Bryonia

HET X. CAPITEL.

Van Witte ende Swarte Bryonie.

Gheslachten.

Bryonie is tweederley, wit ende swart: behalven den Tamus oft Wilden Wijngaert, die van sommighe Wilde Bryonie gheheeten wordt.

Ghedaente.

1. De Witte Bryonie heeft veele langhe dunne steelen oft rancken met klauwierkens als den ghemeynen Wijngaert: de bladeren zijn breedt, vijfhoeckigh, ende in ettelijcke diepe kerven oft deylinghen ghesneden, als de Wijngaert-bladeren, maer rouwer, ruygher ende witter. De bloemen zijn kleyn, wit, veel by een als troskens wassende; daer nae volghen ronde bezien oft kleyne druyfkens: welcke bezien eerst groen zijn ende naemaels heel rood worden, als sy rijp zijn. De wortel is seer groot, langh ende dick, diep in d’aerde sinckende, uyt den witten geelachtigh van verwe, seer bitter van smaeck. Dit ghewas klimt op haghen, hegghen ende heesteren, iae gaet de selve van hooghde dickwijls te boven, nochtans niet als de gheslachten van Winde sich selven daer om vlechtende oft omwindende, maer alleen al ’t ghene dat het ghenaken [656] kan met sijn klauwierkens bevattende, ende met de selve sich daer aen verwerrende, hechtende ende vast maeckende.

2. Swarte Bryonie is van gedaente de voorbeschreven Witte Bryonie ghelijck; want sy heeft oock dierghelijcke dunne ranckachtighe steelkens, ghekerfde bladeren ende klauwierkens als den Wijngaert; ende voorts oock dusdanighe tros-ghewijse bloemen, druyven ende bezien, ende oock alsoo groote ende dicke wortel als de Witte Bryonie heeft: dan sy verschilt daer in van de selve, dat de vruchten oft bezien eerst groen zijnde, als sy rijp zijn niet rood, maer heel swart van verwe worden bevonden: oock soo is de wortel van dese soorte van buyten wat swartachtigh oft bruyn, van binnen geel, ghelijck Buck-boom oft Palmboom-houdt. Sy maeckt haer selven oock met haer klauwierkens allesins vast; te weten, soo wel aen de boomkens ende heesterkens, als aen de tacken ende t’soppen van de haghen ende hegghen, haer selven oock wijt ende breedt als de Witte Bryonie verspreydende.

Plaetse.

1. Witte Bryonie wast op veele plaetsen van Nederduytschlandt; van gelijcken is sy oock in Swabenlandt ende in Duytschlandt langhs den Rhijnstroom, oft in Rijnlandt, ende oock over al in Italien, aen de kanten van de weghen ende velden, oft aen de haghen ende tuynen groeyende te vinden.

2. Swarte Bryonie wast in ’t landt van Hessen, Sassenlandt, Westfalen, Pomeren, Meissen, daer de Witte Bryonie niet te vinden en is, als Valerius Cordus schrijft.

Tijdt.

In den Mey beghinnen beyde de soorten van Bryonie te bloeyen; ende in den Herfst worden de bezien rijp.

Naem.

1. De eerste van dese twee heet hier te lande Witte Bryonie, nae den Latijnschen naem Bryonia alba; in ’t Griecks Ampelos leuce, op ’t Latijnsch Vitis alba, als ofmen Witten Wijngaert seyde: den naem Ampelos, dat is Wijngaert, voert sy, om dat sy niet alleen van bladeren den Wijngaert en ghelijckt: maer oock om dat zy bezien voortbrenght als kleyne troskens-druyven by een staende, ende wel soo dicht oft veel te samen als aen den Wijngaert. De Hooghduytschen noemense Stichwurtz, Hundskurbs, Hundsraben ende Teuffels kirsen; de Nederduytschen, als voorseydt is, Bryonie, nae den ghemeynen naem van de Apotekers Bryonia; de Fransoysen Couleurèe; de Italiaenen Zucca salvatica; de Spaegniaerts Nueza blanca ende Norca blanca. Men noemtse oock in ’t Griecks Bryonia leuce, Ophiosptaphylon, Chelidonion, Melothron, Psilothron, Archezostis, Agrostis ende Cedrostis. Plinius heetse oock Madon; de Arabsche Alphesera; Mattheus Sylvaticus Viticella: in het boeck Thesaurus pauperum heetse Rorastrum; by Apuleius Apiastellum, Uva Taminia, Agrifolium ende Dentaria. Sommighe noemense tot onderschil van de Swarte in ’t Fransoys Couleurèe blanche.

2. De tweede maghmen in onse tael Swarte Bryonie noemen; in ‘t Hooghduytsch Schwartz Stichwurtz; in ’t Fransoys Couleurèe noire; in ’t Latijn Bryonia nigra ende Vitis nigra, dat is Swarten Wijngaert; in ’t Griecks Ampelos melaena oft Bryonia melaena, van sommighe Chironios ampelos, ende Bucranion. Galenus seydt dat dese soorte eyghentlijck Bryonia heet: ’t selve versekert Plinius oock, die daer noch by voeght, datse van sommighe Chironia, Gynecanthe ende Apronia gheheeten wordt. Den naem Chironia heeft sy ghekreghen nae den Centaur Chiron, die haer eerst ghevonden oft in ghebruycke ghebroght heeft. Ampelos die Chironia toeghenoemt wordt, seydt den selven Plinius, is van Chiron ervonden ende eerst ghetoont.

Aerd.

1. Witte Bryonie is in alle haer deelen warm ende droogh, van hitte noch verder dan in den tweeden graed, iae selfs tot den derden tredende, met een uytermaten stercke ende geweldighe suyvermaeckende kracht; door de welcke sy niet alleen de geele oft galachtighe vochtigheden, maer oock de slijmerighe ende waterachtighe overvloedigheden uyt den lijfve iaeght. Dan de wortel wordt wel meest ghebruyckt van alle de deelen van dit ghewas.

2. De Swarte Bryonie heeft den selven aerd, maer en is soo krachtigh niet.

Kracht ende Werckinghe.

1. De ionghe scheutkens van de Witte Bryonie, die aldereerst uytspruyten, ghesoden ende ghegeten, maecken den buyck weeck, ende doen de pisse ghemackelijck voortkomen ende lossen, schrijft Dioscorides; ende Galenus seydt, dat sy van veele menschen in de Lente oft Vooriaer ghegeten pleghen te worden, ende de maghe een aenghenaem spijse zijn, om den wille van haer t’samentreckinghe: ’t welck in de scheutkens van den Wilden Wijngaert oft Tamus (die wy in ’t naevolghende Capitel beschrijven sullen) plaetse grijpt, ende waerachtigh is; maer gheensins van de scheutkens van onse Bryonie verstaen en magh worden. Want de scheutkens oft eerste uytspruytselen van de Witte Bryonie en zijn gheensins t’samentreckende van aerd, maer beroeren den buyck meer dan het van noode is; ende zijn bovendien de maghe moeyelijck ende seer lastigh

‘Tsap van de wortel van Bryonie, seydt Dioscorides, wordt in de Lente, eer het saedt rijp is, uytghedouwt ende met Honighwater ghedroncken; ende maeckt sterckelijck kamerganck, de taeye fluymen oft slijmerigheden afiaeghende.

Dan niet alleen ’t sap van dese wortel, maer oock het water, daer die in ghesoden is, iaeght de slijmerige ende de galachtighe, ende oock de waterige weyachtighe overvloedigheden uyt den lijfve, ende dat met seer groot ghewelt, ende moeyelijckheyt; in voeghen, dat het somwijlen de maghe op den selven tijdt soo beroert ende omkeert, dat sy de voorseyde overvloedigheden door het braecken uytworpt ende overgheeft.

Soodanighe gheweldighe purgatie oft beroeringhe des buycks, die door dese wortel van Bryonie gheschiet, wordt van sommighe verhoopt goedt te wesen de ghene die watersuchtigh zijn, doch alle hun krachten noch niet verloren en hebben; ende in de ghene die met de vallende sieckte ghequelt zijn, oft langhdurighen hooftsweer oft qualijck gheneeslijcke swijmelinghen ende draeyinghen hebben. Nochtans en moetmense, nae de leeringhe van Dioscorides, niet alle daghen ingheven, te weten in de vallende sieckte; want het ghebruyck daer van valt den krancken moeyelijck genoegh, al is ’t saecke dat hijse maer somtijdts, iae seer selden, inneemt: want dit is een soo krachtigh ende onsoet ghewas, dat het den menschen door sijn groot ghewelt dickwijls krenckt, t’onder brenght, oft ten minsten krachteloos maeckt.

Eenen pessaris van de wortel van Bryonie ghemaeckt ende van onder inghestelt, iaeght de levende ende doode vrucht ende naegheboorte uyt den lijfve. ‘Tselve doet een badstove bereyt van de selve wortelen in water ghesoden zijnde,

De selve wortel reynight oock de huyt, ende doet de rimpelen ende fronssen vergaen; ende verdrijft de sproeten ende placken, ende de lickteeckenen, ende allerhande vlecken ende masen, met meel van Erwten, Terra China, ende Fenegrieck vermenght, ende t’samen ghestooten daer op ghestreken.

‘Tselve doet oock de olie daer de wortel van Bryonie soo langh in ghesoden is, tot dat sy gantsch morw is ende van een valt, als oft sy ghesmolten waer.

Dese wortel met wijn gestooten oft anders gebruyckt, verdrijft ende geneest alle blauw gheslaghen ende gestooten placken, ende doet scheyden het geronnen bloet; ende is goet met wijn oft vijghen op de quade sweerende nagelen geleyt, ende doet weder sluyten het vel dat omtrent de nagels afgheworpen is, ende belet den voortganck van de nijnagels; insghelijcks doet sy sincken, slincken ende vergaen de versche geswillen, met wijn daer op gheleyt, ende brenght de oude tot rijpigheyt, ende doet de selve uytbreken.

Sy treckt oock alle splinters ende ghebroken beenders uyt de wonden, ghestooten ende daer op gheleydt.

Men voeght de selve wortel oock beqaemelijck by de bijtende oft knaghende poederen die het quaet vleesch af eten, ende by andere gheneesmenghelinghen die tot dien eynde bereydt worden. Alle welcke krachten van Dioscorides beschreven ende verhaelt zijn.

De vruchten oft bezien van dit ghewas zijn goedt tot de ruydigheyt, vuyle quade schorftheydt ende melaedschheyt, daer op ghestreken oft gheleydt, tuyght den selven Dioscorides.

Plinius verhaelt, dat de selve bezien met Terwe ghesoden, ende gegeten, seer goet zijn om de vrouwen overvloedigheyt [657] van melck te doen krijghen. Nochtans, naer ons ghevoelen, schijnen sy de vermenighvuldiginghe van ’t melck eer te beletten ende te verhinderen.

Ander ghebruyck.

1. Galenus schrijft, dat de bezien van Bryonie goet zijn om de vellen oft huyden daer mede te bereyden: ’t ghene dat Dioscorides oock betuyght, segghende dat sy bequaem zijn om de vachten daer mede te blooten ende het hayr van de selve uyt te doen vallen.

2. De Swarte Bryonie, seydt Galenus, is de Witte in alle haer werckinghen ghelijck, uytghesondert alleen, dat sy slapper ende onstercker is dan de selve.

Hindernisse.

Men moet de Bryonie niet te lichtelijcken binnen den lijfve ghebruycken: want sy ontstelt de maghe ende het gantsche lichaem, ende krenckt den mensche in alle sijn leden door haer onverdraeghlijck ende ontemmelijcke ghewelt: dat gantschelijck teghen den menschelijcken aerd strijdt.

BIIVOEGHSEL.

De Bryonie is een gemeyn ende allesins seer wel bekent cruydt. Dan de Witte soorte is hier te lande wel de ghemeynste, ende heeft dese naemen, Stick-wortel, Raesel-wortel oft Ros-wortel ende Wilden Wijngaert; in Brabant Alffpape oft Bryonie; in Vrieslandt Schaep-entel oft Schaepkeutel, nae de ghedaente van de bezien; in Hollandt Quartel bezien oft Quaertels beyen: om dat de Quartelen oft Quackelen dese bezien niet noode en eten; in Enghelandt heetse Wilde Vijne oft Wilde Hoppes; in Italien Vite bianca ende Colubrina; in Vranckrijck Feu ardant, Colubrine, Vigne blanche; in Hooghduytschlandt Schmartz wurtz, Teuffelkurbs, Wilder Zitwen, Scheiszwurtz, Raswurtz, Zaunruben, Romische Ruben; in ’t Spaensch Anorca, Neuze blanca; in ’t Latijn Carcinothron, Ampeloleuce, Colubrina, ende andere.

De wortel van Witte Bryonie, afghesneden, ende weder geplant zijnde, seydt Lobel, met den dicken nederwaerts, wordt alle iaer oft alle twee iaeren noch eens soo dick: oock is sy mals, van verwe den Radijs ghelijck. De bloemen zijn sterres-ghewijs. De bezien zijn rond, van grootte die van ’t Korael-cruydt bijkants ghelijck, sapachtigh ende scherp van smaeck, ghelijck dit gantsche cruydt oock is.

De Swarte Bryonie wordt van sommighe Wilde Bryonie gheheeten, Bryonia silvestris in ’t Latijn, anders Tamus, Salomonis sigillum ende Vitis nigra; in ’t Italiaensch Tamaro ende Vite negra; (maer Fuchsius gheeft de Lijnen oft Vitalba den naem van Bryonia nigra;) welcke naemen nochtans den oprechten Wilden Wijngaert eyghen zijn, als in ’t volghende Capitel blijcken sal.

Bryonia dicoccos is een soorte van Bryonia in Candien wassende; twee bezien by een draghende.

Bryonia Peruviana is anders niet dan de wortel Mechoacan, voren van ons beschreven.

Bryonia Cretica maculata is een soorte van Bryonie in Candien wassende met gheplackte bladeren.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. De bladers ende bezien van Witte Bryonie hebben een scherpe oft bijtende kracht. De wortel heeft een weynigh suyverende, drooghende, dunne oft fijne ende matelijck verwarmende kracht.

Dese wortel van Swarte Bryonie is seer goet ghebruyckt in de plaesters, diemen bereyt teghen de Sciatica oft flercijn, ende om het hayr uyt te doen vallen: ende met Osse-bloet gemenght, is wonderlijcken goet teghen de harde gheswillen.

De ionghe scheutkens van de Bryonie, als die eerst uytkomen, met spijse ghesoden, maecken lichten kamerganck, ende zijn lieflijck om eten daer haer t’samentreckinghe: ende door haeren bitteren scherpen t’samentreckenden aerd doen sy de pisse matelijck voortkomen, seydt Lobel, naer de leeringhe van Plinius ende Galenus, hoe wel Dodoneus daer teghen schijnt te strijden.

De wortel van Witte Bryonie wat veelachtigh inghenomen, suyvert de sinnen, seydt Plinius; dan te veel ghenomen, beroert de selve.

‘Tsap van dese wortel alleen oft met meel van Erwten gemenght op de huyt ghestreken, maeckt een schoone verwe, ende een dunne claere huyt.

De wortel met Vijghen ghestooten neemt de rimpels wegh, alsmen terstont nae datse daer op gheleydt is, een vierendeel mijls daer mede wandelt; andersins brandtse, ten zy dat met kout water afghewasschen wordt. Sy gheneest oock de popelsije.

Omtrent een half draghme van dese wortel dertigh daghen met Edick ghedroncken, gheneest de verharde ende seer verstopte milte. Tot het selve dient sy oock met vijghen gestooten, ende op de plaetse van de milte van buyten gheleyt.

Van de wortel van Bryonie met Honigh maghmen een Electuarium maecken, dat goedt is de ghene die kort van aedem zijn, ende den verouderden hoest, ende pijne oft weedom in de sijde hebben, ende de ghene die van binnen ghequetst oft gheborsten zijn, om dat gheronnen bloet te doen scheyden.

Het badt van de wortel van Bryonie ghemaeckt, verweckt de maendtstonden, ende suyvert ende reynight de moeder van alle onsuyverheydt ende vuyligheyt, als de vrouwen daer in sitten.

De wortel van Bryonie met sout ghestooten is goedt tot alle quade voortsetende sweeringhen oft zeeren, ende vuyle loopende gaten, sonderlinghen van de beenen. Daer toe zijn oock de bladeren ende bezien seer goedt, in der selve voeghen als de wortelen ghebruyckt: dat Plinius oock betuyght.

Om de vallende sieckte ende de ghebreken der herssenen met dese wortel te ghenesen, pleghen sommighe de selve ghepoedert zijnde alle daghe in te gheven, wel een iaer langh, ’t ghewicht van eenen scrupel tot een vierendeel loots toe.

Dry draghmen wortel van Bryonie, ende een gerste koren swaer Scammonie, ghemenght met sap van Stinckende Gouwe oft Schelwortel, daer af een draghme t’seffens ghedroncken, doet den mensche sweeten, ende verlossen van de pest.

Heeft iemandt sijn voeten verzeert van quade bladeren oft bleynen, die siede dit cruydt in water, ende giete dan dit water af ende legghe dat cruydt op die zeerigheden alsoo warm, ende bade sijn voeten daer mede, soo heylt hy terstont.

Om de roodheydt van het aensicht te verdrijven dient seer wel het water dat in den Mey vergadert magh worden in eenen put die in ’t hooft van dese wortel ghemaeckt is, sonder de selve uyt te graven. Dit water noemen sommighe Bryonie-wijn.

Van desen Bryonie-wijn neemtmen een half pondt, ende men menght dat met twee oncen olie van Vitriol, ende een draghme olie van Macis oft Foelie, ende men bewaert dat samen tot onsen ghebruycke, met wat sap van Oranie-appelen. Een half draghme van dese menginghe met stercken wijn ende wat Candeels, maeckt den buyck weeck, ende doet sterckelijck ende overvloedighlijcken pissen; ende gheneest alle de voorseyde ghebreken, sonder het lichaem eenigh hinder te doen.

Water van dese wortelen in de Mey-maendt wel kleyn ghesneden zijnde, ghedistilleert, vier oncen tseffens ghedroncken, drijft de slijmerigheydt uyt de maghe, ende helpt de spijse verteeren. Acht oncen tseffens ghedroncken maecken den buyck weeck. Van buyten opgheleyt, gheneest het flercijn, gheraecktheydt, wildt vier, neemt de placken, wenden, sproeten ende roodheydt des aensichts wegh.

De Heydenen hielden heel veel van dese Bryonie, om hun teghen den blixem te bewaeren: want men seydt, dat sy nimmermeer van den blixem gheslaghen en wordt.

Om de slanghen ende ratten te verdrijven, braden sommige dese wortel; ende snijdense alsoo warm in stucken: ende dan gheeftse van haer eenen domp oft reuck soo sterck, dat welcke slanghe oft ratte desen roock rieckt, die sterft daer terstont af. (Nochtans segghen sommighe datse Colubrine in ’t Fransoys, ende Ophiostaphyle in ’t Griecks heet, om dat de slanghen veel tijdts omtrent dese wortel nestelen) Ende gheen fenijnighe dieren blijven op haer plaetse als sy dien reuck ghewaer worden. Dan dien roock doet de menschen oock wee in ’t hooft; maer sy sullen daerom te voren Wijnruyte eten. In ’t kort gheseydt, allerhande verghift verliest sijn kracht als daer den roock van dit cruydt oft wortel by komt: ende een half loot swaer van de selve inghenomen, gheneest de beten oft steken van de naters ende andere slanghen.

2. De wortel van de Swarte Bryonie wordt van sommighe met minder vreese ende achterdencken ghebesight in alle de voornoemde ghebreken; om dat sy veel onstercker ende slapper is dan de Witte. Sy is sonderlinghe dienstelijck teghen de vallende sieckte ende swijmelinghen in ’t hooft, ende om de pisse te lossen, de maendtstonden te verwecken, ende om de verstopte ende gheswollen milte kleyn te maecken. De kleyne scheutkens van dese Bryonie zijn oock seer goedt om water te lossen ende kamerganck te hebben, ende om de maendtstonden te verwecken. Sy zijn oock goet de ghene die gheraeckt zijn. De bladers in wijn ghesoden zijn seer goet gheleydt op den hals van de Peerden daer zeerigheydt is, ende op de verstuyckte leden.

Hindernisse.

De Bryonie (in sonderheydt de Witte, die veel krachtigher is dan de Swarte) is met bladeren, vruchten, steelen ende wortelen in ander manieren seer quaet de bevruchte vrouwen, ’t zy bereydt oft onbereydt, ’t zy in eenighe medicijne vermenght. Sy doodet de vrucht een half loot swaer inghenomen; ende beroert het verstant somtijdts: selfs het badt daer van doet van kinde misvallen.

Beteringhe.

De quaetheydt van de Bryonie wordt ghebetert alsmen daer toe wat Mastick, Gember ende Kaneel neemt: ende de selve met Honigh, daer Rosijnen in ghesoden hebben, ingheeft.

HET X. KAPITTEL.

Van witte en zwarte Bryonia. (Bryonia dioica, Bryonia alba)

Geslachten.

Bryonia is tweevormig, wit en zwart, behalve de Tamus of wilde wijngaard die van sommige wilde bryonie genoemd wordt. (Dioscorea communis)

Gedaante.

1. Witte Bryonia heeft vele lange dunne stelen of ranken met klauwiertjes als de gewone wijngaard, de bladeren zijn breed, vijfhoekig en in ettelijke diepe kerven of delen gesneden als de wijngaardbladeren, maar ruwer, ruiger en witter. De bloemen zijn klein en wit die veel als trosjes bijeen groeien en daarna volgen ronde bessen of kleine druifjes welke bessen eerst groen zijn en later heel rood worden als ze rijp zijn. De wortel is zeer groot, lang en dik die diep in de aarde zinkt en uit het witte geelachtig van kleur is en zeer bitter van smaak. Dit gewas klimt op hagen, heggen en heesters, ja gaat die van hoogte dikwijls te boven, nochtans niet zoals de geslachten van winde zich zelf er om vlechten of omwinden, maar alleen al hetgeen dat het genaken [656] kan met zijn klauwiertjes bevat en met die zich er aan verwart, hecht en vast maakt.

2. Zwarte Bryonia is van gedaante de voorgeschreven witte Bryonia gelijk want ze heeft ook diergelijke dunne rankachtige steeltjes, gekerfde bladeren en klauwiertjes als de wijngaard en voorts ook dusdanige trosvormige bloemen, druiven en bessen en ook alzo grote en dikke wortel als de witte Bryonia heeft, dan ze verschilt daarin van die dat de vruchten of bessen eerst groen zijn en als ze rijp zijn niet rood, maar heel zwart van kleur worden bevonden en ook is de wortel van deze soort van buiten wat zwartachtig of bruin en van binnen geel als buksboom of palmboomhout. Ze maakt zichzelf ook met haar klauwiertjes alleszins vast, te weten zowel aan de boompjes en heestertjes als aan de takken en toppen van de hagen en heggen en verspreidt zichzelf ook wijdt en breed als de witte Bryonia.

Plaats.

1. Witte Bryonia groeit op vele plaatsen van Nederduitsland en zo ook in Zwaben en in Duitsland langs de Rijn of in Rijnland en ook overal in Italië aan de kanten van de wegen en velden of aan de hagen en tuinen groeiend te vinden.

2. Zwarte Bryonia groeit in het land van Hessen, Saxen, Westfalen, Pommeren, Meissen daar de witte Bryonia niet te vinden is zoals Valerius Cordus schrijft.

Tijd.

In mei beginnen beide soorten van Bryonia te bloeien en in de herfst worden de bessen rijp.

Naam.

1. De eerste van deze twee heet hier te lande witte bryonie naar de Latijnse naam Bryonia alba, in het Grieks Ampelos leuce, op het Latijns Vitis alba, als of men witte wijngaard zei, de naam Ampelos, dat is wijngaard, voert ze omdat ze niet alleen van bladeren op de wijngaard lijkt, maar ook omdat ze bessen voortbrengt die als kleine trosjes druiven bijeen staan en wel zo dicht of veel tezamen als aan de wijngaard. De Hoogduitsers noemen het Stichwurtz, Hundskurbs, Hundsraben en Teuffels kirsen, de Nederduitsers, als gezegd is, bryonie naar de gewone naam van de apothekers Bryonia, de Fransen couleurèe, de Italianen zucca salvatica, de Spanjaarden nueza blanca en norca blanca. Men noemt ze ook in het Grieks Bryonia leuce, Ophiosptaphylon, Chelidonion, Melothron, Psilothron, Archezostis, Agrostis en Cedrostis. Plinius noemt ze ook Madon en de Arabische Alphesera, Mattheus Sylvativus Viticella en in het boek Thesaurus pauperum noemt ze Rorastrum, bij Apuleius Apiastellum, Uva Taminia, Agrifolium en Dentaria. Sommige noemen het tot verschil van de zwarte in het Frans couleurèe blanche.

2. De tweede mag men in onze taal zwarte bryonie noemen, in het Hoogduits Schwartz Stichwurtz, in het Frans couleurèe noire, in het Latijn Bryonia nigra en Vitis nigra, dat is zwarte wijngaard en in het Grieks Ampelos melaena of Bryonia melaena en van sommige Chironios ampelos en Bucranion. Galenus zegt dat deze soort eigenlijk Bryonia heet en hetzelfde verzekert Plinius ook die er noch bij voegt dat het van sommige Chironia, Gynecanthe en Apronia genoemd wordt. De naam Chironia heeft ze gekregen naar de Centaur Chiron die haar eerst gevonden of in gebruik gebracht heeft. Ampelos die Chironia toegenoemd wordt, zegt dezelfde Plinius, is van Chiron gevonden en eerst getoond.

Aard.

1. Witte Bryoniea is in al haar delen warm en droog en van hitte noch verder dan in de tweede graad, ja zelfs tot de derde tredende met een uitermate sterke en geweldige zuiver makende kracht waardoor ze niet alleen de gele of galachtige vochtigheden, maar ook de slijmerige en waterachtige overvloedigheden uit het lijf jaagt. Dan de wortel wordt wel meest gebruikt van alle delen van dit gewas.

2. De zwarte Bryonia heeft dezelfde aard, maar is niet zo krachtig.

Kracht en werking.

1. De jonge scheutjes van witte Bryonia die allereerst uitspruiten gekookt en gegeten maken de buik week en laten de plas gemakkelijk voortkomen en lossen, schrijft Dioscorides en Galenus zegt dat ze van vele mensen in de lente of voorjaar gegeten plegen te worden en de maag een aangename spijs zijn vanwege haar tezamen trekking wat in de scheutjes van de wilde wijngaard of Tamus (die we in het volgende kapittel beschrijven zullen) plaats grijpt en waar is, maar geenszins van de scheutjes van onze Bryonia verstaan mag worden. Want de scheutjes of eerste uitspruitsels van de witte Bryonia zijn geenszins tezamen trekkend van aard, maar beroeren de buik meer dan het nodig is en zijn bovendien de maag moeilijk en zeer lastig

Het sap van de wortel van Bryonia, zegt Dioscorides, wordt in de lente eer het zaad rijp is uitgeduwd en met honingwater gedronken en maakt sterke kamergang en jaagt de taaie fluimen of slijmerigheden af.

Dan niet alleen het sap van deze wortel, maar ook het water daar die in gekookt is jaagt de slijmerige en de galachtige en ook de waterige weiachtige overvloedigheden uit het lijf en dat met zeer groot geweld en moeilijkheid op die manier dat het soms de maag op dezelfde tijd zo beroert en omkeert dat ze de voor vermelde overvloedigheden door het braken uitwerpt en overgeeft.

Zodanige geweldige purgatief of beroering van de buik die door deze wortel van Bryonia gebeurt wordt van sommige gehoopt goed te wezen voor diegene die waterzuchtig zijn, doch al hun krachten noch niet verloren hebben en in diegene die met de vallende ziekte gekweld zijn of langdurige hoofdpijn of slecht geneesbare bezwijming en draaiingen hebben. Nochtans moet men ze, naar de lering van Dioscorides, niet alle dagen ingeven, te weten in de vallende ziekte, want het gebruik er van valt de zieke moeilijk genoeg al is het zaak dat hij ze maar soms, ja zeer zelden inneemt, want dit is een zo’n krachtig en onzoet gewas dat het de mensen door zijn groot geweld dikwijls krenkt, te onder brengt of tenminste krachteloos maakt.

Een pessarium van de wortel van Bryonia gemaakt en van onder ingezet jaagt de levende en dode vrucht en nageboorte uit het lijf. Hetzelfde doet een badstoof die bereid is van dezelfde wortels die in water gekookt zijn.

Die wortel reinigt ook de huid en laat de rimpels en fronzen vergaan en verdrijft de sproeten en plekken en liktekens en allerhande vlekken en mazelen met meel van erwten, Terra China en fenegriek vermengt en tezamen gestoten er op gestreken.

Hetzelfde doet ook de olie daar de wortel van Bryonia zolang in gekookt is totdat ze gans murw is en uiteen valt alsof ze gesmolten was.

Deze wortel met wijn gestoten of anders gebruikt verdrijft en geneest alle blauw geslagen en gestoten plekken en laat het gestolde bloed scheiden en is goed met wijn of vijgen op de kwade zwerende nagels gelegd en laat het vel weer sluiten dat omtrent de nagels afgeworpen is en belet de voortgang van de fijtnagels, insgelijks laat ze zinken, slinken en vergaan de verse gezwellen met wijn er op gelegd en brengt de oude tot rijpheid en laat die uitbreken.

Ze trekt ook alle splinters en gebroken beenderen uit de wonden, gestoten en er op gelegd.

Men voegt deze wortel ook geschikt bij de bijtende of knagende poeders die het kwaad vlees af eten en bij andere geneesmengsels die tot dat doel bereid worden. Al die krachten zijn van Dioscorides beschreven en verhaald.

De vruchten of bessen van dit gewas zijn goed tot ruigheid, vuile kwade schurft en melaatsheid, daarop gestreken of gelegd, getuigt dezelfde Dioscorides.

Plinius verhaalt dat die bessen met tarwe gekookt en gegeten zeer goed zijn om de vrouwen overvloed [657] van melk te laten krijgen. Nochtans, naar onze mening, schijnen ze de vermenigvuldiging van het melk eerder te beletten en te verhinderen.

Ander gebruik.

1. Galenus schrijft dat de bessen van Bryonia goed zijn om de vellen of huiden daarmee te bereiden wat dat Dioscorides ook betuigt en zegt dat ze geschikt zijn om de vachten daarmee te bloten en het haar er van uit te laten vallen.

2. Zwarte Bryonia, zegt Galenus, is de witte in al haar werkingen gelijk, uitgezonderd alleen dat ze slapper en zwakker is dan die.

Hindernis.

Men moet Bryonia niet te gemakkelijk binnen het lijf gebruiken want ze ontstelt de maag en het ganse lichaam en krenkt de mens in al zijn leden door haar onverdraaglijk en ontembaar geweld dat gans tegen de menselijke aard strijdt.

BIJVOEGING.

Bryonia is een algemeen en alleszins zeer goed bekend kruid. Dan de witte soort is hier te lande wel de gewoonste en heeft deze namen, stick-wortel, raesel-wortel of ros-wortel en wilden wijngaert, in Brabant alsspape of bryonie, in Friesland schaep-entel of schaepkeutel naar de gedaante van de bessen, in Holland quartel bezien of quaertels beyen omdat de kwartels of kwakkels deze bessen niet graag eten, in Engeland heet het wilde vijne of wilde hoppes, in Italië vite bianca en colubrina, in Frankrijk feu ardant, colubrine en vigne blanche, in Hoogduitsland Schmartz wurtz, Teuffelkurbs, Wilder Zitwen, Scheiszwurtz, Raswurtz, Zaunruben, Romische Ruben, in het Spaans anorca, neuze blanca en in het Latijn Carcinothron, Ampeloleuce, Colubrina en andere.

De wortel van witte Bryonia afgesneden en weer geplant, zegt Lobel, met het dikste naar beneden wordt elk jaar of alle twee jaren noch eens zo dik en ook is ze mals en van kleur de radijs gelijk. De bloemen zijn stervormig. De bessen zijn rond en van grootte die van asperges bijna gelijk, sapachtig en scherp van smaak net zoals dit ganse kruid ook is.

Zwarte Bryonia wordt van sommige wilde Bryonia genoemd, Bryonia silvestris in het Latijn, anders Tamus, Salomonis sigillum en Vitis nigra, in het Italiaans tamaro en vite negra, (maar Fuchsius geeft de lijnen of Vitalba de naam van Bryonia nigra) welke namen nochtans de echte wilde wijngaard eigen zijn zoals in het volgende kapittel blijken zal.

(Bryonia cretica) Bryonia dicoccos is een soort van Bryonia die in Kreta groeit en twee bessen bijeen draagt.

Bryonia Peruviana is niets anders dan de wortel Mechoacan die tevoren van ons beschreven is.

Bryonia Cretica maculata is een soort van Bryonia die in Kreta groeit met geplekte bladeren.

Aard, kracht en werking.

1. De bladeren en bessen van witte Bryonia hebben een scherpe of bijtende kracht. De wortel heeft een wat zuiverende, drogende, dunne of fijne en matig verwarmende kracht.

Deze wortel van zwarte Bryonia is zeer goed gebruikt in de pleisters die men bereidt tegen jicht of flercijn en om het haar uit te laten vallen en met ossenbloed gemengd is het wonderbaarlijk goed tegen de harde gezwellen.

De jonge scheutjes van Bryonia als die net uitkomen met spijs gekookt maken lichte kamergang en zijn lieflijk om te eten en door haar tezamen trekking en bittere scherpe tezamen trekkende aard laten ze de plas matig voortkomen, zegt Lobel naar de lering van Plinius ene Galenus, hoewel Dodonaeus daartegen schijnt te strijden.

De wortel van witte Bryonia wat veel ingenomen zuivert de zinnen, zegt Plinius; dan teveel genomen beroert het die.

Het sap van deze wortel alleen of met meel van erwten gemengd op de huid gestreken maakt een mooie kleur en een dunne heldere huid.

De wortel met vijgen gestoten neemt de rimpels weg als men terstond nadat ze er op geleid zijn een vierendeel mijl er mee wandelt, anderszins brandt ze tenzij dat met koud water afgewassen wordt. Ze geneest ook de m. s..

Omtrent een half drachme van deze wortel dertig dagen met azijn gedronken geneest de verharde en zeer verstopte milt. Tegen hetzelfde dient ze ook met vijgen gestoten en op de plaats van de milt van buiten gelegd.

Van de wortel van Bryonia met honing mag men een Electuarium maken dat goed is voor diegene die kort van adem zijn en de verouderde hoest en pijn of weedom in de zijde hebben en diegene die van binnen gekwetst of geborsten zijn omdat gestolde bloed te laten scheiden.

Het bad van de wortel van Bryonia gemaakt verwekt de maandstonden en zuivert en reinigt de baarmoeder van alle onzuiverheid en vuilheid als de vrouwen er in zitten.

De wortel van Bryonia met zout gestoten is goed tot alle kwade voortsetende zweren of zeren en vuile lopende gaten en vooral van de benen. Daartoe zijn ook de bladeren en bessen zeer goed op dezelfde manier als de wortels gebruikt, dat Plinius ook betuigt.

Om de vallende ziekte en gebreken van de hersens met deze wortel te genezen plegen sommige die elke dag gepoederd in te geven wel een jaar lang het gewicht van een scrupel tot een vierendeel lood toe.

Drie drachmen wortel van Bryonia en een gerstekorrel zwaar Scammonia gemengd met sap van stinkende gouwe of schelwortel en daarvan een drachme tegelijk gedronken laat de mensen zweten en verlossen van de pest.

Heeft iemand zijn voeten bezeert van kwade bladeren of blaren die kookt dit kruid in water en giet dan dit water af en legt dat kruid op die zerigheden en zo warmt en baadt hij zijn voeten daarmee en zo heelt hij terstond.

Om de roodheid van het aanzicht te verdrijven dient zeer goed het water dat in mei verzameld mag worden in een put die in het hoofd van deze wortel gemaakt is zonder die uit te graven. Dit water noemen sommige Bryoniawijn.

Van deze Bryoniawijn neemt men een half pond en men mengt dat met twee ons olie van vitriool en een drachme olie van Macis of foelie en men bewaart dat samen tot ons gebruik met wat sap van oranjeappels. Een half drachme van deze menging met sterke wijn en wat kandeel maakt de buik week en laat sterk en overvloedig plassen en geneest alle voor vermelde gebreken zonder het lichaam enig hinder te doen.

Water van deze wortels in meimaand goed klein gesneden en gedistilleerd en vier ons tegelijk gedronken drijft de slijmerigheid uit de maag en helpt de spijs verteren. Acht ons tegelijk gedronken maakt de buik week. Van buiten opgelegd geneest het jicht, hersenbloeding, wild vuur en neemt de plekken, knobbels, sproeten en roodheid van het aanzicht weg.

De heidenen hielden heel veel van deze Bryonia om hun tegen de bliksem te bewaren, want men zegt dat ze nimmermeer van de bliksem geslagen wordt.

Om de slangen en ratten te verdrijven braden sommige deze wortel en snijden ze alzo warm in stukken en dan geeft ze van zich een damp of reuk zo sterk dat welke slang of rat deze rook ruikt die er sterft van terstond. (Nochtans zeggen sommige dat ze colubrine in het Frans en Ophiostaphyle in het Grieks heet omdat de slangen vaak omtrent deze wortel nestelen) En geen venijnige dieren blijven op hun plaats als ze die reuk gewaar worden. Dan die rook doet de mensen ook wee in het hoofd, maar ze zullen daarom tevoren wijnruit eten. In het kort gezegd, allerhande vergif verliest zijn kracht als er rook van dit kruid of wortel bijkomt en een half lood zwaar er van ingenomen geneest de beten of steken van de natter en andere slangen.

2. De wortel van de zwarte Bryonia wordt van sommige met minder vrees en achterdocht gebruikt in alle voornoemde gebreken omdat ze veel zwakker en slapper is dan de witte. Ze is vooral dienstig tegen de vallende ziekte en bezwijming in het hoofd en om de plas te lossen, de maandstonden te verwekken en om de verstopte en gezwollen milt klein te maken. De kleine scheutjes van deze Bryonia zijn ook zeer goed om water te lossen en kamergang te hebben en om de maandstonden te verwekken. Ze zijn ook goed diegene die hersenbloeding gehad hebben. De bladeren in wijn gekookt zijn zeer goed gelegd op de hals van de paarden daar zerigheid is en op de verstuikte leden.

Hindernis.

Bryonia (vooral de witte die veel krachtiger is dan de zwarte) is met bladeren, vruchten, stelen en wortels in ander manieren zeer kwaad voor de bevruchte vrouwen, hetzij bereid of onbereid, hetzij in enige medicijn vermengt. Ze doodt de vrucht een half lood zwaar ingenomen en beroert het verstand soms, zelfs het bad er van laat van kind misvallen.

Verbetering.

De kwaadheid van Bryonia wordt verbeterd als men er wat mastiek, gember en kaneel bij neemt en die met honing daar rozijnen in gekookt hebben ingeeft.