Daucus

HET IX. CAPITEL.

Van Wilde Pastinaken.

Ghedaente.

De Wilde soorte van Pastinaken met smalle bladeren, anders Kroonkens-cruydt oft Voghels-nest geheeten, heeft oock seer dunne ende in verscheyden kervinghen verdeylde bladeren, als de Tamme, die men Peeen oft Caroten noemt, maer wat witachtigher ende ruygher oft hayrachtigher om aen te tasten. Haer steelen zijn insghelijcks oock ruygh oft hayrachtigh ende rouw. De bloemkens komen in breede ronde kranskens oft kroonkens voort, ende zijn kleyn, wit van verwe; van de welcke het middelste doncker oft bruyn peersch is: ’t saedt is oock rouw ende hayrachtigh: ende als dat rijp wordt, dan trecken haer die kroonkens oft kranskens in, ende sluyten haer selven toe. De wortel is witachtigh, dun, tamelijcken langh.

Plaetse.

Dese Wilde Pastinaken wassen van selfs op rouwe onghebouwde plaetsen, aen de kanten van de velden, by de weghen ende sijdpaden; ende somtijdts oock in de vervallen weghen ende huysen, oft op steenachtige ende gruysachtighe gronden.

Tijdt.

In Oogstmaendt maghmen ’t rijp saedt van dese Wilde Peeen oft Pastinaken plucken ende vergaderen: dan de bloemen staen op haer schoonste in Braeckmaendt ende Hoymaendt.

Naem.

Dit wildt gheslacht van Peeen oft Pastinaken met smalle bladeren heet in ’t Latijn Pastinaca silvestris ende Pastinaca silvestris tenuifolia, dat is Wilde Pastinake met smalle bladeren; in ’t Griecksch Staphylinos agrios. De Apotekers houden ’t voor Daucus; ende pleghen dat selve met goede reden, ende oock niet sonder voorspoet, in stede van den oprechten Daucus te ghebruycken. Want Galenus selve gheeft te kennen, dat het in sijne tijden voor den Daucus ghehouden wierdt: ende voorwaer het is een Wilde medesoorte van den Daucus Theophrasti, te weten van de Peeen, die (als in ’t voorgaende Capitel vermaent is) van Theophrastus in ’t Griecksch Daucos genoemt zijn. Voorts soo is dit tegenwoordigh ghewas in ’t Hooghduytsch ghemeynlijck Wild Pestinachen genoemt oft Vogelnest; in ’t Brabandtsch oock Vogels-nest, Kroonkens-cruydt, ende Wilde Pastinaken; in ’t Fransch Pastenade sauvage; in ’t Italiaensch Pastinaca salvatica; in ’t Spaensch Canahoria salvage. Atheneus schrijft, nae ’t seggen van Diphilius, dat de Pastinaca in ’t Griecksch Philtron ghenoemt wordt; om dat sy den lust van bijslapen vermeerdert. Orpheus seyde oock, als Plinius betuyght, dat de Pastinaca wat krachts heeft om de liefde te doen vermeerderen. Al ’t welcke niet van de oprechte witte oft hier te lande meest ghemeyne ende in de hoven gheoeffende Tamme Pastinaken, oft oock van de Peeen, maer van de teghenwoordighe Wilde Pastinaken te verstaen is: de welcke meer krachts hebben tot de voorseyde dingen dan de Tamme. Soo dat dit Wildt gheslacht van Pastinaken den naem Pastinaca alleen by sommighe oude schrijvers, nae haer uytnemende kracht, schijnt ghevoert te hebben, ende met dien naem bekender geweest te zijn dan de Tamme soorten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

‘Tsaedt van dese Wilde Peeen oft Pastinaken, ende oock haer wortel, is warm ende droogh tot in den tweeden graed, ende t’samen oock ontsluytende, openende, ende dunmaeckende van krachten. [1062]

De wortelen van dese Wilde Pastinaken gesoden, ende ghegeten, oft in aller voegen ingenomen, oft alsmen ’t water daer sy in ghesoden zijn, ghebruyckt, doen water lossen ende de pisse rijsen; ende drijven ’t graveel ende den ghebroken steen uyt; ende iaghen de levende ende oock de doode vrucht uyt den lijfve; het welck sy oock doen alsmense met eenen pessaris van onder inset.

In ’t kort geseydt, de wortelen van Vogels-nest zijn in alle haer werckinghen stercker dan de Tamme Peeen oft Pastinaken; ende hebben eenighe kracht om den bijslaepens lust te vermeerderen, als Galenus betuyght: immers sy hebben eenige windachtighe eygentheydt in haer: door de welcke sy, nae ’t seggen van Orpheus, eenige kracht mogen hebben om de liefde ende vleeschelijcke begeerte te doen komen, oft ontsteken, als gheseydt is.

‘Tsaedt van dit ghewas met Water oft Wijn gedroncken, oft met eenen pessus van onder ingeset, verweckt oock de maendtstonden van de vrouwen: ’t selve saedt lost oock de pisse ende ’t graveel: ende is midts dien seer goedt de gene die qualijck water lossen, die watersuchtigh zijn, pijne in de sijde, ende in den buyck hebben: het ontdoet, scheydt ende verdrijft alle winden ende opblasingen; doet den gheswollen buyck slincken ende sincken: ende is seer nut om de colijcke ende pijne in de darmen oft oock pijne in de nieren ende lendenen te doen vergaen, met Wijn ingenomen, oft daer in ghesoden: in der selver voegen gebruyckt is het oock seer goedt teghen het opstijghen van de moeder..

Men schrijft oock desen sade toe dat de vrouwen daer af vruchtbaer worden, ende lichtelijcker ontfanghen, als sy dat dickwijls ghebruycken.

‘Tselve saet inghenomen wederstaet alle vergift; ende is goedt teghen de steken oft beten van alle fenijnighe dieren; in voeghen, dat de gene, die dat saedt met eenighen dranck oft anders ghedroncken oft ghegheten hebben, van gheenerhande fenijnighe beesten niet en sullen konnen beschadight worden, als Dioscorides betuyght.

BIIVOEGHSEL.

Dit wildt gheslacht van Peeen heeft noch ettelijcke andere naemen; te weten Cerascome, Babyron ende Sycha in ’t Griecksch, in ’t Latijn Pastinaca rustica; Caucalis Bellonij; als sommighe meynen; ende Staphylinus silvestris; by Lobel Genuina silvestris Pastinaca Dioscoridis; oft Carota silvestris vulgi, Siser Lacunae, ende Daucus officinarum; in ’t Enghelsch Wilt Carot; in ’t Fransch Panetz sauvagel ende hier te lande oock somtijdts Wilde Peeen: anders maghmense eyghentlijck Pastinaca silvestris tenuifolia heeten, dat is Wilde Pastinaken met smalle bladeren.

Het saedt op goedt landt ghesaeyt zijnde, als sommighe versekeren, verandert in Tamme Caroten oft Peeen. De bloemen hebben binnen in wat purpurachtighs, oft wat geels. De wortel is somtijdts heel kleyn; ende de steelkens en zijn niet meer dan een spanne hoogh: maer somtijdts, seydt Lobel, wortelt sy dieper, ghelijck de Cicoreye, ende loopt vijf oft ses voeten diep in d’aerde.

Sommighe houden dit ghewas voor den oprechten Daucus Dioscoridis, segghende dat het van den Candiotschen Daucus nerghens in en verschilt dan in stede van groeyen. Dan ’t ghene datmen Daucus Creticus noemt, verschilt merckelijck van dese onse Wilde Peeen, hoe wel dat het niet alleen in Candien, maer oock op de hooghe bergen van Italien ende Duytschlandt groeyt. De bladers zijn kleyner ende dunner dan Venckel-bladeren, de Dille ghelijck. De bloemen zijn wit, groeyende op kroonkens. ‘Tsaedt wast overvloedigh; ende is langhworpigh als Comijn, maer wit ende hayrachtigh, heet van smaeck, ende welrieckende: ’t welck meest ghebruyckt wordt. Dan men ghebruyckt de wortel oock wel: ende die heet Kleyne Pastinake; ende is heeter van smaeck, ende stercker van reuck, in sonderheydt de ghene die in Candien groeyt.

Cournopodi, alsoo in Candien gheheeten, is oock een soorte van Daucus; maer de bloemen zijn geel: ’t saedt is als Comijn; de bladeren als Coriander, maer kleyner, ende wat dickachtigh.

Oprechten Daucus, seydt Clusius, is misschien anders niet dan de Beer-wortel oft Meum.

Bergh-Daucus, in ’t Latijn Daucus montanum, van Clusius op de hooghe berghen van Stiermarckt ende Oostenrijck ghevonden, brenght uyt eener wortel vijf oft ses tacken, oft ghebladde steelen, met smalle bladeren, als die van Beemd-Seseli, maer veel kleyner, niet meer dan een palm in de wijdde tsamen beslaende, ende de bladeren van Naelde Kervel ghelijckende, bijster groen van verwe; daer tusschen spruyt eenen steel eenen voet hoogh, kael, gegroeft oft ghevoort, tamelijcken dun, draghende op sijn tsop twee oft dry kleyne, doch seer dicke, kroonkens met bleeck-peersche uyt den rooden oft lijfverwighe bloemkens, elck bijsonder van vijf bladerkens ghemaeckt: daer nae volghen saden als die van ghemeyn Selinum, Hof-Eppe oft Peterselie. De wortel is eenen vingher langh, buyten bedeckt met een swarte schorsse, rouw, ende met veele dunne veselinghen beset. Dit gantsche ghewas is den ghemeynen Daucus, oft Wilde Peeen van smaeck en reuck volnaer ghelijck.

Agrie-Pastinaca, oft Wilde Pastinake van Candien, heeft kleyner ende dicker bladeren dan de ghemeyne Peterselie, bruyn groen blinckende: den steel draeght een kroon van witte bloemen, ende daer aen saedt als Peterselie saedt, maer kleyner, swartachtigh, de wortel is langh, slecht oft enckel, wit van binnen, smaeckende als Kleyne Eerdt-noten, met een schors bedeckt die haest afgaet. De bladeren verdrooghen in den Somer; maer in den Herfst komender andere uyt de wortel, die den heelen Winter over blijven. Dit ghewas is tweederleye: want de schorsse van de wortel is somtijdts ros, somtijdts swart. De swarte soorte wast aldaer op ’t gheberghte, ende oock in Slavonijene: de rosse wast aen de steenrotsen van Candien, insonderheydt van Grabusa. Sommighe noemen dit ghewas Saxifragia; andere Buselinon Plinij; maer de Landt-lieden heeten ’t Wilde Pastinake: dan de ghemeyne Wilde Pastinake heeten de selve Candiotten hedensdaeghs Staphylinon.

Daucus secundus Dioscoridis, nae de meyninghe van Fabius Columna, is ’t ghene dat van andere voor Apium Macedonicum oft Petroselinum Macedonicum gehouden wordt, in Candien ende oock by Venetien wassende, met bladeren als die van ghemeyne Eppe, wiens steel langhe iaeren nae dat hy ghesaeyt is voortkomt, veele witte bloem-kranssen draghende; met kleyn saedt, dat met witte ruygigheydt beset is, langhworpigh, welrieckende, van smaeck scherp ende op de tongh brandende, bijnae als Comijn: seer krachtigh om de pis te lossen. Jae hy houdt het voor krachtigher dan de ghemeyne Eppe, al is ’t dat Lobel anders ghevoelt.

Daucus Selinoïdes is een medesoorte van den voorgaende Tweeden Daucus van Dioscorides; immers haer Eppe bladeren verschillen van dese onse Wilde Peeen bladers.

Daucus tertius Dioscoridis, van den selven Columna in Italien ghevonden, heeft een witte dunne wortel als eenen Radijs, eer den steel voortkomt stinckende ende scherp van smaeck; daer nae houtigh ende sonder stanck, nerghens toe nut: daer uyt spruyt den steel, ghetackt, rondt, gladt, ghelijfvigh, twee voeten hoogh, vol wit voos mergh, met smaller en dieper ghesneden bladeren bewassen: want de onderste bladeren zijn rondt, gladt, ronder dan Coriander loof, ende aen langher ribben staende, eerst een alleen, daer nae een aen ’t uyterste, ende twee teghen den anderen over; daer nae vier, daer nae ses, behalven het uyterste bladt. Op de tsoppen der steelen staen veele witte bloemkranssen sonder omwindsels,begrijpende kleyne bloemen, dicht by een, als Dille bloemen: maer ’t saedt is kleyn, witachtigh, ruygh, den Anijs best ghelijckende, van smaeck seer scherp, sterck van reuck, als Comijn, oft wat bockachtigh hebbende. Het en is nochtans gheen Saxifragia, als den bockachtighen reuck der bladeren soude moeten betoonen: oock en is het gheen Saxifragia Pimpinella: want die heeft grooter bladeren, alom rondt ghekertelt.

Veranderinghe. Somtijdts zijn de bladeren aen den steel wassende grooter, heel diep ghesneden.

Daucus Galeni is by hem eenerhande ghewas met den Staphylinus, dat is onse Roode oft Geele Peeen.

Daucus niger Theophrasti is onse Carote.

Wilde Pastinake van Apulien, van den selven Columna Silvestris Pastinacea Daucoïdes Apula gheheeten, is de Wilde Pastinake heel ghelijck, ende daer van nauws te onderscheyden voor datse bloeyt: dan de bladeren zijn wat kleyner, ende in min deelen ghescheyden. Den steel is ros, met witte ruyghte beset, rouw om aenraecken: de bloemkranssen spruyten oock uyt den schoot van de bladeren, ende zijn plat, rondt, grooter dan nae eysch: de bloemen zijn uyt den witten doncker peersch: ’t saedt is langhworpigh, smal, niet stekeligh, maer met een rouwe witte ruygigheydt beset, ende daer in het Daucus-saedt best ghelijckende; groen uyt den peersen, bitter, wat sterck rieckende. Den saetkrans en sluyt niet rondt toe, als hy droogh is, maer blijft open als eenen Voghels-nest. De wortel is houtigh, wit, soet van smaeck, sterck van reuck. Soo dat het een van de soorten van Daucus soude moghen wesen, daer Plinius van schrijft: maer men vindtse niet veel.

Zee Pastinake, in ’t Latijn Pastinaca marina, hoort oock by de Pastinaken met smalle bladeren: dan die is hier nae beschreven met naeme van Creta marina.

Wilde Pastinake met stekelighe vruchten, van den selven Columna Pastinaca echinophora Apula gheheeten (ende voor Scandix oft oock voor Siser van sommighe aenghesien) is de Zee Pastinake aengaende sijn saedt alleenlijck ghelijck: maer de bladeren ligghen op d’aerde, die van de Caroten ghelijck, doch in dunne snippelen verdeylt, ghelijfvigher nochtans, ende als tusschen de Zee-cruyden ende Eerdt-cruyden middelbaer, uyt den groenen grijsachtigh, door haer sachte ruyghte. Den steel is dick, anderhalven voet hoogh, met soo veel steelkens ende saedt-steelkens bewassen,, die in de ronde ligghen, dat dit cruydt eenen ronden kloot ghelijckt: de bladerkens der sijd-steelen zijn kleyner, min ghesnippelt, ronder, ghelijfvigher, scherper, rouwer ende hardter: op de tsoppen staen de bloemen krans-ghewijs, geel, uyt ses spitse dicke bladerkens spruytende, van ’t midden af beghinnende te bloeyen, scherp ende stekende: ’t saedt is eys-ghewijs rondt, geelachtigh van schors, vol grauw-geel mergh, specerijachtigh van smaeck. De omwindselen der vruchten blijven in September over: ende zijn hardt, stekeligh, in ses straelen verdeylt, met ses dicke verheven noppen daer op, die eerst bloemen waren, ende het saedt besluyten. In October rolt het gantsche cruydt wegh, ende laet de wortel alleen over: die anderhalven voet langh is, een vingherbreedde dick, effen, buyten geelachtigh, binnen witachtigh, een dunne [1063] zenuwe binnen in hebbende, van smaeck specerijachtigh: doch noch mals, volsappigh ende iongh zijnde wel soo smaeckelijck als de Caroten. Het is een wildt ghewas in Apulien, van sommighe Finocchio cervone gheheeten. Eenighe souden dit by de Caucalis moghen rekenen; andere by de Zee-Venckel, oft Creta marina; andere by het Eryngium oft Kruys-wortele: dan de smaeckelijcke eetbaere wortel wijst uyt dat het by de soorten van Peeen hoort.

Water-Pastinake is tweederley: het een geslacht hoort by de teghenwoordighe smalbladighe Pastinaken oft Peeen; de ander by de Breebladighe: dan die zijn elders bequamer beschreven met den naem van Water-Eppe.

Wilde Daucus van sommighe, in ’t Latijn Daucus silvestris Galeni, is de Caucalis hier nae beschreven.

Noch van de krachten.

Dese onse Wilde Pastinaken met smalle bladeren moghen vrijelijck ghebruyckt worden in ghebreke van de oprechten ende Candiotschen Daucus, ghelijckmen selfs in tijden van Galenus plagh te doen: die ons raeyde daer van noch eens soo veel te nemen als van den Candiotschen Daucus.

‘Tsaedt ghedroncken, verwarmt, doet pissen, verweckt de maentstonden, iaeght de doode vrucht uyt: met Wijn ghedroncken versoet den verouderden hoest, verdrijft de krimpinghe des buycks, is goedt teghen de beten van de Phalangien oft fenijnige Spinnen: wederstaet alle vergift, ende doet den steen van de nieren oft blase rijsen; ghestooten ende opgheleydt, verdrijft ende doet scheyden de koude gheswillen.

De wortel met Wijn ingenomen, in sonderheydt van den Candiotschen, beneemt de kracht van allerley vergift; sy is oock nut om ’t rootmelizoen te stoppen, seggen sommige, met Wijn gedroncken: ende eenen scrupel seffens van de selve met ses oncen Hypocras ghenomen, helpt de ghene die ghevallen ende geplet zijn: maer is ’t datter kortse by is, men salse met Meede ingheven.

De selve wortelen gepoedert met Meede oft Honigh-water ghedroncken, openen de verstoptheydt van de lever, milte, nieren ende lendenen: ende zijn midtsdien goedt tegen de geelsucht ende teghen ’t graveel. De tanden met de selve rondom ghewreven ende ghekrutert, worden verlost van pijne ende sweeringhe. Sy dienen wel de ghene die swaer ende droevigh van gheest zijn, ende drijven veel quade vochtigheden uyt den lijfve.

Den Daucus, seydt Plinius, wordt inghegheven de viervoetige dieren die gheslaghen zijn: ende gheneest de pijne des hoofts.

De bladers trecken uyt alle schichten die in ’t lichaem steken.

Den Daucus van Candien ende Italien is krachtigher teghen ’t vergift dan eenighe van alle de andere medesoorten van Peeen oft Daucus.

HET IX. KAPITTEL.

Van wilde pastinaken. (Daucus carota)

Gedaante.

De wilde soort van pastinaken met smalle bladeren, anders kroontjeskruid of vogelnest genoemd, heeft ook zeer dunne en in verschillende kerven verdeelde bladeren als de tamme die men peen of caroten noemt, maar wat witter en ruiger of hariger om aan te tasten. Haar stelen zijn insgelijks ook ruig of haarachtig en ruw. De bloempjes komen in brede ronde kransjes of kroontjes voort en zijn klein en wit van kleur waarvan het middelste donker of bruin paars is, het zaad is ook ruw en haarachtig en als dat rijp wordt dan trekken die kroontjes of kransjes zich in en sluiten zichzelf toe. De wortel is witachtig, dun en tamelijk lang.

Plaats.

Deze wilde pastinaken groeien vanzelf op ruwe ongebouwde plaatsen, aan de kanten van de velden, bij de wegen en zijpaden en soms ook in de vervallen wegen en huizen of op steenachtige en gruisachtige gronden.

Tijd.

In augustus mag men het rijp zaad van deze wilde peen of pastinaken plukken en verzamelen, dan de bloemen staan op haar mooiste in juni en juli.

Naam.

Dit wilde geslacht van peen of pastinaken met smalle bladeren heet in het Latijn Pastinaca silvestris en Pastinaca silvestris tenuifolia, dat is wilde pastinaak met smalle bladeren, in het Grieks Staphylinos agrios. De apothekers houden het voor Daucus en plegen dat met goede reden en ook niet zonder voorspoed in plaats van de echte Daucus te gebruiken. Want Galenus zelf geeft te kennen dat het in zijn tijden voor de Daucus gehouden werd en voorwaar het is een wilde medesoort van Daucus Theophrasti, te weten van de peen die (zoals in het voorgaande kapittel vermaand is) van Theophrastus in het Grieks Daucos genoemd zijn. Voorts zo is dit tegenwoordig gewas in het Hoogduits gewoonlijk Wild Pestinachen genoemd of Vogelnest, in het Brabants ook vogelsnest, kroonkens-cruydt en wilde pastinaken, in het Frans pastenade sauvage, in het Italiaans pastinaca salvatica, in het Spaans canahoria salvage. Atheneus schrijft, naar het zeggen van Diphilius, dat de Pastinaca in het Grieks Philtron genoemd wordt omdat ze de lust van bijslapen vermeerdert. Orpheus zei ook, als Plinius betuigt, dat de Pastinaca wat kracht heeft om de liefde te laten vermeerderen. Wat allemaal niet van de echte witte of hier te lande meest gewone en in de hoven geteeld tamme pastinaken of ook van de peen, maar van de tegenwoordige wilde pastinaken te verstaan is die meer kracht hebben tot de voor vermelde dingen dan de tamme. Zodat dit wilde geslacht van pastinaken de naam Pastinaca alleen bij sommige oude schrijvers naar haar uitnemende kracht gevoerd schijnt te hebben en met die naam bekender geweest is dan de tamme soorten.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van deze wilde peen of pastinaken en ook haar wortel is warm en droog tot in de tweede graad en tezamen ook ontsluitend, openend en dun makend van krachten. [1062]

De wortels van deze wilde pastinaken gekookt en gegeten of in alle manieren ingenomen of als men het water daar ze in gekookt zijn gebruikt laat water lossen en de plas rijzen en drijven het niergruis en de gebroken steen uit en jagen de levende en ook de dode vrucht uit het lijf wat ze ook doen als men ze met een pessarium van onder inzet.

In het kort gezegd, de wortels van vogelnest zijn in al haar werkingen sterker dan de tamme peen of pastinaken en hebben enige kracht om de bijslapen lust te vermeerderen, als Galenus betuigt, immers ze hebben enige winderige eigenschap in zich waardoor ze, naar het zeggen van Orpheus, enige kracht mogen hebben om de liefde en vleselijke begeerte te laten komen of ontsteken, als gezegd is.

Het zaad van dit gewas met water of wijn gedronken of met een pessarium van onder ingezet verwekt ook de maandstonden van de vrouwen en hetzelfde zaad lost ook de plas en niergruis en is daardoor zeer goed voor diegene die slecht water lossen, die waterzuchtig zijn, pijn in de zijde en in de buik hebben, het ontdoet, scheidt en verdrijft alle winden en opblazingen, laat de gezwollen buik slinken en zinken en is zeer nuttig om de koliek of pijn in de darmen of ook pijn in de nieren en lendenen te laten vergaan, met wijn ingenomen of daarin gekookt en op dezelfde manier gebruikt is het ook zeer goed tegen het opstijgen van de baarmoeder.

Men schrijft ook deze zaden toe dat de vrouwen daarvan vruchtbaar worden en gemakkelijk ontvangen als ze dat dikwijls gebruiken.

Hetzelfde zaad ingenomen weerstaat alle vergif en is goed tegen de steken of beten van alle venijnige dieren, op die manier dat diegene die dat zaad met enige drank of anders gedronken of gegeten hebben van geen venijnige beesten beschadigd zullen kunnen worden, als Dioscorides betuigt.

BIJVOEGING.

Dit wilde geslacht van peen heeft noch ettelijke andere namen, te weten Cerascome, Babyron en Sycha in het Grieks en in het Latijn Pastinaca rustica, Caucalis Bellonij, zoals sommige menen, en Staphylinus silvestris, bij Lobel Genuina silvestris Pastinaca Dioscoridis of Carota silvestris vulgi, Siser Lacunae en Daucus officinarum, in het Engels wilt carot, in het Frans panetz sauvagel en hier te lande ook soms wilde peen, anders mag men ze eigenlijk Pastinaca silvestris tenuifolia heten, dat is wilde pastinaken met smalle bladeren.

Het zaad dat op goed land gezaaid wordt, zoals sommige verzekeren, verandert in tamme caroten of peen. De bloemen hebben binnenin wat purperachtigs of wat geels. De wortel is soms heel klein en de steeltjes zijn niet meer dan zeventien cm hoog, maar soms, zegt Lobel, wortelt ze dieper dan cichorei en loopt honderd vijftig of honderd tachtig cm diep in de aarde.

Sommige houden dit gewas voor de echte Daucus Dioscoridis en zeggen dat het van de Kretische Daucus nergens in verschilt dan in de plaats van groeien. Dan hetgeen dat men (Athamanta cretensis) Daucus Creticus noemt verschilt merkelijk van deze onze wilde peen, hoewel dat het niet alleen in Kreta, maar ook op de hoge bergen van Italië en Duitsland groeit. De bladeren zijn kleiner en dunner dan venkelbladeren en de dille gelijk. De bloemen zijn wit en groeien op kroontjes. Het zaad groeit overvloedig en is langwerpig als komijn, maar wit en haarachtig en heet van smaak en welriekend wat het meest gebruikt wordt. Dan men gebruikt de wortel ook wel en die heet kleine pastinaak en is heter van smaak en sterker van reuk en vooral diegene die in Kreta groeit.

Cournopodi die zo in Kreta genoemd wordt is ook een soort van Daucus, maar de bloemen zijn geel en het zaad is als komijn, de bladeren als koriander, maar kleiner en wat dikachtig.

Echte Daucus, zegt Clusius, is misschien niets anders dan de beerwortel of Meum.

(Athamanta cretensis) Berg Daucus, in het Latijn Daucus montanum, is van Clusius op de hoge bergen van Stiermarkt en Oostenrijk gevonden en brengt uit een wortel vijf of zes taken of bladige stelen met smalle bladeren als die van beemd Seseli, maar veel kleiner die niet meer dan een tien cm in de rondte tezamen beslaan en op de bladeren van naaldenkervel lijken, bijster groen van kleur en daartussen spruit een steel van dertig cm hoog die kaal, gegroefd of gevoord is en tamelijk dun die op zijn top twee of drie kleine, doch zeer dikke, kroontjes draagt met bleekpaarse uit het rode of vleeskleurige bloempjes die elk apart van vijf bladertjes gemaakt zijn en daarna volgen zaden als die van gewone Selinum, hofeppe of peterselie. De wortel is een vinger lang en van buiten met een zwarte schors bedekt die ruw en met vele dunne vezels bezet is. Dit ganse gewas is de gewone Daucus of wilde peen van smaak en reuk volledig gelijk.

Agrie Pastinaca of wilde pastinaak van Kreta heeft kleiner en dikker bladeren dan de gewone peterselie die bruingroen blinken, de steel draagt een kroon van witte bloemen en daaraan zaad als peterseliezaad, maar kleiner en zwartachtig, de wortel is lang, recht of enkel, wit van binnen en smaakt als kleine aardnoten en met een schors bedekt die er gauw afgaat. De bladeren verdrogen in de zomer, maar in de herfst komen er andere uit de wortel die de hele winter over blijven. Dit gewas is tweevormig want de schors van de wortel is soms ros en soms zwart. De zwarte soort groeit aldaar op het gebergte en ook in Slovenië en de roze groeit aan de steenrotsen van Kreta en vooral van Grabusa. Sommige noemen dit gewas Saxifragia en andere Buselinon Plinij,maar de landlieden noemen het wilde pastinaak, dan de gewone wilde pastinaak noemen die van Kreta tegenwoordig Staphylinon.

(Bubon macedonicum) Daucus secundus Dioscoridis, naar de mening van Fabius Columna, is hetgeen dat van andere voor Apium Macedonicum of Petroselinum Macedonicum gehouden wordt dat in Kreta en ook bij Venetie groeit met bladeren als die van gewone eppe wiens steel lange jaren nadat hij gezaaid is voortkomt en vele witte bloemkransen draagt en met klein zaad dat met witte ruigheid bezet is en langwerpig, welriekend en van smaak scherp is en op de tong brandt bijna als komijn en zeer krachtig is om de plas te lossen. Ja hij houdt het voor krachtiger dan de gewone eppe al is het dat Lobel er anders over denkt.

(Peucedanum palustre) Daucus Selinoïdes is een medesoort van de voorgaande tweede Daucus van Dioscorides, immers haar eppebladeren verschillen van deze onze wilde peenbladeren.

(Pimpinella peregrina) Daucus tertius Dioscoridis is van dezelfde Columna in Italië gevonden en heeft een witte dunne wortel als een radijs die eer de steel voortkomt stinkt en scherp van smaak is en daarna houtig wordt en zonder stank die nergens toe dient en daaruit spruit de steel die getakt, rond, glad, stevig en zestig cm hoog is, vol wit voos merg en met smaller en dieper gesneden bladeren begroeid want de onderste bladeren zijn rond, glad en ronder dan korianderloof en staan aan langer ribben, eerst een alleen en daarna een aan het uiterste en twee tegenover elkaar, daarna vier, daarna zes, behalve het uiterste blad. Op de toppen van de stelen staan vele witte bloemkransen zonder omwindsels die kleine bloemen hebben die dicht bijeen staan als dillebloemen, maar het zaad is klein, witachtig, ruig en lijkt het best op anijs, van smaak zeer scherp en sterk van reuk als komijn of heeft wat bokachtigs. Het is nochtans geen Saxifragia zoals de bokachtige reuk van de bladeren zou moeten betonen, ook is het geen Saxifragia Pimpinella want die heeft groter bladeren die alom rond gekarteld zijn.

Verandering. Soms zijn de bladeren die aan de steel groeien groter en heel diep gesneden.

Daucus Galeni is bij hem hetzelfde gewas met de Staphylinus, dat is onze rode of gele peen.

Daucus niger Theophrasti is onze carote.

(Daucus sativus subsp. maritimus)Wilde pastinaak van Apulië is van dezelfde Columna Silvestris Pastinacea Daucoïdes Apula genoemd en is de wilde pastinaak heel gelijk en daarvan nauwelijks te onderscheiden voordat ze bloeit, dan de bladeren zijn wat kleiner en in minder delen gescheiden. De steel is ros en met witte ruigte bezet, ruw om aan te raken, de bloemkransen spruiten ook uit de schoot van de bladeren en zijn plat, rond en groter dan naar de eis, de bloemen zijn uit het witte donker paars en het zaad is langwerpig, smal en niet stekelig, maar met een ruwe witte ruigheid bezet en lijkt daarin het best op Daucus zaad, groen uit het paars, bitter en ruikt wat sterk. De zaadkrans sluit niet rond toe als hij droog is, maar blijft open als een vogelnest. De wortel is houtig, wit en zoet van smaak, sterk van reuk. Zodat het een van de soorten van Daucus zou mogen wezen daar Plinius van schrijft, maar men vindt ze niet veel.

Zee pastinaak, in het Latijn Pastinaca marina, hoort ook bij de pastinaken met smalle bladeren, dan die is hierna beschreven met naam van Creta marina.

(Echinophara tenuifolia) Wilde Pastinaak met stekelige vruchten is van dezelfde Columna Pastinaca echinophora Apula genoemd (en voor Scandix of ook voor Siser van sommige aangezien) is alleen de zee pastinaak aangaande zijn zaad gelijk, maar de bladeren liggen op de aarde en zijn die van de caroten gelijk, doch in dunne snippers verdeeld, steviger nochtans en als tussen de zeekruiden en aardkruiden middelbaar, uit het groene grijsachtig door haar zachte ruigte. De steel is dik en vijf en veertig cm hoog met zoveel steeltjes en zaadsteeltjes begroeid die in de ronde liggen dat dit kruid op een ronde kloot lijkt, de bladertjes van de zijstelen zijn kleiner en minder gesnipperd, ronder, steviger, scherper, ruwer en harder, op de toppen staan de bloemen kransvormig, geel en spruiten uit zes spitse dikke bladertjes die van het midden af beginnen te bloeien, scherp en stekend, het zaad is eivormig rond en geelachtig van schors vol grauwgeel merg en specerijachtig van smaak. De omwindsels van de vruchten blijven in september over en zijn hard, stekelig en in zes stralen verdeeld met zes dikke verheven noppen er op die eerst bloemen waren en het zaad besluiten. In oktober rolt het ganse kruid weg en laat de wortel alleen over die vijf en veertig cm lang is en een vingerbreed dik, effen en van buiten geelachtig, van binnen witachtig die een dunne [1063] zenuw binnenin heeft en van smaak specerijachtig, doch als ze noch mals, vol sappig en jong zijn wel zo smakelijk als de caroten. Het is in Apulie een wild gewas en wordt van sommige finocchio cervone genoemd. Enige zouden dit bij de Caucalis mogen rekenen, andere bij de zeevenkel of Creta marina, andere bij het Eryngium of kruiswortel, dan de smakelijke eetbare wortel wijst uit dat het bij de soorten van peen hoort.

Waterpastinaak is tweevormig, het ene geslacht hoort bij de tegenwoordige smalbladige pastinaken of peen en de ander bij de breedbladige, dan die zijn elders beter beschreven met de naam van watereppe.

Wilde Daucus van sommige, in het Latijn Daucus silvestris Galeni, is de Caucalis die hierna beschreven wordt.

Noch van de krachten.

Deze onze wilde pastinaak met smalle bladeren mogen vrij gebruikt worden in gebreke van de echte en Daucus van Kreta net zoals men zelf in tijden van Galenus plag te doen die ons aanraadt daar van noch eens zoveel te nemen als van Daucus van Kreta.

Het zaad gedronken, verwarmt, laat plassen, verwekt de maandstonden en jaagt de dode vrucht uit en met wijn gedronken verzoet het de verouderde hoest, verdrijft de krampen van de buik en is goed tegen de beten van de Phalangien of venijnige spinnen, weerstaat alle vergif en laat de steen van de nieren of blaas rijzen, gestoten en opgelegd verdrijft en laat scheiden de koude gezwellen.

De wortel met wijn ingenomen en vooral die van Kreta beneemt de kracht van allerlei vergif, ze is ook nuttig om de rode loop te stoppen, zeggen sommige, met wijn gedronken en een scrupel tegelijk er van met zes ons Hypocras genomen helpt diegene die gevallen en geplet zijn, maar is het dat er koorts bij is, zal men ze met mede ingeven.

Die wortels gepoederd en met mede of honigwater gedronken openen de verstopping van de lever, milt, nieren en lendenen en zijn daardoor goed tegen de geelzucht en tegen het niergruis. De tanden met die rondom gewreven en gepeuterd worden verlost van pijn en zweren. Ze dienen goed diegene die zwaar en droevig van geest zijn en drijven veel kwade vochtigheden uit het lijf.

Daucus, zegt Plinius, wordt de viervoetige dieren ingegeven die geslagen zijn en geneest de pijn van het hoofd.

De bladeren trekken alle schichten uit die in het lichaam steken.

Daucus van Kreta en Italië is krachtiger tegen het vergif dan enige van alle andere medesoorten van peen of Daucus.

HET VIII. CAPITEL.

Van Peen ende Caroten.

Gheslachten.

De gheslachten van Pastinaca zijn in dese tijden eyghentlijck in tweeen ghedeylt: het een heeft dunne bladeren, ende heet Peen: het ander heefter breede, ende wordt eyghentlijck Pastinaken genoemt. De Peeen zijn wederom tweederley, Tam ende Wildt. Alle dese gheslachten sullen wy bijsonderlijck beschrijven, ende eerstelijck, te weten in dit Capitel, van de Tamme Peeen spreken: de welcke in twee soorten verdeylt worden, naementlijck in de Geele, die eyghentlijck Peeen heeten; ende in de Roode, diemen Caroten noemt.

Ghedaente.

1. De Geele Peeen hebben doncker groene wijt uyt-ghespreyde, maer in seer veele ende bijster dunne deelen ghesneden bladeren: daer tusschen staet eenen rechten ronden steel op, van buyten wat hayrachtigh, ende van binnen hol; ende daer op wassen groote breede ronde Kroonen oft Kranssen, voortbrengende kleyne witachtighe bloemkens: daer nae volght rouw ende ruygh niet seer groot saedt. De wortel is dick, een spanne langh, van buyten ende van binnen geel, aengenaem om eten ende soet van smaeck.

2. De Rooden Peeen, diemen ghemeynlijck Caroten noemt, zijn van ghesneden bladeren, steelen, bloemen ende sade de voorbeschreven Geele Peeen ghelijck: de wortelen zijn oock langh ende dick, oock soet van smaeck ende lieffelijck om eten; maer sy verschillen van de selve alleen daer in, dat sy van buyten ende van binnen bruyn-roodt oft swartachtigh van verwe zijn.

Plaetse.

Beyde dese soorten van Peeen worden in de moeshoven ende in de velden oft bouwlanden ghesaeyt by andere moes-cruyden: sy begheren oock een wel omgheroerde, lochte, ende niet al te vaste oft te dicht ghesloten aerde. [1060]

Tijdt.

Dese Peeen brenghen haer steelen voort in het tweede iaer nae dat sy ghesaeyt zijn; ende dan bloeyen sy in Braeckmaendt ende Hoymaendt; ende in Oogstmaendt soo wordt haer saedt rijp.

Naem.

Dit gheslacht van Pastinaca met smalle bladeren, daer wy tegenwoordighlijck van handelen, is van de Griecken eyghentlijck Staphylinos ghenoemt gheweest: want het ander gheslacht van Pastinaca met breeder bladeren, is de oude schrijvers met eenen andere naem bekent gheweest; ende dese Tamme soorte, die wy in dit Capitel beschrijven, ende Peeen noemen, die hieten sy Staphylinos hemeros, in ’t Latijn Pastinaca sativa; maer Theophrastus in sijn 9.boeck van de Beschrijvinghe der Cruyden heeft dit ghewas Daucos ghenoemt, seggende dat het in Arcadien veel wast; ende dat in het landtschap omtrent Sparten in Achaien de beste soorte van ’t selve ghevonden wordt, de welcke geele wortelen heeft, in ’t Griecksch melina, waer voor in sommighe boecken melaena, dat is swart, geschreven staet; ’t welck van de andere bruyn-roode oft peersche soorte, diemen Caroten noemt, waerachtigh is. Galenus (lib. De med.simp.facultatibus) noemt dit ghewas oock Daucos, doch niet eyghentlijck Daucos, maer Daucus Pastinaca met eenen dobbelen naem. Dioscorides houdt het voor een soorte van Pastinaca; ’t welck merckelijck blijckt uyt de beschrijvinghe van de Wilde Pastinaca, die dese teghenwoordighe Peeen van bladeren, bloemen ende sade heel ghelijck zijn. Dan wy hebbense tot onderscheydt van de Pastinaca met breede bladeren ende witte wortelen, die hier te lande noch hedensdaeghs den naem van Pastinaecken voert, willen onderscheyden, ende daerom Pastinaca tenuifolia, dat is Pastinaca met dunne oft smalle bladeren, ghenoemt..

1. De eerste van dese twee tamme soorten van Pastinaca met smalle bladeren wordt in Brabandt ghemeynlijck nae haer wortelen Geel Peeen, Geel Pooten ende Geel Wortelen gheheeten; in Hooghduytschlandt Zam Pestinaken ende Gale Ruben; in Vranckrijck Pastinade iaulne; in Spaegnien Canahotia, Pastinagues, ende Cenouras; maer in ’t Latijn Pastinaca tenuifolia sativa lutea.

2. De tweede soorte, in ’t Latijn Pastinaca tenuifolia sativa rubens gheheeten, wordt van sommighe oock Carota ghenoemt. Jacobus Manlius heetse oock Caryota,ende houtse voor een soorte van Pastinaca, cuius radix citrina est, dat is voor een medesoorte van de voorbeschreven Geele Peeen. Dan Caryota was hier voortijdts by de oude Griecken ende Latijnen den naem van eenighe Dadelen. Maer den naem Carota, daer dit ghewas mede bekent is, komt van den Hooghduytschen Sar roth, dat is Heel root, in ’t Latijn totum rubens, om dat de wortelen van dit ghewas heel bruyn ende hoogh roodt van verwe zijn; ende om die oorsaecke worden dese wortelen niet alleen in Brabandt met den naem Caroten by den ghemeynen man gheheeten; maer hebben oock dierghelijcke naem in Italien ende Vranckrijck behouden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van de eerste soorte van dit gewas, dat zijn de Geele Peeen worden meestendeel met vet vleeschsop gesoden ende gegeten; ende sy zijn middelmatigh in warmte, ende wat vochtigh van aerd. Het voedtsel dat sy by brenghen, is wel niet seer overvloedigh, doch redelijcken goedt, oft immers beter dan ’t gene dat van veele andere wortelen komt. Sy hebben nochtans oock eenige windtachtigheydt in haer, doch niet soo veel als de Rapen; ende sy en sincken oock soo haest niet naer beneden als de selve Rapen doen.

‘Tsaedt van dese Peeen is warm ende droogh; ende verdrijft de winden, ende doet pissen: doch niet soo sterckelijck als dat van de Wilde Pastinaken.

2. De Caroten, oft wortelen van de tweede soorte van dese Tamme Pastinaken met smalle bladeren, worden oock veel gesoden gegeten, doch selden met vleesch, gelijckmen de Geele doet; maer men eetse nu meest met Olie ende Sout (‘t welck hedensdaeghs ghenomen wordt in stede van ‘t Garum dat in oude tijden gebruyckelijck was) ende sy dienen in de wintersche maenden voor een goedt ende bequaem Salaet. Anders soo zijn sy van krachten de Geele Peeen oock heel ghelijck.

Het saedt van de Caroten is oock den sade van de Geele Peeen gelijck: maer is oock in alles niet wel soo sterck als dat van de Wilde soorte, daer wy in ’t volgende Capitel van spreken sullen. [1061]

BIIVOEGHSEL.

De Peeen ende Caroten zijn van bladeren de Kervel eenighsins ghelijck, maer veel bruyner, grooter ende meer ghesneden. By de gheleerde heeten sy veeltijdts Pastinaca Daucus Galeni; oft alleen Daucus Galeni. De Geele worden hier te lande van sommighe oock Geele Moren gheheeten; in ’t Latijn Staphylinus sativus, Staphylinus luteus; in ’t Hooghduytsch Zam Pastiney; van Lobel Pastinaca sativa lutea Dioscoridis, ende Daucus Theophrasti; in ’t Hooghduytsch Geel Ruben ende Geel Zam Pastiney; in ’t Fransoys Pastinades ende Carotes iaulnes.

De Roode Peenen heeten somtijdt in ’t Latijn Staphylinus niger, Daucus niger Theophrasti, ende Pastinaca sativa atrorubens, in ’t Hooghduytsch Roth Ruben ende Pesteney; in ’t Walsch Pastinades ende Carotes rouges; in ’t Fransoys Carotes; in ’t Italiaensch Carotta oft Carotola. Lobel meynt dat sy den naem Carote ghekreghen hebben, nae de ghelijckenisse ende maeghschap die sy met de Carvi hebben. Want de Carven oft Suycker-Peen, in ’t Latijn Carum oft Carvi gheheeten, in ’t Hooghduytsch Feld Kumich, in ’t Spaensch Alcarouca, in ’t Enghelsch Carywayes (daer wy te voren bijsonderlijck van ghehandelt hebben) zijn van wortel ende bladers de Wilde Peeen oft Caroten ghelijck: oock en is ’t gebruyck vandien den selven niet seer onghelijck. Want sy worden beyde met moes gheten; nochtans soo is ’t saedt van den Carvi vollijvigher ende stercker van reuck, voortskomende in kroonkens, nae dat de witte bloemkens vergaen zijn, op eenen steel van eenen voet oft anderhalf hoogh.

Alsmen wilt dat de wortelen van Peeen, Caroten ende Pastinaken grof ende groot worden, soo salmen hun bladers dickwijls af trecken: ende een half iaer nae dat sy ghesaeyt zijn, salmen de wortels uytnemen, ende de bladers aftrecken, en in savel bewaeren, sonderlingen des winters; want sy worden door de vorst bedorven.

Noch van de Krachten.

‘Tsaedt van Peeen ende Caroten is warmer ende droogher dan in den eersten graed. De wortelen zijn vochter: maer gheven lust om bijslapen, ende verwarmen de inwendige leden, alsmense redelijcker wijse gebruyckt; want alsmense te veel oft te dickwijls eet, dan doen sy oock in ’t lichaem quaedt bloedt groeyen.

De selve wortelen, ende oock het saedt, doen water lossen: ende hebben noch meer andere krachten met de wortel ende saedt van de Wilde Peeen oft Voghels-nest ghemeyn, die in ’t volghende Capitel beschreven zijn. Niettemin soo zijn de wortelen van de Tamme Peeen beter ende bequaemer om eten: ende die van de Wilde zijn nutter om in de medicijne te ghebruycken. De Tamme en zijn nochtans bequaem ghenoegh om’t krimpsel in den buyck te stillen, ende de colijcke te ghenesen, ende de maendtstonden te verwecken.

De bladeren van Peeen groen ghestooten, ende met Honigh vermenght, suyveren de onreyne voortsetende sweeringhen.

De selve bladers ghestooten ende gheleydt op de quetsuren ende oude wonden van de beenen oft schenckelen, zijn daer toe seer nut, midts dat sy de selve suyver maecken.

De Roode Peeen oft Caroten worden van sommighe in Edick gheleydt, ende het heel iaer door bewaert, ende ghegheten om den appetijt oft etens lust te verwecken. De selve in water ghesoden, worden in Italien by een soorte van Mostaert ghedaen, als in de Kock-boecken gheschreven staet. Veele houden de Caroten voor de ghesondtste van alle de soorten van Pastinaken, te weten als sy wel ghesoden zijn.

Het loof van dese cruyden is seer goedt om de Schildtpadden ende oock de Conijnen mede te voeden: iae sommighe menschen doen dat bij ’t moes.

HET VIII. KAPITTEL.

Van peen en caroten. (Daucus carota ‘Sativa’)

Geslachten.

De geslachten van Pastinaca zijn in deze tijden eigenlijk in tweeën gedeeld, het een heeft dunne bladeren en heet peen en het ander heeft er brede en wordt eigenlijk pastinaken genoemd. De peen zijn wederom tweevormig, tam en wild. Al deze geslachten zullen we apart beschrijven en eerst, te weten in dit kapittel, van de tamme peen spreken die in twee soorten verdeeld worden, namelijk in de gele die eigenlijk peen heten en in de rode die men caroten noemt.

Gedaante.

1. De gele peen hebben donker groene wijdt uitgespreide, maar in zeer vele en bijster dunne delen gesneden bladeren en daartussen staat een rechte ronde steel op die van buiten wat haarachtig en van binnen hol is en daarop groeien grote brede ronde kronen of kransen die kleine witachtige bloempjes voortbrengen en daarna volgt ruw en ruig niet zeer groot zaad. De wortel is dik en een zeventien cm lang, van buiten en van binnen geel, aangenaam om te eten en zoet van smaak.

2. De rode peen die men gewoonlijk caroten noemt zijn van gesneden bladeren, stelen, bloemen en zaad de voorbeschreven gele peen gelijk, de wortels zijn ook lang en dik en ook zoet van smaak en lieflijk om te eten, maar ze verschillen van die alleen daarin dat ze van buiten en van binnen bruinrood of zwartachtig van kleur zijn.

Plaats.

Beide deze soorten van peen worden in de moeshoven en in de velden of bouwlanden bij andere moeskruiden gezaaid, ze begeren ook een wel omgeroerde, luchtige en niet al te vaste of te dicht gesloten aarde. [1060]

Tijd.

Deze peen brengen hun stelen voort in het tweede jaar nadat ze gezaaid zijn en dan bloeien ze in juni en juli en in augustus

wordt haar zaad rijp.

Naam.

Dit geslacht van Pastinaca met smalle bladeren daar we tegenwoordig van handelen is van de Grieken eigenlijk Staphylinos genoemd geweest, want het ander geslacht van Pastinaca met bredere bladeren is de oude schrijvers met een andere naam bekend geweest en deze tamme soort die we in dit kapittel beschrijven en peeen noemen die noemden ze Staphylinos hemeros, in het Latijn Pastinaca sativa, maar Theophrastus in zijn 9^de boek van de beschrijving der kruiden heeft dit gewas Daucos genoemd en zegt dat het veel in Arcadië groeit en dat in het landschap omtrent Sparta in Achaien de beste soort er van gevonden wordt die gele wortels heeft, in het Grieks melina, waarvoor in sommige boeken melaena, dat is zwart, geschreven staat wat van de andere bruinrode of paarse soort die men caroten noemt waar is. Galenus (lib. De med.simp.facultatibus) noemt dit gewas ook Daucos, doch niet eigelijk Daucos, maar Daucus Pastinaca met een dubbele naam. Dioscorides houdt het voor een soort van Pastinaca wat merkelijk blijkt uit de beschrijving van de wilde Pastinaca die deze tegenwoordige peen van bladeren, bloemen en zaad heel gelijk zijn. Dan wij hebben het tot verschil van de Pastinaca met brede bladeren en witte wortels die hier te lande noch tegenwoordig de naam van pastinaken voert willen onderscheiden en daarom Pastinaca tenuifolia, dat is pastinaak met dunne of smalle bladeren, genoemd.

1. De eerste van deze twee tamme soorten van Pastinaca met smalle bladeren wordt in Brabant gewoonlijk naar haar wortels gele peeen, gele poten en gele wortels genoemd, in Hoogduitsland Zam Pestinaken en Gale Ruben, in Frankrijk pastinade jaulne, in Spanje canahotia, pastinagues en cenouras, maar in het Latijn Pastinaca tenuifolia sativa lutea.

2. De tweede soort heet in het Latijn Pastinaca tenuifolia sativa rubens en wordt van sommige ook Carota genoemd. Jacobus Manlius noemt ze ook Caryota en houdt ze voor een soort van Pastinaca, cuius radix citrina est, dat is voor een medesoort van de voorbeschreven gele peen. Dan Caryota was hier vroeger bij de oude Grieken en Latijnen de naam van enige dadel. Maar de naam Carota, daar dit gewas mee bekend is, komt van het Hoogduitse Sar roth, dat is heel rood, in het Latijn totum rubens, omdat de wortels van dit gewas heel bruin en dieprood van kleur zijn en om die oorzaak worden deze wortels niet alleen in Brabant met de naam caroten bij de gewone man genoemd, maar hebben ook diergelijke naam in Italië en Frankrijk behouden.

Aard, kracht en werking.

De wortels van de eerste soort van dit gewas, dat zijn de gele peen, worden meestal met vet vleessap gekookt en gegeten en ze zijn middelmatig in warmte en wat vochtig van aard. Het voedsel dat ze bij brengen is wel niet zeer overvloedig doch redelijk goed of immers beter dan hetgeen dat van vele andere wortels komt. Ze hebben nochtans ook enige winderigheid in zich, doch niet zoveel als de rapen en ze zinken ook niet zo gauw naar beneden als die rapen doen.

Het zaad van deze peen is warm en droog en verdrijft de winden en laat plassen, doch niet zo sterk als dat van de wilde pastinaken.

2. De caroten of wortels van de tweede soort van deze tamme pastinaken met smalle bladeren worden ook veel gekookt gegeten, doch zelden met vlees zoals men de gele doet, maar men eet ze nu meest met olie en zout (wat tegenwoordig genomen wordt in plaats van vissap dat in oude tijden gebruikelijk was) en ze dienen in de winterse maanden voor een goede en geschikt salade. Anders zo zijn ze van krachten de gele peen ook heel gelijk.

Het zaad van de caroten is ook het zaad van de gele peen gelijk, maar is ook in alles niet zo sterk als dat van de wilde soort daar we in het volgende kapittel van spreken zullen. [1061]

BIJVOEGING.

Peen en caroten lijken van bladeren enigszins op kervel, maar zijn veel bruiner, groter en meer gesneden. Bij de geleerde heten ze vaak Pastinaca Daucus Galeni of alleen Daucus Galeni. De gele worden hier te lande van sommige ook gele moren genoemd en in het Latijn Staphylinus sativus, Staphylinus luteus, in het Hoogduits Zam Pastiney en van Lobel Pastinaca sativa lutea Dioscoridis en Daucus Theophrasti, in het Hoogduits Geel Ruben en Geel Zam Pastiney, in het Frans pastinades en carotes jaulnes.

De rode penen heten soms in het Latijn Staphylinus niger, Daucus niger Theophrasti, en Pastinaca sativa atrorubens, in het Hoogduits Roth Ruben en Pesteney, in het Waals pastinades en carotes rouges, in het Frans carotes, in het Italiaans carotta of carotola. Lobel meent dat ze de naam carote gekregen hebben naar de gelijkenis en verwantschap die ze met Carvi hebben. Want karwij of suikerpeen heet in het Latijn Carum of Carvi en in het Hoogduits Feld Kumich, in het Spaans alcarouca en in het Engels carywayes (daar we tevoren apart van gehandeld hebben) zijn van wortel en bladeren van de wilde peen of caroten gelijk en ook is het gebruik er van is die vrij gelijk. Want ze worden beide met moes gegeten, nochtans is het zaad van karwij veel steviger en sterker van reuk en komt voort in kroontjes nadat de witte bloempjes vergaan zijn op een steel van vijf en veertig cm hoog.

Als men wil dat de wortels van peen, caroten en pastinaken grof en groot worden zal men hun bladeren dikwijls aftrekken en een half jaar nadat ze gezaaid zijn zal men de wortels er uitnemen en de bladeren aftrekken en in zavel bewaren en vooral ‘s winters, want ze worden door de vorst bedorven.

Noch van de krachten.

Het zaad van peen en caroten is warmer en droger dan in de eerste graad. De wortels zijn vochtiger, maar geven lust om bijslapen en verwarmen de inwendige leden als men ze op een redelijke manier gebruikt want als men ze te veel of te dikwijls eet dan laten ze ook in het lichaam kwaad bloed groeien.

Die wortels en ook het zaad laten water lossen en hebben noch meer andere krachten die ze met de wortel en zaad van de wilde peen of vogelnest gemeen hebben die in het volgende kapittel beschreven zijn. Niettemin zijn de wortels van tamme peen beter en bekwamer om te eten en die van de wilde zijn nuttiger om in de medicijnen te gebruiken. De tamme zijn nochtans geschikt genoeg om de krampen in de buik te stillen en maagpijn te genezen en de maandstonden te verwekken.

De bladeren van peen groen gestoten en met honig vermengt zuiveren de onreine voortsetende zweren.

Die bladeren gestoten en gelegd op de kwetsingen en oude wonden van de benen of schenkels zijn daartoe zeer nuttig omdat ze die zuiver maken.

De rode peen of caroten worden van sommige in azijn gelegd en het hele jaar door bewaard en gegeten om de appetijt of eetlust te verwekken. Die in water gekookt worden in Italië bij een soort van mosterd gedaan zoals in de kookboeken geschreven staat. Vele houden de caroten voor de gezondste van alle soorten van pastinaken, te weten als ze goed gekookt zijn.

Het loof van deze kruiden is zeer goed om de schildpadden en ook de konijnen mee te voeden, ja sommige mensen doen dat bij het moes.