Lamium

HET XXXVI. CAPITEL.

Van Doove Netelen.

Gheslachten.

Daer worden sommighe cruyden onder het gheslacht van de Netelen gherekent; de welcke om dat sy niet rouw oft stekeligh en zijn, Doove oft Doode Netelen ghenoemt worden. Dan dese zijnder verscheyden soorten, van de welcke wy de voornaemste in dit Capitel sullen beschrijven, die van den anderen eensdeels van ghedaente van bladeren, ende eensdeels van reuck verschillen: want sommighe van dien en hebben gheenen reuck, sommighe en stincken niet seer, ander riecken seer swaer, ende stincken; ende meer ander onderscheyden worden daer tusschen gevonden, als hier naemaels blijcken sal. [227]

Ghedaente.

Dat eerste gheslacht van Doove Netelen wast recht op, met vierkantighe, eenen voet, selden anderhalven hooghe steelen, ghemeynlijck dry oft vier by een uyt de wortel spruytende: de bladeren zijn die van de Heete oft Brandende Netelen niet seer ongelijck, rondsomme de kanten ghekertelt, doch geensins brandende oft steckende, maer eer sacht ende bijnae wolachtigh. Rondsomme de steelen tusschen de bladeren wassen de bloemen, wervels-gewijse staende, kleyne kapkens oft opene helmkens ghelijckende, van verwe dickwijls wit, somwijlen geel, somtijdts uyt den rooden wat purpurachtigh. De wortelen hangen aen een met vele verscheyden faselingen.

2. De tweede soorte van Doove Netelen is de voorbeschrevene van hooghde ende steelen seer ghelijck: alleen haer bladeren zijn wat kleynder ende wat rondachtigher, oft niet soo langhachtigh. De bloemen zijn geel, oft roodachtigh. Voorts, soo heeft dit ghewas eenen seer onlieffelijcken ende stercken oft swaeren reuck.

3. Het derde geslacht van Doove Netelen heeft grooter bladeren dan het Eerste: de steelkens zijn somtijts anderhalven voet hoogh, vierkantigh, de t’ soppen van de welcke, midtsgaders de bovenste bladerkens, van verwe de swarte oft blauwe Violen ghelijcken, seer fraey om sien, ghelijck het oock ghebeurt met de bladeren van het Tamme Horminum: de bloemen, die langhs de steelen staen en wassen, zijn gout-geel van verwe.

4. Daer is oock een vierde soorte van Doove Netelen, wiens steelen dicker zijn dan die van de voorgaende soorten, gheknoopt, ende in vele sijd-tacken verdeylt, somwijlen anderhalven voet langh: de bladeren zijn oock aen de kanten ghekertelt, van ghedaente die van de eerste soorte ghelijckende, nochtans wat grooter dan die. Om de steelen wassen in de ronde stekelighe oft doornachtighe wervelkens oft ringhskens, uyt de welcke de bloemen uytsteken, somwijlen wit van verwen, sonder eenighe tickelkens oft plackskens; somwijlen met purpurachtige oft peerse stickelkens gheteeckent oft bijnae ghespickelt: somwijlen zijn sy half geel, half purpurverwigh, oft oock heel geeluwe van verwe. De wortelen hanghen aen een met haere veselinghen.

Plaetse.

De Doove Netelen wassen over al by de tuynen, muren, hagen, ende wegen, op de vervallen timmeragien, aen de kanten van de ghebouwde landen, ende oock in de hoven, die wel gade gheslagen en worden.

1.2. De twee eerste soorten worden op dierghelijcke plaetsen meest gevonden.

3. De derde soorte is in Oostenrijck, Behemen ende andere omliggende landouwen meer bekent dan hier te lande.

4. De vierde wast seer geerne in waterachtige oft poelachtighe plaetsen, ende oock dickwijls neffens de weghen, ende wort in Hollandt veel ghevonden.

Tijdt.

De Doove Netelen bloeyen meest al den Somer door.

Naemen.

Dese cruyden worden gemeynlijck in ’t Nederduytsch Doove Netelen ghenoemt; in ’t Hooghduytsch Tode Nessel, ende Taube Nessel; in ’t Spaensch Hortiga muerta; in ’t Italiaensch Ortica morta; in ’t Fransch Ortie morte; in ’t Latijn noemtmense oock Urtica iners ende Urtica mortua. Dan Plinius seght, die soorte van Netelen, die niet brandende oft heet en is, wordt Lamium ghenoemt.

1. De eerste soorte hebben wy in ’t Latijn Urtica iners prima, oft Lamium primum, dat is Eerste Doove Netelen, ghenoemt.

2. De tweede soorte maghmen in ’t Latijn Urtica iners altera noemen; in ’t Nederduytsch Tweede oft Stinckende Doove Netelen. Dese soorte schijnt eensdeels over een te komen met dat ghewas, ’t welck by de Griecken Galiopsis oft Galeobdolon ghenoemt pleegh te wesen, in ’t Latijn Urtica labeo.

Galiopsis van Dioscorides. Voorts, soo is de Galiopsis, als Dioscorides schrijft, een kleyn heesterken oft heesterachtigh ghewas, van steele ende bladeren de Netelen ghelijck, maer de bladeren zijn sachter, ende seer onlieflijck van reuck oft stinckende, als sy tusschen de handen ghewreven worden: de bloemen zijn kleyn, ende purpurverwigh. Welcke beschrijvinghe met die van dese tweede soorte van Doove Netelen seer wel over een schijnt te komen.

3. De derde soorte, Urtica iners tertia in ’t Latijn gheheeten, oft Lamium luteo flore, magh in ’t Nederduytsch Derde Doove Netelen ghenoemt worden, oft Doove Netelen met geele bloemen.

4. De vierde, in ’t Latijn Urtica iners quarta, maghmen Vierde Doove Netelen noemen.

Aerd.

De Doove Netelen worden van sommighe in alles de Heete Netelen van aerd ende krachten ghelijck ghehouden: sommighe willen segghen, dat sy veel drooger ende warmer van aerd zijn dan de Heete Netelen.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren, het sap, den steel ende het saet van de Doove Netelen, nae het segghen van Dioscorides, zijn krachtigh om alle herdigheden te vermorwen, ende om alle kroppen, klieren, bloetsweeren ende andere gheswillen te verteeren ende te doen scheyden: selfs den cancker, ende de gheswillen die achter d’ ooren pleghen te komen: maer om dat te doen, moetmen daer een plaester oft papken af maken, ende dat soo lauw op die plaetse den tijdt van twee daghen langh houden. Het water daer dese selve dinghen in ghesoden zijn, wort oock voor seer goedt ghehouden om daer mede te stoven oft te baeyen in de selve ghebreken.

Het selve saet ende bladeren zijn oock seer goedt om de voort-etende sweeren, cancker ende vervuylde verrotte zeeren te genesen, met sout ghestooten, ende daer opgeleyt. Plinius schrijft oock ’t selve van de Galiopsis in het 9.capitel van sijn 27.boeck: De bladeren, seght hy, ende de steelen, ghenesen alle herdigheden ende canckeren, met azijn ghestooten ende opgheleydt zijnde; ende oock de kropsweeren oft klieren. Sy verteeren ende doen scheyden alderhande ghewas, ende het gheswil achter d’ooren. Men pleegh de wonden ende zeeren oock met het sap oft afsiedtsel van dese bladeren te stoven oft te baeyen. ‘T selve ghewas gheneest oock alle verrottende zeeren ende canckerachtighe sweeren.

Den selven Plinius schrijft, insghelijcks oock van Lamium oft Doove Netelen in het 14. capitel van sijn 22.boeck, alwaer hy de krachten van dien met de naevolgende woorden verhaelt: Lamium, seght hy, met een korenken souts ghestooten, gheneest alle ghepletterde, ghequetste, gheblutste, verbrande ende ghewonde leden, ende oock de klieren, oft kropsweeren, gheswillen, ende het flercijn oft de gichte selve, bijsonder die aen de voeten komt.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers zijn van die meyninghe, dat de witte bloemen van Doove Netelen den witten [228] vloet der vrouwen konnen op doen houden: ende sommighe pleghen van die bloemen tot dien ghebruycke een Conserve met suycker te maken: van de welcke sy de vrouwen alle dage wat raden in te nemen, tot dat sy heel ghenesen zijn.

BIIVOEGHSEL.

Verscheyden soorten van cruyden hebben wat ghelijckenisse met de Doove Netelen, maer zijn met den naem Galiopsis, Sideritis, Melisse ende Scharleye elders vermaent. Eenighe mede soorten daer van sullen wy hier verhalen, met sommighe die van Clusius beschreven ende voor Lamium ghehouden zijn. Den welcken wy hier in liever volghen, dan de ander, die nochtans niet sonder reden, om dat de Heete Netelen gheen helmwijse oft kapwijse bloemen en hebben, het Glas-cruydt ende Binghel-cruydt voor sachte soorten van Netelen houden, ende de ghemeyne Doove Netelen by ’t gheslacht van Sideritis stellen.

Ghemeyne teeckenen van alle Doove Netelen. Het is te weten, dat alle Doove Netelen meest van Mey af beghinnende, den heelen Somer door bloeyen. De bladeren staen altijdt twee teghen den ander en over, met tusschen-ruymte oft ledigheydt den steel besettende. De wortelen zijn dick, knoopachtigh, gheveselt, alle iaer aennemende, ende nieuwe spruyten oft steelen uytghevende.

Doove Netelen met witte bloemen, onder geel, met peersche strepen, behooren tot het Vierde gheslacht by Dodoneus.

Doove Netelen met witte placken. De bladeren hier van zijn somtijdts met groote witte placken, somtijts met kleyne ghespickelt oft ghestickelt. Sy heeten Lamium leucosticton.

Doove Netelen met een witte streep langhs henen ’t bladt in Apulien wassende, is ’t ghene dat Columna Lamium Plinij Campoclarense & montanum noemt, met vierkantighe roodachtighe steelen, de helft kleynder bladeren dan die van ghemeyne Doove Netelen, hebbende een witte streep in ’t midden, ende een rechte zenuwe aen beyde sijden doorgaende. Welcke witte streepe daer altijdt in blijft, selfs al bewaerdemen de bladeren thien iaer langh droogh. De bloemen zijn uyt den witten roodachtighe hemlkens, vier saden naelatende.

Veranderinghe.

De bladeren zijn somtijdts spitser, dieper ghekerft, als Gamander, ende de streep is smaller.

Naemen.

Dese ende de volghende Doove Netelen heeten in ’t Latijn en Griecks Lamium, Aononium, ende Anonium. Die met geele bloemen heet in Italien Milzatilla, als oock die met witte placken, die oock Lienaria heet. Die met witte bloemen noemen sommighe Archangelica flore albo.

Ander gheslachten van Doove Netelen uyt Clusius: sommighe van de welcke elders vermaent zijn, sommighe ghelijckende de ghene die Dodoneus beschreven heeft.

1. A. Eerst Oostenrijcksch Lamium heeft steelen eenen voet hoogh, oft hoogher, vierkant, ruygh, met bladeren bewassen die van Melisse bijnae ghelijck, gherimpelt oft ghefronsselt, met een swarte groente blinckende, wat scherp van smaeck; uyt elke knoopken tusschen de bladeren spruyten de bloemen dry oft vier by een, allegader voorwaerts hanghende, langhachtigh, sonder reuck, groot, niet helmswijse ghemaeckt, maer alleen met het onderste lipken voorwaerts uythangende, purpur van verwe, grooter dan de andere bladerkens van die selve bloeme; de welcke uyt den witten somtijdts purpurverwigh zijn, somtijdts bleecker-purpurachtigh. De bloemhuyskens zijn wijt ende breedt, uyt den groenen bleeck, groot swartachtigh oneffen saet inhoudende, dat in Braeckmaendt rijp is. Men vindt het veel in Oostenrijck, somtijdts oock in Hooghduytschlandt. Het schijnt dat het van Dodoneus voor de derde soorte van Doove Netelen beschreven is.

B. In Savoyen wast het veel, doch alleen met witte bloemen.

C. In Oostenrijck isser een soorte met meer steelen, die swacker zijn ende breukigher, ende wat smaller bladeren.

Voorts, soo is dit gheslacht van Doove Netelen t’ onrecht by Fuchsius ende Tragus Melissophyllon ghenoemt gheweest.

Vremdt Oostenrijcks Lamium is een soorte van Lamium, oft heeft immers met de Galeopsis groote ghemeynschap. Dit cruydt heeft eerst rondachtighe bladeren, die van de Netelen heel gelijck, maer ghemeynlijck grooter, met sachte wolachtigheydt beset, met een vette taeye vochtigheydt als met eenen dauw wat besprenckelt, te wijlen dat sy noch iongh zijn aen de kanten ghekertelt, op langhe steelkens staende: tusschen de welcke in het tweede iaer eenen steel uytspruyt, seskantigh oft vierkantigh, met een sacht dons bewassen, aen de welcke uyt de knoopen spruytende bladeren wassen, altijdt teghen den anderen staende, somwijlen twee, somwijlen dry, kleynder dan die bladeren die eerst uyt de wortel waren ghesproten, ende op korter steelkens staende: uyt de welcke nu twee nu dry steelkens spruyten, eenen duym langh, dun, stijf, ruygh, dry oft vijf bloemen draghende, die hol zijn, van voren wat gapende, met een kleyn uythanghende lipken, ende met een dun priemken dat met draeykens beset is uytstekende, uyt den groenen bleeck van verwe. Nae de bloemen volghen bollekens als die van het Vlas, oft eer van Groot Speen-cruydt, voor spits, vol kleyn swart saet, dat in de Braeckmaendt rijp is.

3. Derde soorte van Lamium is seer fraey, hebbende uyt eene wortel vele steelkens, rood, vierkant, eenen voet langh, met vele knoopen, uyt de welcke twee teghen een staende bladeren spruyten, als die van Stinckende Doove Netelen, nochtans ghelijcker die van Onderhave: tusschen de welcke dry, vier oft vijf huyskens spruyten, met bloemkens als die van Onderhave gapende, sonder eenigh helmken oft kapken van boven, maer alleen een breedachtigh omgheboghen bladerken hebbende, ghemenghelt oft verscheyden van verwe, dat is eensdeels blauw, eensdeels wit, ende eensdeels purpurachtigh.

4. Oprechte Galiopsis van Dioscorides, die Clusius Galiopsis oft Galeobdolon Dioscoridis noemt, heeft vele vierkante roeykens, met bladeren teghen den ander over staende, op langhe voetkens, de Heete Netelen heel ghelijck, hayrigh ende ruygh, maer niet stekende oft brandende. Het opperste van die rijskens eyndight by nae in een adere, ende wordt omringhelt met vijf oft ses worwels ghewijse by een wassende huyskens, die in vijf snippelinghen verdeylt worden; uyt de welcke spruyten langhachtighe bloemen, gapende als die van de Doove Netelen, maer veel kleynder, uyt den swarten wat purpurachtigh, met afhanghende lipkens die met sommighe witte aderkens oft streepkens gheteeckent zijn. Het saet dat in die huyskens steeckt vier by een, is swart als het rijp is. Dit heele ghewas is swaer ende onlieffelijck van reuck, als ’t op schaduwachtighe plaetsen groeyt; in wat opender locht en stinckt het soo seer niet. Het bloeyt in Braeckmaendt ende Hoymaendt.

5. Aldergrootste Oostenrijcksche Galeopsis. Den selven Clusius en gheeft dat gheenen anderen naem dan Galeopsis maxima Pannonica. Het heeft eenen steel omtrent anderhalven voet hoogh, somtijdts oock langher, vierkantigh, dick, by de wortel wat roodachtigh, met vele knoopen: uyt de welcke altijdt twee bladeren spruyten, teghen den anderen staende, die van de Netelen niet onghelijck, aen de kanten oock ghekertelt, maer veel grooter, somwijlen grooter dan een palme, wel ruygh, maer niet stekende oft brandende: uyt het midden van den steel nae bovenwaerts, aen elck knoopken staen in de ronde ses, acht, somtijdts oock wel thien bloemen, niet seffens, maer vervolghens d’ een voor ende d’ ander nae opengaende, veel grooter dan de bloemen van Doove Netelen, doncker-rood, ende by nae purpurverwigh, gapende als kleyne helmkens: het onderste lipken van dese bloemkens is aen de kanten ghesnippelt, ende in tweeen ghedeylt, met vele baerdekens aen de kanten beset, van binnen met witte ende purpure streepkens gheteekent, met vier draeykens ende een priemken onder dat helmken schuylende, van reuck onlieffelijck ende swaer, ghelijck oock is dit gantsche ghewas alsmen dat tusschen de handen wrijft, van smaeck oock onsoet ende bitter. Nae dat de bloemen afghevallen zijn, sietmen in gesnippelde huyskens vier saden steken, het saet van de Molucca ghelijckende.

Cassida, alsoo van Fabius Columna gheheeten, is een middel-ghewas tusschen de Scharleye ende de Doove Netelen, met seer bittere onlieflijck smaeckende bladeren, als die van Gamander. Het bloeyt allenghskens van onder af tot boven toe; op elck t’ sop van de tackskens komen twee peersche helmachtighe langhworpighe bloemen, recht overeynd staende aen een rije, met eenen witachtighen hals. De vruchten zijn rond ende inghedouwt, met klamme dicke ruygigheydt, ende riecken wel, als sy noch groen zijn: van de welcke het voorste deel spits is, ghekloven als eenen mondt: daer op staet, als aen ’t voorhooft, eenen verheven opslagh, ghelijck eenen krommen kam, alsmen in helmetten siedt: daer nae sietmen vier saden by een, die kleyn zijn, rond, bruyn, als die van Hoender-bete.

Veranderinghe.

De bloem is somtijdts bleeck-wit, de bladeren vael oft wit, als de Calament-bladeren.

Kracht ende Werckinghe.

Meest alle Hooghduytsche Alchymisten ghebruycken dese soorten van Doove Netelen om haer distillatien, extractien, sout ende ander kostelijcke bereydinghe te maecken, versekerende ende voor vast houdende, dat sy in meest alle die ghebreken nut zijn, in de welcke de Melissa oft Confilie de Greyn pleegh ghebesight te worden: daerom de ghene die meer van de krachten van dese cruyden begheert te weten, magh de beschrijvinghe van Melisse lesen.

Dan de onderste eyndekens van de helmwijse bloemen der Doove Netelen pleghen van de kinderen ghesogen te worden, om de Honigh-soete vochtigheydt die daer in is (diemen in ’t onderste van veel ander bloemen oock bevindt) de welcke nochtans de selve bloemen met een onnoodighe kinderlijcke vreese schroomen te plucken, denckende dat dese Netelen de Heete Netelen in het steken oft branden soo wel als in de uytwendighe ghedaente ghelijckende zijn.

Sommighe houden alle dese soorten van Doove Netelen goedt in al ’t ghene daer de Sideritis, Groot Speen-cruydt ende Gamander nut toe zijn.

EYNDE VAN HET VIJFDE BOECK.

HET XXXVI. KAPITTEL.

Van dovenetels. (Lamium album, Lamium maculatum, Lamium purpureum, de stinkende Lamiastrum galeobdolon)

Geslachten.

Daar worden sommige kruiden onder het geslacht van de netels gerekend die omdat ze niet ruw of stekelig zijn dove of dode netels genoemd worden. Van deze zijn er verschillende soorten waarvan we de voornaamste in dit kapittel zullen beschrijven die van de anderen eensdeels van gedaante van bladeren en eensdeels van reuk verschillen, want sommige er van hebben geen reuk, sommige stinken niet zeer, andere ruiken zeer zwaar en stinken en meer andere verschillen worden er tussen gevonden als hier later blijken zal. [227]

Gedaante.

Dat eerste geslacht van dove netels groeit rechtop met vierkantige en een dertig, zelden vijf en veertig cm hoge stelen en gewoonlijk drie of vier bijeen die uit de wortel spruiten, de bladeren zijn die van de hete of brandende netels vrij gelijk en rondom de kanten gekarteld, doch geenszins brandend of stekend, maar eerder zacht en bijna wolachtig. Rondom de stelen tussen de bladeren groeien de bloemen die wervelgewijs staan en op kleine kapjes of open helmpjes lijken, van kleur dikwijls wit, soms geel en soms uit de rode wat purperachtig. De wortels hangen aaneen met vele verschillende vezels.

2. De tweede soort van dove netels is de voorbeschrevene van hoogte en stelen zeer gelijk, alleen haar bladeren zijn wat kleiner en wat ronder of niet zo langachtig. De bloemen zijn geel of roodachtig. Voorts zo heeft dit gewas een zeer onliefelijke en sterke of zware reuk.

3. Het derde geslacht van dove netels heeft groter bladeren dan het eerste, de steeltjes zijn soms vijf en veertig cm hoog en vierkantig, de toppen er van met de bovenste bladeren zijn van kleur de zwarte of blauwe violen gelijk en zeer fraai om te zien zoals het ook gebeurt met de bladeren van tamme Horminum, de bloemen die langs de stelen staan en groeien zijn goudgeel van kleur.

4. Daar is ook een vierde soort van dove netels wiens stelen dikker zijn dan die van de voorgaande soorten, geknoopt en in vele zijtakken verdeeld en soms vijf en veertig cm lang, de bladeren zijn ook aan de kanten gekarteld en van gedaante die van de eerste soort gelijk, nochtans wat groter dan die. Om de stelen groeien in de ronde stekelige of doornachtige werveltjes of ringetjes waaruit de bloemen steken, soms wit van kleur en zonder enige spikkeltjes of plekjes, soms met purperachtige of paarse stippeltjes getekend of bijna gespikkeld en soms zijn ze half geel, half purperkleurig of ook heel geel van kleur. De wortels hangen aaneen met hun vezels.

Plaats.

Dove netels groeien overal bij de tuinen, muren, hagen en wegen op de vervallen bouwvallen, aan de kanten van de gebouwde landen en ook in de hoven die goed gade geslagen worden.

1.2. De twee eerste soorten worden op diergelijke plaatsen meestal gevonden. 3. De derde soort is in Oostenrijk, Bohemen en andere omliggende landstreken meer bekend dan hier te lande. 4. De vierde groeit zeer graag in waterachtige of poelachtige plaatsen en ook dikwijls naast de wegen en wordt in Holland veel gevonden.

Tijd.

De dove netels bloeien meest de hele zomer door.

Namen.

Deze kruiden worden gewoonlijk in het Nederduits dove netels genoemd, in het Hoogduits Tode Nessel en Taube Nessel, in het Spaans hortiga muerta, in het Italiaans ortica morta, in het Frans ortie morte, in het Latijn noemt men ze ook Urtica iners en Urtica mortua. Dan Plinius zegt dat die soort van netels die niet branden of heet is Lamium genoemd wordt.

1. De eerste soort hebben we in het Latijn Urtica iners prima of Lamium primum, dat is eerste dove netel genoemd.

2. De tweede soort mag men in het Latijn Urtica iners altera noemen, in het Nederduits tweede of stinkende dove netels. Deze soort schijnt eensdeels overeen te komen met dat gewas wat bij de Grieken Galiopsis of Galeobdolon genoemd plag te wezen, in het Latijn Urtica labeo.

Galiopsis van Dioscorides. Voorts zo is de Galiopsis, als Dioscorides schrijft, een klein heestertje of heesterachtig gewas dat van steel en bladeren de netels gelijk is, maar de bladeren zijn zachter en zeer onlieflijk van reuk of stinken als ze tussen de handen gewreven worden, de bloemen zijn klein en purperkleurig. Welke beschrijving met die van deze tweede soort van dove netels zeer goed overeen schijnt te komen.

3. De derde soort, Urtica iners tertia in het Latijn genoemd of Lamium luteo flore, mag in het Nederduits derde dove netels genoemd worden of dove netels met gele bloemen.

4. De vierde, in het Latijn Urtica iners quarta, mag men vierde dove netels noemen.

Aard.

Dove netels worden van sommige in alles de hete netels van aard en krachten gelijk gehouden, sommige willen zeggen dat ze veel droger en warmer van aard zijn dan de hete netels.

Kracht en werking.

De bladeren, het sap, de steel en het zaad van de dove netels, naar het zeggen van Dioscorides, zijn krachtig om alle hardigheden te vermurwen en om alle kroppen, klieren, bloedzweren en andere zwellen te verteren en te laten scheiden, zelfs kanker en de zwellen die achter de oren plegen te komen, maar om dat te doen moet men er een pleister of papje van maken en dat zo lauw op die plaats de tijd van twee dagen lang houden. Het water daar deze dingen in gekookt zijn wordt ook voor zeer goed gehouden om daarmee te stoven of te baden in dezelfde gebreken.

Hetzelfde zaad en bladeren zijn ook zeer goed om de voortsetende zweren, kanker en vervuilde verrotte zeren te genezen met zout gestampt en daar opgelegd. Plinius schrijft ook hetzelfde van de Galiopsis in het 9^de kapittel van zijn 27^ste boek; ‘de bladeren, zegt hij, en de stelen genezen alle hardigheden en kanker met azijn gestampt en opgelegd en ook de kropzweren of klieren. Ze verteren en laten scheiden allerhande groeisels en het gezwel achter de oren. Men plag de wonden en zeren ook met het sap of afkooksel van deze bladeren te stoven of te baden. Hetzelfde gewas geneest ook alle verrottende zeren en kankerachtige zweren.

Dezelfde Plinius schrijft insgelijks ook van Lamium of dove netels in het 14^de kapittel van zijn 22^ste boek waar hij de krachten er van met de navolgende woorden verhaalt; ‘Lamium, zegt hij, met een korreltje zout gestampt geneest alle verpletterde, gekwetste, geblutste, verbrande en gewonde leden en ook de klieren of kropzweren, zwellen en jicht of de jicht zelf en vooral die aan de voeten komt.

De nieuwe kruidbeschrijvers zijn van die mening dat de witte bloemen van dove netels de witte [228] vloed van de vrouwen kunnen op laten houden en sommige plegen van die bloemen tot dat gebruik een konserf met suiker te maken waarvan ze de vrouwen elke dage wat aanraden in te nemen totdat ze geheel genezen zijn.

BIJVOEGING.

Verschillende soorten van kruiden hebben wat gelijkenis met de dove netels, maar zijn met de naam Galiopsis, Sideritis, Melissa en scharlei elders vermaand. Enige medesoorten ervan zullen we hier verhalen met sommige die van Clusius beschreven en voor Lamium gehouden zijn. Die we hierin liever volgen, dan de anderen die nochtans niet zonder reden omdat de hete netels geen helmvormige of kapvormige bloemen hebben het glaskruid en bingelkruid voor zachte soorten van netels houden en de gewone dove netels bij het geslacht van Sideritis stellen.

Gewone tekens van alle dove netels. Het is te weten dat alle dove netels meest van mei af beginnende de hele zomer door bloeien. De bladeren staan altijd twee tegenover elkaar met tussenruimte of leegheid de steel bezetten. De wortels zijn dik, knoopachtig en gevezeld die elk jaar groeien en nieuwe spruiten of stelen uitgeven.

Dove netels met witte bloemen, onder geel met paarse strepen behoren tot het vierde geslacht bij Dodonaeus.

Dove netels met witte plekken. De bladeren hiervan zijn soms met grote witte plekken en soms met kleine gespikkeld of gestikt. Ze heten Lamium leucosticton.

Dove netels met een witte streep over het blad dat in Apulië groeit is hetgeen dat Columna Lamium Plinij Campoclarense & montanum (Lamium maculatum) noemt met vierkantige roodachtige stelen en de helft kleinere bladeren dan die van gewone dove netels met een witte streep in het midden en een rechte zenuw die aan beide zijden doorgaat. Welke witte streep er altijd in blijft, zelfs al bewaart men de bladeren tien jaar lang droog. De bloemen zijn uit de witte roodachtige helmpjes die vier zaden nalaten.

Verandering.

De bladeren zijn soms spitser en dieper gekerfd als Gamander en de streep is smaller.

Namen.

Deze en de volgende dove netels heten in het Latijn en Grieks Lamium, Aononium en Anonium. Die met gele bloemen heet in Italië milzatilla als ook die met witte plakken die ook lienaria heet. Die met witte bloemen noemen sommige Archangelica flore albo.

Ander geslachten van dove netels uit Clusius waarvan sommige elders vermaand zijn en sommige lijken op diegene die Dodonaeus beschreven heeft.

1. A. Eerste Oostenrijks Lamium heeft stelen van een dertig cm hoog of hoger, vierkantig, ruig en met bladeren begroeid die van melisse bijna gelijk, gerimpeld of gefronseld met een zware groenheid blinkend en wat scherp van smaak, uit elke knoopje tussen de bladeren spruiten de bloemen drie of vier bijeen die allen voorwaarts hangen, langachtig en zonder reuk, groot en niet helmsgewijs gemaakt, maar alleen met het onderste lipje voorwaarts uithangen, purper van kleur en groter dan de andere bladeren, diezelfde bloemen zijn uit de witte soms purperkleurig, soms bleker purperachtig. De bloemhuisjes zijn wijd en breed en uit de groene bleek die groot zwartachtig en oneffen zaad inhouden dat in juni rijp is. Men vindt het veel in Oostenrijk en soms ook in Hoogduitsland. Het schijnt dat het van Dodonaeus voor de derde soort van dove netels beschreven is.

B. In Savoye groeit het veel, doch alleen met witte bloemen.

C. In Oostenrijk is er een soort met meer stelen die zwakker zijn en breekbaarder en wat smallere bladeren.

Voorts zo is dit geslacht van dove netels te onrecht bij Fuchsius en Tragus Melissophyllon genoemd geweest.

Vreemd Oostenrijks Lamium is een soort van Lamium of heeft immers met de Galeopsis grote gemeenschap. Dit kruid heeft eerst rondachtige bladeren die van de netels heel gelijk, maar gewoonlijk groter en met zachte wolligheid bezet met een vette taaie vochtigheid als met een dauw wat besprenkelt terwijl dat ze noch jong zijn en aan de kanten gekarteld die op lange steeltjes staan waartussen in het tweede jaar een steel uitspruit, zeskantig of vierkantig met een zacht dons begroeid waaraan uit de knopen spruitende bladeren groeien die altijd tegenover elkaar staan, soms twee en soms drie en kleiner dan die bladeren die eerst uit de wortel waren gesproten en op kortere steeltjes staan waaruit nu twee en nu drie steeltjes spruiten van een duim lang, dun, stijf, ruig die drie of vijf bloemen dragen die hol zijn en van voren wat gapen met een klein uithangend lipje en met een dun priempje dat met draadjes bezet is uitsteekt en uit de groene bleek van kleur. Na de bloemen volgen bolletjes als die van het vlas of eerder van groot speenkruid, voor spits en vol klein zwart zaad dat in juni rijp is.

3. Derde soort van Lamium is zeer fraai een heeft uit een wortel vele steeltjes die rood, vierkantig en een voet lang zijn met vele knopen waaruit de bladeren twee tegenover elkaar staan als die van stinkende dove netels, nochtans lijken ze beter op die van Glechoma waartussen drie, vier of vijf huisjes spruiten met bloempjes als die van Glechoma gapen zonder enig helmpje of kapje van boven, maar alleen een breedachtig omgebogen blaadje hebben en gemengd of verschillend van kleur, dat is eensdeels blauw, eensdeels wit en eensdeels purperachtig.

4. Echte Galiopsis van Dioscorides die Clusius Galiopsis of Galeobdolon Dioscoridis noemt heeft vele vierkante twijgen met bladeren die tegenover elkaar staan op lange voetjes en op de hete netels lijken, harig en ruig, maar niet stekend of brandend. Het opperste van die twijgen eindigt bijna in een aar en wordt omringd met vijf of zes wervelsgewijs bijeen groeiende huisjes die in vijf snippers verdeeld worden waaruit langachtige bloemen spruiten die gapen als die van dove netels, maar veel kleiner en uit het zwarte wat purperachtig met afhangende lipjes die met sommige witte adertjes of streepjes getekend zijn. Het zaad dat in die huisjes steekt staat vier bijeen en is zwart als het rijp is. Dit hele gewas is zwaar en onlieflijk van reuk als het op schaduwachtige plaatsen groeit en in wat opener lucht stinkt het niet zo zeer. Het bloeit in juni en juli.

5. Allergrootste Oostenrijkse Galeopsis. (Lamium orvala)

Dezelfde Clusius geeft dat geen andere naam dan Galeopsis maxima Pannonica. Het heeft een steel omtrent vijf en veertig cm hoog en soms ook langer, vierkantig, dik en bij de wortel wat roodachtig, met vele knopen waaruit altijd twee bladeren spruiten die tegenover elkaar staan en lijken veel op die van de netels en zijn aan de kanten ook gekarteld, maar veel groter en soms groter dan een tien cm en wel ruig, maar niet stekend of brandend met uit het midden van de steel naar bovenwaarts staan aan elk knoopje in de rondte zes, acht en soms ook wel tien bloemen die niet tegelijk, maar achtereenvolgend de een voor en de ander er na open gaan en veel groter dan de bloemen van dove netels, donkerrood en bijna purperkleurig die gapen als kleine helmpje, het onderste lipje van deze bloempjes is aan de kanten gesnipperd en in tweeën gedeeld en met vele baardjes aan de kanten bezet en van binnen met witte en purperen streepjes getekend met vier draadjes en een priempje dat onder dat helmpje schuilt, van reuk onlieflijk en zwaar als ook is dit ganse gewas als men dat tussen de handen wrijft en van smaak ook onzoet en bitter. Nadat de bloemen afgevallen zijn ziet men in gesnipperde huisjes vier zaden steken die op het zaad van Molucca lijken.

(Scutellaria peregrina)

Cassida, alzo van Fabius Columna genoemd, is een middelgewas tussen de scharlei en dove netels met zeer bittere onlieflijk smakende bladeren als die van gamander. Het bloeit geleidelijk aan van onder af tot boven toe en op elke top van de takjes komen twee paarse helmachtige langwerpige bloemen die recht overeind staan op een rij met een witachtige hals. De vruchten zijn rond en ingeduwd met klamme dikke ruigheid en ruiken goed als ze noch groen zijn en waarvan het voorste deel spits is en gekloven als een mond en daarop staat als aan het voorhoofd een verheven opslag als een kromme kam zoals men in helmen ziet, daarna ziet men vier zaden bijeen die klein zijn, rond en bruin als die van hoenderbeet.

Verandering.

De bloem is soms bleekwit, de bladeren vaal of wit als calamentbladeren.

Kracht en werking.

Meest alle Hoogduitse alchimisten gebruiken deze soorten van dove netels om hun distillaten, extracten, zout en andere kostelijke bereiding te maken en verzekeren en houden voor vast dat ze in meest alle die gebreken nuttig zijn waarin Melissa of melisse gebruikt plag te worden, daarom diegene die meer van de krachten van deze kruiden begeert te weten mag de beschrijving van melisse lezen.

Dan de onderste eindjes van de helmgewijze bloemen van de dove netels plegen van de kinderen gezogen te worden om de honingzoete vochtigheid die daar in is (die men in het onderste van veel ander bloemen ook vindt) die nochtans deze bloemen met een onnodige kinderlijke vrees schromen te plukken omdat ze denken dat deze netels de hete netels in het steken of branden omdat ze in de uitwendige gedaante gelijk zijn.

Sommige houden al deze soorten van dove netels goed in al hetgeen daar Sideritis, groot speenkruid en gamander nuttig toe zijn.

EINDE VAN HET VIJFDE BOEK.