Erythronium

HET VI. CAPITEL.

Van Hondts-tandt oft Dens Caninus ende Ephemerum.

Gheslachten.

Om dat Dens caninus met de Lelien eenighe ghelijckenisse heeft, sullen wy die hier beschrijven, midtsgaders een ander ghewas dat Ephemerum van Matthiolus gheheeten wordt, dat nochtans van Dens caninus seer verscheyden is.

Ghedaente.

Dens caninus krijght twee oft dry bladeren, die wat breedachtigh zijn, die van Allium Ursinum, dat is Das Loock, oft van Colchicum ghelijck, maer kleyner ende met roodachtige placken gheteeckent, wat ter aerdenwaert omghebooght: tusschen dese bladeren staet een dun steelken op, korter dan een palm: op ’t sop van ’t welcke een bloemkens voort-komt nederwaerts hanghende, ghemaeckt van ses bladerkens, ende ses draeykens in ’t midden hebbende, die met haer nopkens verciert zijn, de Wilde Lelien, soo veel de ghedaente aengaet ende de kromme buytenwaerts omghekronckelde bladerkens, eenighsins ghelijckende, maer kleyner, van verwe somtijdts wit, somtijdts schoon rood, nochtans niet heel bruyn rood; somtijdts tusschen den rooden ende den witten. Nae de bloeme volght een rond kleyn bolleken, daer het saedt in besloten light. De wortel schijnt eenen langhworpighe dunnen bulb oft bol te wesen, waer van sommighe dunne veselinghen afhanghen, ende in der aerde verspreydt worden.

Plaetse.

Dit ghewas pleegh, soo men seght, inhet landtschap van Modena, ende Bononien in Italien, op de berghachtighe ghewesten veel te wassen; dan in Hoogh ende Neder Duytschlandt en vindtmen ’t nergens dan in de hoven.

Tijdt.

In de maendt van April sietmen dese Dens caninus somtijdts hier te lande bloeyen.

Naem.

Dit ghewas is van ons Dens caninus gheheeten; maer veel zijnder die dat Satyrium noemen, met den toenaem Erythronium; nochtans en heeft het gheen wortelen die soo groot zijn als eenen Appel; ende voorts soo en heeft het noch vele andere teeckenen niet, die het soude moeten hebben, om het Satyrium Erythronium te wesen. Andere noemen ’t Pseudohermodactylus, dat is Valschen Hermodactylus; ende voorwaer het en is soo seer van ’t Colchicum niet verscheyden (waer onder den Hermodactylus schijnt te rekenen te wesen) datmen ’t daer mede niet en soude eenighsins konnen verghelijcken.

Dan het komt met het Ephemerum van Dioscorides wat meer over een; ghemerckt dat de beschrijvinghe, die Dioscorides daer van gheeft, van de onse in seer weynigh teeckenen verschillende wordt bevonden: want het ghelijckt de Wilde Lelie met sijn kleyner bladeren ende bloemen, die oock dunner ende omghebooght zijn: de wortel is enckel oft eenigh, langhworpigh, eenen vingher dick, eenen langhen dunnen bulb oft aiuyn ghelijck, als wy boven oock vermaent hebben. Alleen ontbreeckt hem den steel die van de Lelie ghelijck; die nochtans met die van de Wilde Lelien eenighsins soude mogen vergheleken worden, om dat het op sijnen steel een bloemkens voort-brenght dat als die van de Wilde Lelie nederwaerts hanght ende omghebooght is.

Maer om een ieder dat merckelijcker te kennen te gheven, soo luydt de beschrijvinghe van het Ephemerum by Dioscorides aldus: Ephemerum wordt van sommighe Iris agrestis oft Wilden Lisch geheeten: het is van bladeren ende steelen de Lelien ghelijck, maer nochtans dunner dan die. De bloemen zijn wit, ende bitter van smaeck; het saedt is sacht; de wortel is eenigh, langhworpigh, eenen vinger breed, welrieckende, t’samentreckende van smaeck. In welcke beschrijvinghe, daer Dioscorides sijn Ephemedrum met den Wilden Iris, dat is in ’t Griecks Iris agria, ghelijckt, soude ick liever stellen dat woordt Wilde Lelie, dat is in ’t Griecks Krinon agrion. Want indien dit ghewas (soo Dioscorides self schrijft) van bladeren ende steelen de Lelien ghelijckt, soo moetmen dat eer den naem van Wilde Lelien, dan van Wilde Iris gheven.

Ephemerum van Matthiolus. Den wijdtvermaerden Andreas Matthiolus geeft ons een schilderije van Ephemerum, de welcke dese beschrijvinghe van Dioscorides gedaen geensins en gelijckt’ t welck wy oock in de hoven van Oostenrijck, Hongarijen ende van Nederduydtschlandt anders hebben sien voortkomen dan het van hem geschildert is gheweest: want het gaf aldaer uyt sijne wortel langhworpighe breede herdachtighe bladeren, die van de Isatis oft Wouwe ghelijckende, maer nochtans kleyner dan die: het hadde vele ronde steelkens, wat hoogher dan anderhalven voet, niet sonder aenwassende sijd-tackskens, die op haer t’sop bekleedt waren met witte vijfbladighe bloemkens, niet groot, d’ een voor ende d’ ander nae voortkomende: nae de welcke volght kleyn saedt, in ronde bollekens oft hoofdekens besloten: de wortelen zijn met vele dicke veselinghen besett.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De krachten [313] van Dens caninus, in dien dat het Ephemerum van Dioscorides niet en is, zijn ons noch gantsch onbekent ende van niemandt tot noch toe versocht.

Dan het Ephemerum daer Dioscorides af schrijft, heeft eene seer bequaeme wortel om den tandt-sweer te ghenesen, bijsonder alsmen die in water ghesoden hebbende, den mondt met dat afsiedtsel oft water spoelt.

De bladeren van ’t selve Ephemerum in wijn ghesoden zijn goet om de gheswillen, puysten ende ander opdrachtigheyt te verdrijven ende te doen verdwijnen, oft verteeren, soo den selven Dioscorides schrijft.

BIIVOEGHSEL.

In al ’t ghene datmen van dese bloeme, als oock van meest alle de bloemen ende meer andere vremde ende niet wel bekende cruyden beschreven vindt, sullen wy hier in dese Bijvoeghselen de woorden van den hoogh-gheleerden Heere Carolus Clusius ghemeynlijck volghen, die het meestendeel van alle dese fraeye ende vremde cruyden, oft immers haer eyghentheden veel claerder ontdeckt ende aengheteeckent heeft, dan iemandt anders van alle de ghene die voor sijnen tijdt gheweest zijn. Voorts, aengaende dit cruydt dat wy hier beschrijven, te weten Dens caninus, hy vermaent daer aldus van, als volght.

Dens caninus met een purpurachtighe bloeme brenght ghemeynlijck in ’t beghinsel van de Lente twee bladeren (selden dry) voort, die malkanderen omvatten ende in haer midden de bloemen schuylende houden, van ghedaente de Lelie-bladeren nae by komende, maer nochtans korter ende breeder, ende die van Allium ursinum ghelijckende, maer met dicker ende ghelijfvigher, met vele groote uyt den swarten purpurverwighe placken bespraeyt, onder smal oft engh, ende allenghskens breeder wordende, ende ten laetsten in een scherp spits eyndighende: als haer dese bladeren ontluycken, ende van een gaen, komt de bloeme ten voorschijn, staende op een effen van binnen hol ende ijdel steelken, omtrent een spanne langh, van ses langhworpighe nederwaerts omghekromde bladerkens ghemaeckt; die door de hitte van de Sonne open gaet, ende haer bladeren om hoogh op-recht ende ombooght (als doen de bloemen van Verckens-broodt oft Cyclamen) seer schoon bleeck-purpur van verwe, van binnen met ses purpure draeykens ende met een wit drijkantigh priemken verciert, gantsch gheenen reuck hebbende die merckelijck oft seer prijselijck zy: alleen de fraeyigheydt van de verwe ende maecksel van dese bloemen maeckt haer veel gheacht ende weerdt: nae de bloeme volght een dryhoeckigh saet-huysken, inhoudende sommighe saden die van het Tweede Vroegh Leucoïm bulbosum by nae ghelijck, maer langher ende dunner, rosachtigh van verwe. De wortel is langh, onder dick, met vele witte veselinghen behanghen, ende met een plat klisterken oft rondachtigh aenhanghsel (somtijdts oock twee oft meer) aen haer sijden beset, als sommighe overblijfselen der wortelen van de voorgaende iaeren wesende: nae boven wordt sy allenghskens dunner, te weten daer den steel uytspruyt, langhs der aerden twee bladeren voortbrengende: dan alsoo langhe als dese plante niet en bloeyt, en sal sy maer een bladt uytgheven.

Dens caninus met een witte bloeme heeft langher bladeren; haer witte placken seer langhen tijt behoudende: de bloeme is oock ghemeynlijck grooter, wit van verwe, oft van een ghemengelde verwe tusschen den witten ende purpurverwighen, witte draeykens in ’t midden hebbende, met swartachtighe nopkens daer op. Den saedt-bol ende het saedt zijn als die van de andere soorte: de wortel is oock langh, maer dicker dan die van de voorgaende. Beyde dese soorten moghen seer wel teghen de kouwe.

Plaetse.

De eerste soorte van Dens caninus met purpure bloemen wast niet verre van Gratz in Stiermarckt aen de wortelen ende vochte grasachtighe dellinghen van sommighe berghen: sy wast oock in Savoyen op de berghen, ende oock omtrent Bayonen. Die met witte bloemen wast in Italien in de gheberghten omtrent Padoua ende Vicenzen gheleghen.

Naemen.

Dese bloeme wordt in Stirien van de Medicijns ende Apotekers op ’t Latijnsch Dentali gheheeten, maer van sommighe landt-lieden aldaer Schosswurtz. Die van Savoyen ende Lobel hebbense Satyrion Erythronium gheheeten. Maer die met witte ende bleeck-purpuren bloemen heet in Italien by sommige Dens caninus, oft Pseudo hermodactylus, als voorseydt is. De Medicijnen van Lyons, seght Lobel, hebbense langhen tijdt voor oprecht Satyrium ghehouden. Den naem Dens caninus is verscheyden van Denticula canis, daer Ruellius van spreeckt, ende de Chiendent van de Fransoysen; de welcke een soorte van Gras is. Aengaende datse sommighe voor Ephemerum non lethale houden, dat is onseker: want verscheyden cruydt-beschrijvers hebben daer verscheyden cruyden voor aenghesien, allegader door waerschijnelijcke redenen daer toe beweeght zijnde: want Fabius Columna houdt het Vingher-hoet-cruydt daer voor, Fuchsius de Lelikens van den Dale, ander de ghemeyne Hermodactylen, ander den Dictamnus, segghende, datse met de beschrijvinghe van het Onschadelijck Ephemerum over een komen: maer meest alle houden het Colchicum voor het Ephemerum lethale aut strangulatorium, als wy elders bethoonen. Dan ’t ghene dat Dodoneus alhier met den naem Ephemerum Matthioli beschrijft, dat is gantsch een bastaerdt-soorte van Ephemerum, ende magh met recht Ephemerum spurium heeten. Het is een vremdt ghewas, als gheseydt is, uyt ander landen in de hoven van Nederlandt ghebroght, in Italien Giglio matto, dat is Sot Lisch, oft beter Sotte Lelie ghenoemt; ende, als Dodoneus eensdeels te kennen gheeft, ende Lobel, daer van schrijft, het is een soorte van Wederick oft Weede: immers de bladers zijn half tusschen die van den Wederick, Weede oft Wouwe: de steelen zijn somtijdts meer dan twee voeten hoogh, met holle sijd-steelen: de witte vijfbladighe bloemen ghelijcken die van Swart Wolle-cruydt: de saedt-hoofdekens zijn als die van ’t Vlas: de wortelen zijn faselachtigh, als die van Weede.

Kracht ende Werckinghe.

De vrouwen van Stirien maken een poeder oft meel van de ghedrooghde wortelen van dese Dens caninus, ende stroyen dat in de pap van de ionghe kinderen, om de wormen van den buyck om te brenghen.

‘Tselve poeder met wijn inghenomen, is wonderlijcken goet om de smerte van de darmen oft Colicompas te versoeten; ende boven-dien versterckt de krachten van het gantsch lichaem; ende voedt seer wel.

Teghen de vallende sieckte van de ionghe kinderen pleeghmen hun dese selve wortel ghepoedert zijnde met water te drincken te gheven.

De Medicijnen van Lyons hebben dese wortelen laeten confijten ende over seynden voor het oprecht Satyrium van de ouders, als seer bequaem om den lust van bijslapen te vermeerderen; dan de krachten die wy voren verhaelt hebben, zijn veel bekender dan dese.

Het Ephemerum van Matthiolus schijnt van krachten iet van den Wederick, Wouwe oft Weede te hebben, maer is onversocht.

HET VI. KAPITTEL.

Van hondstand of Dens Caninus en Ephemerum. (Erythronium dens-canis, Lysimachia ephemerum)

Geslachten.

Omdat Dens caninus met de lelies enige gelijkenis heeft zullen we die hier beschrijven met een ander gewas dat Ephemerum van Matthiolus genoemd wordt, dat nochtans van Dens caninus zeer verschilt.

Gedaante.

Dens caninus krijgt twee of drie bladeren die wat breedachtig zijn en op die van Allium Ursinum lijken, dat is daslook, of van Colchicum, maar kleiner en met roodachtige plakken getekend en wat ter aarden omgebogen, tussen deze bladeren staat een dun steeltje op dat korter is dan tien cm met op de top er van komt een bloempje voort dat nederwaarts hangt en gemaakt is van zes blaadjes en zes draadjes in het midden heeft die met hun nopjes versierd zijn en op de wilde lelies lijken zoveel de gedaante aangaat en de kromme buitenwaarts omgekrulde blaadjes enigszins, maar kleiner en van kleur soms wit en soms mooi rood, nochtans niet heel bruinrood, soms tussen het rode en het witte. Na de bloem volgt een rond klein bolletje daar het zaad in besloten ligt. De wortel schijnt een langwerpige dunne bulb of bol te wezen waarvan sommige dunne vezels afhangen en in de aarde verspreid worden.

Plaats.

Dit gewas plag, zo men zegt, veel in het landschap van Modena en Bononië in Italië op de bergachtige gewesten te groeien, dan in Hoog- en Nederduitsland vindt men het nergens dan in de hoven.

Tijd.

In de maand van april ziet men deze Dens caninus soms hier te lande bloeien.

Naam.

Dit gewas is van ons Dens caninus genoemd, maar veel zijn er die dat Satyrium noemen met de toenaam Erythronium, nochtans heeft het geen wortels die zo groot zijn als een appel en voorts zo heeft het noch vele andere tekens niet die het zou moeten hebben om het Satyrium Erythronium te wezen. Anderen noemen het Pseudohermodactylus, dat is valse Hermodactylus, en voorwaar het verschilt niet zo zeer van het Colchicum (waaronder de Hermodactylus schijnt te rekenen) dat men het daarmee niet enigszins zou kunnen vergelijken.

Dan het komt met het Ephemerum van Dioscorides wat meer overeen, gemerkt dat de beschrijving die Dioscorides daarvan geeft van de onze in zeer weinig tekens verschillend wordt bevonden want het lijkt op de wilde lelie met zijn kleinere bladeren en bloemen die ook dunner en omgebogen zijn, de wortel is enkel of enig en langwerpig en een vinger dik en lijkt op een lange dunne bol of ui, als we boven ook vermaand hebben. Alleen ontbreekt bij hem de steel die op die van de lelie lijkt die nochtans met die van de wilde lelie enigszins vergeleken zou mogen worden omdat het op zijn steel een bloempje voortbrengt dat als die van de wilde lelie nederwaarts hangt en omgebogen is.

Maar om iedereen dat opmerkelijker te kennen te geven zo luidt de beschrijving van het Ephemerum bij Dioscorides aldus: ‘Ephemerum wordt van sommige Iris agrestis of wilde lis genoemd en is van bladeren en stelen de lelie gelijk, maar nochtans dunner dan die. De bloemen zijn wit en bitter van smaak, het zaad is zacht, de wortel is enig, langwerpig en een vinger breed, welriekend en tezamen trekkend van smaak’. In welke beschrijving daar Dioscorides zijn Ephemedrum met de wilde Iris, dat is in het Grieks Iris agria, vergelijkt zou ik liever stellen dat woord wilde lelie, dat is in het Grieks Krinon agrion. Want indien dit gewas (zo Dioscorides zelf schrijft) van bladeren en stelen op de lelie lijkt, zo moet men dat eerder de naam van wilde lelie dan van wilde Iris geven.

Ephemerum van Matthiolus. De wijdvermaarde Andreas Matthiolus geeft ons een schilderij van Ephemerum die geenszins op deze beschrijving van Dioscorides gedaan lijkt wat we ook in de hoven van Oostenrijk, Hongarije en van Nederduitsland anders hebben zien voortkomen dan het van hem geschilderd is geweest, want het gaf daar uit zijn wortel langwerpige brede en hardachtige bladeren die op die van de Isatis of wouw leken, maar nochtans kleiner dan die en had vele ronde steeltjes wat hoger dan vijf en veertig cm niet zonder aangroeiende zijtakjes die op hun top bekleed waren met witte vijfbladige bloempjes, niet groot waarvan de ene voor en de ander er na uitkomt waarna klein zaad volgt dat in ronde bolletjes of hoofdjes besloten was, de wortels zijn met vele dikke vezels bezet.

Aard, kracht en werking.

De krachten [313] van Dens caninus, indien het niet het Ephemerum van Dioscorides is zijn ons noch gans onbekend en van niemand tot noch toe onderzocht.

Dan het Ephemerum daar Dioscorides van schrijft heeft een zeer geschikte wortel om de tandpijn te genezen en vooral als men die in water gekookt heeft en de mond met dat afkooksel of water spoelt.

De bladeren van hetzelfde Ephemerum in wijn gekookt zijn goed om de gezwellen, puisten en ander verheven plekken te verdrijven en te laten verdwijnen of verteren zo dezelfde Dioscorides schrijft.

BIJVOEGING.

In al hetgeen dat men van deze bloem als ook van meest alle bloemen en meer andere vreemde en niet goed bekende kruiden beschreven vindt zullen we hier in deze bijvoegingen de woorden van de hoog geleerde heer Carolus Clusius gewoonlijk volgen die het meeste van al deze fraaie en vreemde kruiden of immers hun eigenschappen veel duidelijker ontdekt en aangetekend heeft dan iemand anders van al diegene die voor zijn tijd geweest zijn. Voorts, aangaande dit kruid dat we hier beschrijven, te weten Dens caninus, hij vermaant daar aldus van als volgt.

Dens caninus met een purperachtige bloem brengt gewoonlijk in het begin van de lente twee bladeren (zelden drie) voort die elkaar omvatten en in hun midden de bloemen verscholen houden die van gedaante op de leliebloemen lijken, maar nochtans korter en breder en op die van Allium ursinum lijken, maar met dikkere en steviger en met vele grote uit het zwarte purperkleurige plekken besproeid, onder smal of eng die geleidelijk aan breder worden en tenslotte in een scherp spits eindigen, als deze bladeren zich ontplooien en vaneen gaan dan komt de bloem te voorschijn die op een effen en van binnen hol en leeg steeltje staat van omtrent een zeventien cm lang en van zes langwerpige naar beneden omgekromde blaadjes gemaakt is die door de hitte van de zon open gaan en hun bladeren omhoog oprichten en ombuigen (zoals doen de bloemen van varkensbrood of Cyclamen) zeer mooi bleekpurper van kleur en van binnen met zes purperen draadjes en met een wit driekantig priempje versierd en gans geen reuk hebben die merkelijk of zeer te prijzen is, alleen de fraaiheid van de kleur en vorm van deze bloemen maakt ze veel geacht en waard, na de bloem volgt een driehoekig zaadhuisje dat sommige zaden bevat die van het tweede vroege Leucoïm bulbosum bijna gelijk, maar langer en dunner en roze van kleur. De wortel is lang en onder dik en met vele witte vezels behangen en met een plat klistertje of rondachtig aanhangsel (soms ook twee of meer) aan haar zijde bezet als sommige overblijfsels van de wortels van het voorgaande jaar, naar boven wordt ze geleidelijk aan dunner, te weten daar de steel uitspruit en langs de aarde twee bladeren voortbrengt, dan zolange als deze plant niet bloeit zal ze maar een blad uitgeven.

Dens caninus met een witte bloem heeft langere bladeren die zijn witte plekken zeer lange tijd behoudt, de bloem is ook gewoonlijk groter en wit van kleur of van een gemengde kleur tussen het witte en purperkleurige die witte draadjes in het midden heeft met zwartachtige nopjes er op. De zaadbol en het zaad zijn als die van de andere soort, de wortel is ook lang, maar dikker dan die van de voorgaande. Beide soorten kunnen zeer goed tegen de koude.

Plaats.

De eerste soort van Dens caninus met purperen bloemen groeit niet ver van Gratz in Stiermarkt aan de wortels en vochtige grasachtige dalen van sommige bergen, het groeit ook in Savoye op de bergen en ook omtrent Bayonen. Die met witte bloemen groeit in Italië in de bergen omtrent Padua en Vicenzen gelegen.

Namen.

Deze bloem wordt in Stirien van de dokters en apothekers op het Latijns Dentali genoemd, maar van sommige landlieden aldaar Schosswurtz. Die van Savoye en Lobel hebben het Satyrion Erythronium genoemd. Maar die met witte en bleekpurperen bloemen heet in Italië bij sommige Dens caninus of Pseudo hermodactylus, als gezegd is. De dokters van Lyon, zegt Lobel, hebben het lange tijd voor echte Satyrium gehouden. De naam Dens caninus verschilt van Denticula canis daar Ruellius van spreekt en de chiendent van de Fransen wat een soort van gras is. Aangaande dat sommige het voor Ephemerum non lethale houden, dat is onzeker, want verschillende kruidbeschrijvers hebben daar verschillende kruiden voor aangezien die alle door waarschijnlijke redenen daartoe bewogen zijn, want Fabius Columna houdt het vingerhoedkruid daarvoor, Fuchsius de lelietjes van dale, andere de gewone Hermodactylen, andere Dictamnus en zeggen dat ze met de beschrijving van het onschadelijke Ephemerum overeen komt, maar meest alle houden Colchicum voor het Ephemerum lethale aut strangulatorium als we elders betonen. Dan hetgeen dat Dodonaeus alhier met de naam Ephemerum Matthioli beschrijft is gans een bastaardsoort van Ephemerum en mag met recht Ephemerum spurium heten. Het is een vreemd gewas, als gezegd is, uit andere landen in de hoven van Nederland gebracht en in Italië giglio matto, dat is zotte lis of beter zotte lelie genoemd en, als Dodonaeus eensdeels te kennen geeft en Lobel daarvan schrijft, het is een soort van wederik of wede, immers de bladeren zijn half tussen die van wederik, wede of wouw, de stelen zijn soms meer dan zestig cm hoog met holle zijstelen, de witte vijfbladige bloemen lijken op die van zwart wolkruid, de zaadhoofdjes zijn als die van het vlas, de wortels zijn vezelachtig als die van wede.

Kracht en werking.

De vrouwen van Stirien maken een poeder of meel van de gedroogde wortels van deze Dens caninus en strooien dat in de pap van de jonge kinderen om de wormen van de buik om te brengen.

Hetzelfde poeder met wijn ingenomen is wonderlijke goed om de smart van de darmen of Colicompas te verzoeten en bovendien versterkt het de krachten van het ganse lichaam en voedt zeer goed.

Tegen de vallende ziekte van de jonge kinderen plag men hun deze wortel die gepoederd is met water te drinken te geven.

De dokters van Lyon hebben deze wortels laten konfijten en overzenden voor het echt Satyrium van de ouders als zeer geschikt om de lust van bijslapen te vermeerderen, dan de krachten die we tevoren verhaald hebben zijn veel bekender dan deze.

Het Ephemerum van Matthiolus schijnt van krachten iets van de wederik, wouw of wede te hebben, maar is niet onderzocht.