Misopates

HET XXV. CAPITEL.

Van Wilt oft Kleyn Orant.

Gheslacht.

Behalven de voorbeschreven tamme soorte van Orant, oft Groote Orant, isser noch een ander dierghelijck ghewas, ’t welck heel wilt van aerd is, ende Kleyn oft Wilt Orant ghenoemt wordt.

Ghedaente.

Wilt Orant is veel kleynder ende leeger wassende dan het Tam oft Groote Orant: boven dien soo is het een weynighskens ruygh oft hayrigh in ’t aentasten. Het heeft oock dunne teere steelkens, in andere sijd-steelkens verdeylt: de bladeren zijn langh en smal: de bloemen en wassen niet op ’t sop van de steel, maer neffens de bladeren, uyt den oorspronck van dien, dat is tusschen de bladerkens ende tusschen de steelkens, de bloeme van Groot Orant ghelijck, maer kleynder dan die, van verwen root-purpurachtigh, in ’t midden geel. Als de bloemen vergaen zijn, soo volgen daer oock ronde saet-bollekens nae, kleynder ende korter dan die van de voor- beschreven Grooten Orant, open ende met vele gaetkens door-boort, ende alsoo een menschen doodts-hooft eenigsins ghelijckende: daer in leyt seer kleyn saet: de wortelen zijn dun ende teer.

Plaetse.

Kleyn Wilt Orant wast op vele plaetsen van Neder ende Hoogh-Duydtschlandt by de kanten van de velden ende in de bouwlanden selfs, langhs de weghen, in de hoven, onder de haghen, ende elders: dan op d’ een ghewest wast het veel grooter ende weeldiger, op het ander veel kleynder, teerder, ende magerder; ende dat nae de vetheydt oft eyghentheydt van den grond.

Tijdt.

Dit is een Somersch ghewas: want het vergaet des winters ende bloeyt ghemeynlijck in Hoymaendt ende Ooghstmaendt.

Naem.

Hier te lande noemtmen dit cruydt Kleyn Orant: in ’t Latijn heet ’t Antirrhinum minus, oft Antirrhinum silvestre, dat is Wilt Orant. Het is sonder twijfel een wilde soorte van Orant. Om de groote ghelijckenisse die den naem Orant heeft met het woordt Orontium, hebben sommige willen besluyten, datter het Orontium is daer Archigenes by Galenus af vermaent in het negenste boeck der ghenees-middelen nae de plaetsen; segghende dat het water daer het Orontium in ghesoden is gheweest, seer goedt is om daer mede de geelsuchtighe menschen te baden ende af te wasschen. Dan oft het oprechtelijcke ’t selve is, en kan ick niet versekeren, ghemerckt dat de beschrijvinge daer van nerghens ghevonden en wordt, iae selfs nergens elders ghenoemt en wordt, dan op de voorseyde plaetse van Galenus. Daerom is Janus Cornarius oock beducht gheweest, dat het woordt Orontium soude moghen bedorven oft onrechtelijck gestelt wesen in de boecken van Galenus, in plaetse van Origanum, ’t welck de selve krachten heeft, nae Dioscorides segghen, die Archigenes dat cruydt daer hy af spreeckt toe gheschreven heeft; te weten, dat het in badtstoven ghebruyckt zijnde, de geelsuchtighe menschen nuttelijck ende behulpigh is.

Maer het schijnt dat dit ons kleyn Orant meer ghelijckenisse heeft met dat gewas, ’t welck van Dioscorides met naeme Phyteuma beschreven wordt in sijn vierde boeck, alwaer hy aldus schrijft: Phyteuma heeft de bladeren die van het Struthium ghelijck, maer nochtans een weynighsken kleynder dan die: het krijght vele vruchten oft saet-bollen, die doorgatet oft geboort zijn: de wortel is kleyn ende dun oft teer, niet diep inder aerden sinckende, maer alleen aen het opperste oft den risch van der aerden vast wesende. [277]

Welcke beschrijvinghe met ons Wildt Orant ghenoeghsaem over een schijnt te komen: want soo veel de bladeren belanght, die zijn merckelijck kleyner dan die van het Struthium; wel verstaende, in dien het Struthium, nae het segghen van Plinius, kleyner van bladeren is dan de Olijf-boom, soo en isser gheen groot onderschil in de grootte van de bladeren: want de bladeren van den Wilden Orant zijn oock veel kleyner ende smaller dan de Olijf-bladeren oft die van Oleago, dat is Chamelea, zijn. Voorts, indien met het saedt-bolleken voor de vrucht verstaen magh, soo komt ons Wilt Orant met het Phyteuma daer in oock over een: want het heeft vele dierghelijcke hoofdekens oft saedt-bollekens, die gegaet oft doorboordt zijn: ’t welck ons gheensins vreemt oft nieuw en behoort te duncken, ghemerckt datmen dat gantsche bolleken oft hoofdeken, daer het saedt van andere cruyden in pleegh besloten te wesen, ende naementlijck van het Groot Orant, oft Tamme Antirrhinum, Carpos, dat is vrucht, pleegh te noemen. Aengaende de wortelen, daer van en behoeftmen gantschelijck niet te twijffelen: want de wortelen van ons Wildt Orant komen gheheelijck over een met de ghene die het Phyteuma van Dioscorides toe-gheschreven worden. Wt welcke ken-teeckenen ende redenen merckelijck ghenoegh schijnt te blijcken, dat ons Orant het oprecht Phyteuma van de ouders is: nochtans soo heeft Matthiolus, niet tegenstaende dat hy te voren dit Wildt Orant oock voor het oprecht Phyteuma ghehouden hadde, ons een ander ghewas voor het Phyteuma van Dioscorides beschreven ende doen schilderen, te weten de Campanula oft Klockskens; waer van wy te voren ghehandelt hebben in het 10. Capitel van desen onsen sesten Boeck: alwaer wy met lange woorden bethoont hebben, waerom dat wy de Klockskens voor gheen Phyteuma en houden, ende waer in de meyninghe van den selven Matthiolus te wederlegghen ende voor niet goet te houden is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese kleyne soorte van Orant, dat is Wildt Orant, en wordt nerghens in ghebruyckt oft goedt ghevonden: maer indien het oprecht Phyteuma van de ouders is, soo is het goet om tot liefde te verwecken. Want, soo Dioscorides schrijft, Phyteuma wordt ghemenght onder de dinghen diemen in de Minne-drancken pleegh te doen, die van de vrouwen ende ionghmans die verlieft zijn ende van liefden mistroostigh bereydt worden, om de herten van haer beminde nae hun te trecken oft te locken: ghelijckmen ghelooft datmen met het Cruydeken Volght my naer soude konnen ghedoen. Maer dierghelijcke krachten van de cruyden te willen eyschen oft verwachten, is niet alleen lachens, maer oock straffens weerdigh.

BIIVOEGHSEL.

De vellachtighe hopkens, seght Lobel, die van ghedaente ghelijck zijn ’t hooft van een Kalf oft Simme, bewijsen oock, dat dit cruydt een soorte van Orant is: oock heeft het de bladers ende purpur bloeme den anderen heel ghelijck, maer kleynder, ende neffens d’ uytspruyten van de bladers voortkomende: het groeyt over al van selfs seer overvloedigh, soo wel in de hoven als aen de kanten van de onghebouwde velden; ende heeft als nu kleyner als nu grooter bladers: dan sy zijn ghemeynlijck veel smaller dan die van het Vlas oft Wildt Vlas: waerom dat sommighe oock willen segghen, dat is het Antirrhinum van Plinius.

Alderkleynste Orant wast in Vlaenderen, ende is meestendeel ligghende, soo Lobel betuyght, ende andersins den Kleynen ghemeynen Orant ghelijck, aengaende de purpurachtighe bloemkens, ende aengaende de bladerkens ende steelkens, maer is nochtans veel kleyner.

Ander Kleyn Orant is van uytspruyten ende ghedaente den Ghemeynen niet seer onghelijck; maer daer is verschil in de bloemen (soo Lobel dat beschrijft) de welcke die van de Violieren oft oock de Christus-ooghen, ghelijck zijn, ende soodanigh als Dioscorides gheeft sijnen Orant oft Antirrhinum: oock en is ’t saedt niet besloten in huyskens die een Kalfs-snuyte ghelijck zijn.

Kleyn Orant met bleeck-geele bloemen wast in sommighe hoven van Nederlandt, in November bloeyende, met smalle heel ruyghe doncker-groene bladeren, met saedt-huyskens als een doodts-hooft.

Orant van Hieronymus Bock, in ’t Latijn Antirrhinum Tragi, is de Wouwe.

Chascousa van Candien is een soorte van Wildt Antirrhinum, die de Griecksche vrouwen weten te ghebruycken, om de mans te bekoren oft tot liefde te verwecken.

Chymene, alsoo heel Grieckenlandt door genoemt, is een cruydt met bladeren als die van ’t voorseyde Wildt Antirrhinum, van sommighe voor het oprecht Struthion Dioscoridis ghehouden, seer ghebruyckelijck om de Sijde geel te verwen.

Naemen.

Sommighe heeten dit cruydt op ’t Latijnsch Caput Maurohebraei oft Caput Simiae, dat is, het hooft van eenen Joode Moore oft Simme, anders Maraenscop oft Simmenhooft: andere noemen ’t Aurantium oft Orantium van Archigenes, als voorseydt is. Dan aengaende dat Dodoneus ’t selve voor Phyteuma van Dioscorides aensiet, daer teghen strijdt de meyninghe van den Edelen Hoogh-geleerden Fabius Columna, die met seer vele redenen bethoont, dat het Phyteuma van Dioscorides meerder gelijckenisse met de gheslachten van de Scabieusen heeft, dan met het Antirrhinum oft Orant. Doch in ’t vervolgh van dit boeck sullender meer cruyden beschreven worden, die van verscheyden gheleerde voor Phyteuma aenghesien pleghen te wesen.

Kracht ende Werckinghe.

Kleyn Orant is warm ende droogh, ende fijn oft dun van stoffe; ende is machtigh om de geeligheyt des lichaems te doen vergaen ende te verdrijven, bijsonder de ghene die nae de geelsucht ghebleven is, alsmen met het water daer ’t in ghesoden is ’t lichaem wel wascht: immers indien dit cruydt ’t selve is dat Archigenes Orontium noemt.

Chascousa is een lief-cruydt alsoo wel als Phyteuma.

Chymene wordt ghebruyckt om de Sijde geel te verwen.

HET XXV. KAPITTEL.

Van wilde of kleine Orant. (Misopates orontium)

Geslacht.

Behalve de voorbeschreven tamme soort van Orant of grote Orant is er noch een ander diergelijk gewas wat heel wild van aard is en klein of wilde Orant genoemd wordt.

Gedaante.

Wilde Orant groeit veel kleiner en lager dan het tamme of grote Orant en bovendien is het wat ruig of harig in het aantasten. Het heeft ook dunne tere steeltjes die in andere zijsteeltjes verdeeld zijn, de bladeren zijn lang en smal, de bloemen groeien niet op de top van de steel, maar naast de bladeren en uit de oorsprong er van, dat is tussen de blaadjes en tussen de steeltjes en is de bloem van groot Orant gelijk, maar kleiner dan die en van kleur roodpurperachtig en in het midden geel. Als de bloemen vergaan zijn volgen er ook ronde zaadbolletjes na die kleiner en korter zijn dan die van de voor beschreven grote Orant en zijn open en met vele gaatjes doorboord en lijken alzo enigszins op een mensen doodshoofd en daarin ligt zeer klein zaad, de wortels zijn dun en teer.

Plaets.

Kleine wilde Orant groeit op vele plaatsen van Neder en Hoogduitsland bij de kanten van de velden en in de bouwlanden zelf, langs de wegen, in de hoven, onder de hagen en elders, dan op het ene gewest groeit het veel groter en weliger en op het ander veel kleiner, teerder en magerder en dat naar de vetheid of eigenschap van de grond.

Tijd.

Dit is een zomers gewas want het vergaat ‘s winters en bloeit gewoonlijk in juli en augustus.

Naam.

Hier te lande noemt men dit kruid kleine Orant, in het Latijn heet het Antirrhinum minus of Antirrhinum silvestre, dat is wilde Orant. Het is zonder twijfel een wilde soort van Orant. Om de grote gelijkenis die de naam Orant heeft met het woord Orontium hebben sommige willen besluiten dat het de Orontium is daar Archigenes bij Galenus van vermaant in het negende boek van de geneesmiddelen naar de plaatsen en zegt dat het water daar het Orontium in gekookt is geweest zeer goed is om er de geelzuchtige mensen mee te baden en af te wassen. Dan of het echt hetzelfde is kan ik niet verzekeren gemerkt dat de beschrijving daarvan nergens gevonden wordt, ja zelfs nergens elders genoemd wordt dan op de voor vermelde plaats van Galenus. Daarom is Janus Cornarius ook beducht geweest dat het woord Orontium bedorven of onecht gesteld zou mogen wezen in de boeken van Galenus in plaats van Origanum wat dezelfde krachten heeft naar Dioscorides die zegt dat Archigenes dat kruid daar hij van spreekt toegeschreven heeft, te weten dat het in badstoven gebruikt de geelzuchtige mensen nuttig en behulpzaam is.

Maar het schijnt dat dit ons klein Orant meer gelijkenis heeft met dat gewas wat van Dioscorides met naam Phyteuma beschreven wordt in zijn vierde boek waar hij aldus schrijft: ‘Phyteuma heeft de bladeren die van het Struthium gelijk zijn, maar nochtans wat kleiner dan die en krijgt vele vruchten of zaadbollen die doorgaat of geboord zijn, de wortel is klein en dun of teer en zinkt niet diep in de aarde, maar is alleen aan het opperste of de ris van de aarde vast. [277]

Welke beschrijvinge met onze wilde Orant voldoende overeen schijnt te komen, want zoveel de bladeren aangaat die zijn merkelijk kleiner dan die van het Struthium, wel verstaande indien het Struthium, naar het zeggen van Plinius, kleiner van bladeren is dan de olijfboom en dan is er geen groot verschil in de grootte van de bladeren want de bladeren van de wilde Orant zijn ook veel kleiner en smaller dan de olijfbladeren of die van Oleago, dat is Chamelea. Voorts indien men het zaadbolletje voor de vrucht verstaan mag dan komt onze wilde Orant met het Phyteuma daarin ook overeen want het heeft vele diergelijke hoofdjes of zaadbolletjes die gegaat of doorboord zijn wat ons geenszins vreemd of nieuw behoort te lijken, gemerkt dat men dat ganse bolletje of hoofdje daar het zaad van andere kruiden in plag besloten te wezen en namelijk van het groot Orant of tamme Antirrhinum Carpos, dat is vrucht, plag te noemen. Aangaande de wortels daarvan behoeft men gans niet te twijfelen want de wortels van onze wilde Orant komen geheel overeen met diegene die het Phyteuma van Dioscorides toegeschreven worden. Uit welke kentekens en redenen merkelijk genoeg schijnt te blijken dat onze Orant het echte Phyteuma van de ouders is, nochtans zo heeft Matthiolus niet tegenstaande dat hij tevoren deze wilde Orant ook voor het echt Phyteuma gehouden heeft ons een ander gewas voor het Phyteuma van Dioscorides beschreven en laten schilderen, te weten Campanula of klokjes waarvan we tevoren gehandeld hebben in het 10^de kapittel van dit ons zesde boek waar we met lange woorden aangetoond hebben waarom dat we de klokjes voor geen Phyteuma houden en waarin de mening van dezelfde Matthiolus te weerleggen en voor niet goed te houden is.

Aard, kracht en werking.

Deze kleine soort van Orant, dat is wilde Orant, wordt nergens in gebruikt of goed gevonden, maar indien het echte Phyteuma van de ouders is dan is het goed om tot liefde te verwekken. Want zo Dioscorides schrijft Phyteuma wordt gemengd onder de dingen die men in de minnedranken plag te doen die van de vrouwen en jonge mannen die verliefd zijn en van liefde mistroostig zijn bereid worden om de harten van hun beminde naar zich te trekken of te lokken gelijk men gelooft dat men met het kruidje volg me na zou kunnen doen. Maar diergelijke krachten van de kruiden te willen eisen of verwachten is niet alleen belachelijk, maar ook strafbaar.

BIJVOEGING.

De velachtige hopjes, zegt Lobel, die van gedaante op het hoofd van een kalf of aap lijken bewijzen ook dat dit kruid een soort van Orant is, ook heeft het de bladeren en purperen bloem die op de andere heel lijkt, maar kleiner en naast de uitspruitsels van de bladeren voortkomt, het groeit overal vanzelf zeer overvloedig en zowel in de hoven als aan de kanten van de ongebouwde velden en heeft nu kleiner en dan groter bladeren, dan ze zijn gewoonlijk veel smaller dan die van het vlas of wild vlas waarom dat sommige ook willen zeggen dat het Antirrhinum van Plinius is.

(Chaenorrhinum minus) Allerkleinste Orant groeit in Vlaanderen en is meestal liggend, zo Lobel betuigt, en anderszins de kleine gewone Orant gelijk aangaande de purperachtige bloempjes en aangaande de bladertjes en steeltjes, maar is nochtans veel kleiner.

Andere kleine Orant is van uitspruiten en gedaante de gewone vrij gelijk, maar er is verschil in de bloemen (zo Lobel dat beschrijft) die van de violieren of ook de Christusogen gelijk zijn en zodanig als Dioscorides zijn Orant of Antirrhinum geeft, ook is het zaad niet besloten in huisjes die een op een kalfsnuit lijken.

Kleine Orant met bleekgele bloemen groeit in sommige hoven van Nederland die in november bloeit met smalle heel ruige donkergroene bladeren en met zaadhuisjes als een doodshoofd.

Orant van Hieronymus Bock, in het Latijn Antirrhinum Tragi, is de wouw.

Chascousa van Kreta is een soort van wilde Antirrhinum die de Griekse vrouwen weten te gebruiken om de mannen te bekoren of tot liefde te verwekken.

Chymene, alzo heel Griekenland door genoemd, is een kruid met bladeren als die van het voor vermelde wilde Antirrhinum en van sommige voor het echt Struthion Dioscoridis gehouden, zeer gebruikelijk om de zijde geel te verwen.

Namen.

Sommige noemen dit kruid op het Latijn Caput Maurohebraei of Caput Simiae, dat is het hoofd van een Jood, Moor of aap, anders Maraenscop of apenhoofd, andere noemen het Aurantium of Orantium van Archigenes zoals gezegd is. Dan aangaande dat Dodonaeus het voor Phyteuma van Dioscorides aanziet, daartegen strijdt de mening van de edele hooggeleerde Fabius Columna die met zeer vele redenen aantoont dat het Phyteuma van Dioscorides meer gelijkenis met de geslachten van de Scabiosa heeft dan met het Antirrhinum of Orant. Doch in het vervolg van dit boek zullen er meer kruiden beschreven worden die van verschillende geleerde voor Phyteuma aangezien plegen te wezen.

Kracht en werking.

Klein Orant is warm en droog en fijn of dun van stof en is machtig om de geligheid van het lichaam te laten vergaan en te verdrijven en vooral diegene die na de geelzucht gebleven is als men met het water daar het in gekookt is het lichaam goed wast, immers indien dit kruid hetzelfde is dat Archigenes Orontium noemt.

Chascousa is een liefkruid alzo wel als Phyteuma.

Chymene wordt gebruikt om de zijde geel te verwen.