliezen.