Lathraea

HET XXIV. CAPITEL.

Van Anbladt ende Voghels-nest.

Gheslacht.

By het gheslacht van Limodoron oft Orobanche moeten dese twee miswassen van cruyden oock gestelt worden; te weten het Anbladt van Valerius Cordus, ende ’t ghene datmen Voghels-nest pleegh te noemen. Dan beneffens dese zijnder noch ettelijcke andere soorten van Orobanche oft Limodoron; als zijn de Hypocistis, die uyt de wortel van Cistis voortkomt, ende de Groote oft Kleyne Brem-Rape. Maer daer van sullen wy op hun eyghen plaetsen handelen.

Ghedaente.

1. Het ghewas oft miswas Anbladt genoemt, is een recht vollijfvigh oft sappigh mals steelken, omtrent een spanne langh, sonder eenighe bladeren voortkomende; aen ’t welcke van de midden opwaerts uyt den rossen witachtige bloemen voortkomen, uyt kleyne schelferachtighe oft schubachtighe knopkens spruytende, allegader t’samen aen een sijde oft voorwaerts ghekeert: nae de welcke volghen kleyne langhworpighe spitse pottekens oft huyskens met kleyn saedt. De wortelen zijn teer ende kleyn, witachtigh, vol saps, dweers ligghende, ende niet diep in der aerden sinckende, met veele schelferen bedeckt, als die van Orobanche.

2. Voghels-nest is oock een oncruydt sonder bladeren, alleenlijck eenen kalen blooten steel voortbrengende, houtverwigh, ende den steel van Orobanche in verwe wel ghelijckende, maer dunner, teerer ende kleyner: op ’t opperste van de welcke ghelijck een aere van bloemkens voortkomt, de selve verwe met den steel hebbende. De wortelen zijn veele ende dunne draeyachtighe faselinghen, heel dicht door den anderen verwerret ende ghevlochten, bijnae als eenen Voghels-nest; waer nae dat dit cruydt hier te lande den naem behoudt.

Plaetse.

1. Aenbladt wast gheern op verrot, dompigh ende schaduwachtigh landt: ende wordt veel ghevonden in de bosschen van Franckenlandt, Beemen, Slesien, Italien ende oock wel elders.

2. Vogels-nest is oock in veele landen gemeyn genoegh.

Tijdt.

1. Het Anbladt spruyt in ’t Vooriaer uyt der aerden; in April ende Mey is ’t op sijn beste: daer nae verdwijnt het oft en wordt niet meer ghesien.

2. Voghelsnest is oock in de selve tijden te vinden alsmen het Anbladt siet.

Naem.

1. Valerius Cordus, als voorseydt is, heeft dit miswas Anbladt in ’t Latijn Anblatum geheeten; andere Radix squamata, dat is Schelferachtighe oft Schubachtighe wortel. Matthiolus houdt het voor een medesoorte van Dentaria maior; daer wy elders van ghehandelt [882] hebben.

2. Het ander oncruydt is in onse Brabandtsche tael van den ghemeynen man Voghels-nest ghenoemt; in ’t Fransoys Nid d’oiseau; daer van hebben wy den Grieckschen naem Neottia ende den Latijnschen Nidus avis ghemaeckt: in Hooghduytschlandt heet het Margen drehen. Het is een soorte van Orobanche oft Limodorum, als voorseydt is; ’t welck met recht Leimodoron oft liever Leimonodoron soude moghen heeten, als ofmen in ’t Griecksch seyde, in ’t Latijn Pratorum donum, dat is Gave van de weyen; ’t welck om de selve oorsaecke insghelijcks oock Leimonodoron soude moghen ghenoemt worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Anbladt is verdrooghende van aerd: ende de wortel is sarp oft wranghe van smaeck. Sommighe trecken oft distilleeren een water uyt dit gantsch ghewas, ’t welck sy seer prijsen om de vallende sieckte te ghenesen, alsmen dat selve eenen tijdt langh ‘smorghens nuchteren indrinckt.

BIIVOEGHSEL.

Den naem Anbladt is soo veel te segghen, als afmen Ohnbladt, dat is Sonderbladt, oft anders Bladeloose seyde, om dat dit cruydt gheen bladeren en heeft. Het is seer wrangh, t’samentreckende, ende eerdachtigh van smaeck, ende gheensins behaeghlijck om in te nemen. Den naem Dentaria heeft het ghekreghen nae de schubachtighe wortel, die van veele schelferen als tandekens by een gevoeght is, als wy elders betoont hebben, doen wy van de soorten van Corael-cruydt oft Dentaria spraken. Eenbladt, oft Einbladt, is een gantsch ander gewas, als elders blijckt. Voorts soo soude men van Anbladt ende sijn medesoorten noch meer konnen segghen; maer dat is van ons in de beschrijvinghe van de Corael-Violiere ten vollen gedaen. Dan het is te weten, dat het Anbladt oock somtijdts in ’t Hooghduytsch Creutz oder Streubin wurtzel plagh te heeten; in ’t Latijn Squamaria, Squamata, Dentaria maior Matthioli, Malus Henricus (Stoltzer Heinrich in ’t Hooghduytsch) ende Aegolethron Gesneri. Oft dit het Aemsbladt is, dat in onse Voorvaders tijden hier te lande soo plagh te heeten, is onseker.

Den naem Vogels-nest wordt een soorte van Wilde Pastinaken medeghedeylt. Dan de tegenwoordigen Vogels-nest noemt Lobel Orchis abortiva; ende houdt het voor een miswas van Orchis oft Standel-cruydt: dan wy hebben daer van ende van haer medesoorte in ’t laetste van het sevenste Boeck by de Standel-cruyden breeder ghesproken. Het is van verwe somtijdts het verroest ijser heel ghelijck, als oock het Anbladt dickwijls is. Sommige houden dat voor Coagulum van Plinius.

Andere gheslachten van Limodoron oft Orobanche. Behalven de Brem-Rapen ende de Orobanche, die aen de Winter-Roose van Lobel groeyende ghevonden is, zijnder noch ettelijcke soorten van Orobanche van den selven Lobel ende Clusius beschreven geweest.

1. Groote Orobanche, in ’t Latijn Orobanche maior gheheeten, is van Lobel in ’t bosch van Gramont gevonden omtrent Montpelliers, hebbende een enckel slechte scheute, twee voeten hoogh oft meer, rooder ende bruyner dan de Brem-Rape, sonder bladeren, binnen hol, teer ende mals: de wortel was eenen duym dick, vol saps.

2. Kleyne Orobanche is de vierde Orobanche van Lobel, de eerste uytkomende teere botten oft spruyten van de Asperges gelijckende, nauws een palme oft anderhalf hoogh, anders de gemeyne Orobanche ghelijck van verwe ende ghedaente, omtrent Montpelliers groeyende.

3. Orobanche met veele tacken, daer Clusius af vermaent, is heel sacht ende bijnae melck wit: de gene daer Lobel af spreeckt, is eenen voet oft spanne langh, boven ghetackt ende in veelen gedeylt. De bloemen van dese soorte zijn als die van de Brem-Rape. Hy noemtse Vijfde Orobanche.

4. Blauwe Orobanche heeft blauwachtige bloemen, seydt Clusius, ende wast omtrent Montpelliers, doch meest aen de wortel van de gemeyne Caerden oft Distelen die tusschen ’t Koren groeyen.

5. Pseudo-Limodoron is een middelsoorte tusschen de Standel-cruyden ende dese Orobanche, oft eer een medesoorte van Voghels-nest oft Anbladt: ende is van Clusius in Oostenrijck ghevonden met eenen steel van eenen voet hoogh, die by de wortels van sommige bladeren bewonden is, oft als in scheekens ghesloten. Daer op staet een aere van vierbladighe bloeme, boven een horenken, in ’t midden een langh spruytken, ter sijden als twee baerdekens hebbende: onder de bloemen schuylen langhe gestreepte hoofdekens, vol kleyn saedt, als dat van de Standel-cruyden. De wortel is van veele dicke faselinghen vergadert, als die van de Hellborine. ‘Tgantsche cruydt is doncker peersch ende violetverwigh. Het bloeyt in Hoymaendt.

Veranderinghe. Dierghelijck ghewas, maer veel bleecker gheverwt, heeft den selven Clusius in ’t voorseyde bosch van Gramont in Vranckrijck ghevonden.

Sommige willen den Hypocistis ende de Brem-raep oock onder de soorten van Orobanche rekenen, ende dat niet sonder reden, als in ’t Bijvoeghsel van ’t voorgaende Capitel oock eensdeels vermaent is.

Noch van krachten.

Vogels-nest oft Margendrehen en wordt hedensdaeghs bijnae nergens in ghebruyckt: want sijn nature ende kracht is onbekent. Dan sommighe meynen, dat het de Standel-cruyden van aerd ende krachten ghelijck is: maer daer af en hebben wy, oft sy selfs, gheen seker wetenschap oft reden.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van zonder blad en vogelnest. (Lathraea squamaria, Neottia nidus-avis)

Geslacht.

Bij het geslacht van Limodoron of Orobanche moeten deze twee miswassen van kruiden ook gesteld worden, te weten het Anbladt van Valerius Cordus en hetgeen dat men vogelnest plag te noemen. Dan naast deze zijn er noch ettelijke andere soorten van Orobanche of Limodoron als zijn de Hypocistis die uit de wortel van Cistis voortkomt en de grote of kleine bremraap. Maar daarvan zullen we op hun eigen plaatsen handelen.

Gedaante.

1. Het gewas of miswas Anbladt genoemd is een recht vollijvig of sappig mals steeltje omtrent zeventien cm lang die zonder enige bladeren voortkomt waaraan van het midden opwaarts uit het rosse witachtige bloemen voortkomen die uit kleine schilferachtige of schubachtige knopjes spruiten en allen tezamen aan een zijde of voorwaarts gekeerd zijn waarna volgen kleine langwerpige spitse potjes of huisjes met klein zaad. De wortels zijn teer en klein, witachtig en vol sap en liggen dwars en zinken niet diep in de aarde en zijn met vele schilfers bedekt als die van Orobanche.

2. Vogelnest is ook een onkruid zonder bladeren die alleen een kale blote steel voortbrengt, houtkleurig en wel op de steel van Orobanche in kleur lijkt, maar dunner, teerder en kleiner en op het opperste er van komt als een aar van bloempjes voort die dezelfde kleur met de steel hebben. De wortels zijn vele en dunne draadachtige vezels die heel dicht door elkaar verward en gevlochten zijn, bijna als een vogelnest waarnaar dit kruid hier te lande de naam behoudt.

Plaats.

1. Aenbladt groeit graag op verrot, dampend en schaduwachtig land en wordt veel in de bossen van Frankenland, Bohemen, Silezië, Italië en ook wel elders gevonden.

2. Vogelnest is ook in vele landen algemeen genoeg.

Tijd.

1. Het Anbladt spruit in het voorjaar uit de aarde en in april en mei is het op zijn best en daarna verdwijnt het of wordt niet meer gezien.

2. Vogelnest is ook in de zelfde tijden te vinden als men het Anbladt ziet.

Naam.

1. Valerius Cordus, als gezegd is, heeft dit miswas Anbladt en in het Latijn Anblatum genoemd, andere Radix squamata, dat is schilferachtige of schubachtige wortel. Matthiolus houdt het voor een medesoort van Dentaria major daar we elders van gehandeld [882] hebben.

2. Het ander onkruid is in onze Brabantse taal van de gewone man voghels-nest genoemd, in het Frans nid d’oiseau en daarvan hebben we de Griekse naam Neottia en de Latijnse Nidus avis gemaakt, in Hoogduitsland heet het Margen drehen. Het is een soort van Orobanche of Limodorum, als gezegd is, wat met recht Leimodoron of liever Leimonodoron zou mogen heten als of men in het Grieks zei en in het Latijn Pratorum donum, dat is Gave van de weien wat vanwege dezelfde oorzaak insgelijks ook Leimonodoron zou mogen genoemd worden.

Aard, kracht en werking.

Anbladt is verdrogend van aard en de wortel is scherp of wrang van smaak. Sommige trekken of distilleren een water uit dit gans gewas wat ze zeer prijzen om de vallende ziekte te genezen als men dat een tijd lang ‘s morgens nuchter drinkt.

BIJVOEGING.

De naam Anbladt is zoveel te zeggen alsof men Ohnbladt, dat is zonder blad of anders bladloos zei omdat dit kruid geen bladeren heeft. Het is zeer wrang, tezamen trekkend en aardachtig van smaak en geenszins behaaglijk om in te nemen. De naam Dentaria heeft het gekregen naar de schubachtige wortel die van vele schilfers als tandjes bijeen gevoegd is zoals we elders betoond hebben toen we van de soorten van koraalkruid of Dentaria spraken. Eenblad of Einbladt is een gans ander gewas als elders blijkt. Voorts zo zou men van Anbladt en zijn medesoorten noch meer kunnen zeggen, maar dat is van ons in de beschrijving van de koraalviool ten volle gedaan. Dan het is te weten dat het Anbladt ook soms in het Hoogduits Creutz of Streubin wurtzel plag te heten, in het Latijn Squamaria, Squamata, Dentaria major Matthioli, Malus Henricus (Stoltzer Heinrich in het Hoogduits) en Aegolethron Gesneri. Of dit het Aemsbladt is dat in onze voorvaders tijden hier te lande zo plag te heten is onzeker.

De naam vogelnest wordt een soort van wilde pastinaken meegedeeld. Dan de tegenwoordige vogelnest noemt Lobel Orchis abortiva en houdt het voor een miswas van Orchis of standelkruid, dan wij hebben daarvan en van haar medesoorten op het eind van het zevende boek bij de standelkruiden breder gesproken. Het is van kleur soms het verroest ijzer heel gelijk als ook het Anbladt dikwijls is. Sommige houden dat voor Coagulum van Plinius.

Andere geslachten van Limodoron of Orobanche. Behalve de bremrapen en de Orobanche die aan de winterroos van Lobel groeiend gevonden is zijn er noch ettelijke soorten van Orobanche van dezelfde Lobel en Clusius beschreven geweest.

(Orobanche caerulea) 1. Grote Orobanche, in het Latijn Orobanche major genoemd, is van Lobel in het bos van Gramont gevonden omtrent Montpelliers en heeft een enkele rechte scheut van zestig cm hoog of meer, roder en bruiner dan de bremraap en zonder bladeren, binnen hol, teer en mals, de wortel was een duim dik en vol sap.

(Orobanche minor) 2. Kleine Orobanche is de vierde Orobanche van Lobel en lijkt op de net uitkomende tere botten of spruiten van de asperges, nauwelijks een tien of vijftien cm hoog, anders de gewone Orobanche gelijk van kleur en gedaante die omtrent Montpelliers groeit.

3. Orobanche met vele takken daar Clusius van vermaant is heel zacht en bijna melkwit en diegene daar Lobel van spreekt is een dertig of zeventien cm lang, boven getakt en in vele gedeeld. De bloemen van deze soorten zijn als die van de bremraap. Hij noemt het vijfde Orobanche.

(Orobanche purpurea) 4. Blauwe Orobanche heeft blauwachtige bloemen, zegt Clusius, en groeit omtrent Montpelliers, doch meest aan de wortel van de gewone kaarden of distels die tussen het koren groeien.

(Neottia nidus-avis) 5. Pseudo-Limodoron is een middelsoort tussen de standelkruiden en deze Orobanche of eerder een medesoort van vogelnest of Anbladt en is van Clusius in Oostenrijk gevonden met een steel van dertig cm hoog die bij de wortels van sommige bladeren omwonden is of als in een schede gesloten. Daarop staat een aar van vierbladige bloem die boven een horentje en in het midden een lang spruitje en terzijde als twee baardjes heeft en onder de bloemen schuilen lange gestreepte hoofdjes vol klein zaad als dat van de standelkruiden. De wortel is van vele dikke vezels verzameld als die van de Hellborine. Het ganse kruid is donker paars en violetkleurig. Het bloeit in juli.

Verandering. Diergelijk gewas, maar veel bleker gekleurd heeft dezelfde Clusius in het voor vermelde bos van Gramont in Frankrijk gevonden.

Sommige willen de Hypocistis en de bremraap ook onder de soorten van Orobanche rekenen en dat niet zonder reden zoals in het bijvoegsel van het voorgaande kapittel ook eensdeels vermaand is.

Noch van krachten.

Vogelnest of Margendrehen wordt tegenwoordig bijna nergens in gebruikt want zijn natuur en kracht is onbekend. Dan sommige menen dat het de standelkruiden van aard en krachten gelijk is, maar daarvan hebben we of zij zelf geen zekere wetenschap of reden.