Cardamine

HET VII. CAPITEL.

Van Viola Dentaria oft Korael-Violiere.

Gheslachten.

Onder ’t ghetal van de Violieren schijnen oock wel te behooren de ghene die in ’t Latijn Dentariae ghenoemt worden; ende zijn tweederley.

Ghedaente.

1. De eerste krijght een steelken omtrent een spanne hoogh opschietende: de bladeren zijn ghelijck die van Kennep oft Vijfvingher-cruydt, vijf aen een steelken hanghende, langhworpigh, breed, ende rondom ghekerft: de bloemkens zijn de Violieren van ghedaente gelijck, van verwen bruynpeersch, oft uyt den rooden purpurachtigh: de hauwkens oft saet-huyskens zijn oock de hauwkens van Violieren gelijck, daer het saet in light: de wortel is langhworpigh, onghelijck, rouw, ende van vele knobbelen oft schubben aen een ghemaeckt.

2. De ander soorte krijght bladeren die gheensins die van Vijfvinger-cruydt ghelijcken, maer veel eer ghelijck de Esschen-bladeren ghevoeght staen, hebbende in ’t midden een ribbeken, daer aen de bladeren van beyde sijden vast zijn: dese bladers zijn langhworpigh, ende breedt, ende rondom de kanten ghekerft ende doorsneden, dickwijls seven aen een ribbeken oft middel-steelken staende: de bloemkens zijn wit, ende de hauwkens die daer nae volghen, zijn die van de voorgaende soorte ghelijck: de [242] wortelen zijn oock rouw, oneffen ende gheknobbelt oft schubbachtigh, nochtans al uyt niet soo seer als die van de eerste soorte.

Plaetse.

De Korael-Violieren wassen in sommighe donckere lommerachtighe oft schaduwachtighe geberghten van Hooghduytschlandt: dan d’ Eerste wordt meest ghevonden niet verre van Northus, sonderlinghe op vetten grondt, die onder nochtans steenachtigh is, soo Valerius Cordus betuyght.

Tijdt.

Sy bloeyen meest in April ende Mey: daer nae wordt het saet rijp.

Naemen.

Dese cruyden worden nu ter tijdt in ’t Latijn ghenoemt Violae Dentariae: Valerius Cordus noemtse Coralloïdes; al ofmen Korael-Violieren seyde, om dat de wortel het wit Korael eenighsins schijnt te ghelijcken. Matthiolus rekentse onder de soorten van Solidagnes ende Symphyta, dat is wondt-heelende cruyden; dan wy hebben die liever onder de soorten van Violieren ghehouden, om dat sy die van bloemen soo seer ghelijcken: ende hebbense daerom den naem Viola Dentaria eerst ghegheven.

1. De eerste soorte maghmen Dentaria met vijf bladeren noemen. 2. De ander heet Dentaria met seven bladeren.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Soo veel de krachten ende werckinghe van dese cruyden aengaet, sy worden onder de Wondt-cruyden van de nieuwe Cruydt-beschrijvers gherekent.

Men houdtse voor seer goedt in de wonden ende quetsuren van de inwendighe deelen des lichaems, sonderlinghe van de borst ende longher: sy worden oock seer ghepresen teghen de ghescheurtheydt oft breucken die de darmen doen sincken.

BIIVOEGHSEL.

Dit ghewas heeft sijnen naem Dentaria nae de wortelen ghekreeghen, die de ghedaente van tanden met haer knobbelachtighe schubben schijnen te hebben. Ende den hoogh-gheleerden Carolus Clusius heefter ettelijcke soorten van beschreven, van de welcke sommighe van andere oock vermaent, sommighe van hem eerst ghevonden zijn. Dan hy deelt die in twee gheslachten: het eerste krijght steelen sonder bladeren, het ander met bladeren. Ende die sullen wy allegader hier verhalen: want hoe wel dat de dry eerste gheen bladeren en hebben, ende eer by de gheslachten van Orobanche oft Limodorum hooren, iae dat de alder-eerste elders van Dodoneus besonderlijck in ’t langh beschreven is, te weten in het 24. Capitel van sijn 18. Boeck, nochtans om den wille van haer schoone bloemen, zijn sy weerdigh om alhier by de Violen ghestelt te worden.

1. Eerste Dentaria sonder bladeren wast in Oostenrijck ende by Francfort onder boomen ende heesteren, ende bloeyt in April. De wortel is langh en dick, ghemaeckt van vele tandts-wijse schubben oft knobbelen, daer gheen bladeren uyt en spruyten, maer alleenlijck eenen steck oft sappighen steel, omtrent eenen voet hoogh, den steel oft hout van Limodorum by nae ghelijck, met dierghelijcke heel schoone lijfverwighe bloemen gheladen. Als de bloemen tot saet vergaen, dan vergaet den steel; ende het heele cruydt blijft het heel iaer voortaen onder d’ aerde ghedoken. Valerius Cordus noemt het Amblatus, nae den Hooghduytschen Anbladt oft Onblat, al ofmen Bladeloos seyde; ende daerom heet het Clusius oock Dentaria aphyllos prima; Matthiolus Dentaria maior, nae de ghetande wortelen. De Boerinnen van Oostenrijck noemen ’t S. Georg wurtzel, om dat het meest omtrent Sint Joris dagh uyt der aerden spruyt.

2. Tweede Dentaria sonder bladeren, in ‘t Latijn Dentaria aphyllos secunda sive maior, bloeyt in de Ooghstmaendt onder Denneboomen, ende in donckere ghewesten, daer bijnae anders gheen cruyden wast. Het is een heel teer ghewas, met eenen witte wortel, oock van vele tandekens vergadert; uytghevende een steelken ruym een spanne hoogh, vol saps, bijnae doorschijnende, witachtigh, sonder bladeren, alleen sommighe lidt-ghewijse verdeylinghen hebbende, draghende op sijn t’sop twee oft dry bloemen, nu hier een, nu daer een, met beurten, uyt den witten peersche, seer teer, die van de Swarte Violette, oft Orchis, oft Limodorum ghelijck.

Veranderinghe. Clusius heeftse in de Ooghstmaendt ende oock in de Braeckmaendt wel bloeyende ghevonden, met eenen vol sappighen steel, eenen voet hoogh, gheladen met vele sneeuwitte bloemen, in ’t midden met peersche hayrkens oft nopkens verciert.

3. Derde Dentaria oft Korael-cruydt sonder bladeren heeft vijf oft ses bloemen, als die van Leeghen Orchis, uyt den grasachtighen geelachtigh, sonder reuck, als een adere aen eenen steel wassende, die een palme hoogh wordt, ende gantsch gheen bladeren en heeft, maer schijnt in sommighe vellekens als scheeden te schuylen. De bloemen hebben een voorwaerts afhanghende lippe, omtrent het middel met purpure straelkens verciert. De wortel is geheel wit, vol saps, wat bitterachtigh van smaeck, met gheene veselingen, maer ghetackt als Korael, waer van dit cruydt oock Coralloides magh heeten, oft Dentaria aphyllos tertia in ’t Latijn. De volghende soorten ghelijcken de Korael-Violieren beter dan de voorgaende.

4. Korael-cruydt met bulben, bollekens, oft klisters tusschen de steelen, in ’t Latijn Dentaria baccifera, oft Dentaria bulbifera, van Valerius Cordus Coralloides gheheeten, van de inwoonders van Oostenrijck Weisz Sanickel, van de warmoes-vrouwen van ’t selve landt Grimkraut, kruypt met haere langhworpighe wortel, die wel tandts-gewijse knobbelen heeft, maer schijnt eer van vele knoopen aen een ghemaeckt te wesen, wit van verwen, somwijlen oock wat purpurachtigh, somtijdts uyt de sijden nieuwe uytschietselen ghevende, van smaeck onbehaeghlijck, ende eerst de tonghe verdrooghende, daer nae scherp. Wt de sijden van dese wortelen komen de bladeren voort, aen een langhworpigh steelken oft ribbekende (dat by der aerden purpurachtigh is, ende voorts groen) wassende, ghemeynlijck vijf, somtijdts meer, meestendeel teghen den anderen staende, aen de eene sijde alleen ghekertelt, dan dat bladt dat voor aen alleen staen op d’ uyterste van ’t ribbekende, is aen beyde sijden ghekerft, van smaeck eerst suer, daer nae scherp ende heet: den steel is omtrent anderhalven voet langh, dun, kael ende bloot, omtrent het middel met twee oft dry oft meer sijd-tackskens beset, die met bladeren bewassen zijn, de voorsbeschreven bladeren van ghedaente ghelijck: dan nae-bovenwaerts heeft den selven steel vele langhworpighe smalle bladeren, somtijdts een weynigh, somtijdts veel gheschaert oft ghekertelt: op het uyterste van den steel komen vier, vijf oft meer bloemen, die van Violieren oft Damas-bloemen by nae ghelijck van ghedaente, maer kleynder, van vier witte oft uyt den witten purpurverwighe bladeren gemaeckt: nae de welcke volghen hauwkens, die van den Mostaert ghelijckende, maer korter; de welcke midtsgaders haer steelen, ghemeynlijck afvallen: dan somtijdts worden sy dicker, ende rijp, voortbrenghende saet als dat van de Damas-bloemen oft Hesperis, ’t welck uytgheschudt wordt als de horenkens open springhen: dan behalven dit saet, soo sietmen by nae aen elcken oorspronck van de bladeren die om den steel wassen sommige knobbelen, de bollekens van die soorte van Lelien, diemen Martagon bulbiferum noemt, niet onghelijck, ende als van vele schubben aen een ghemaeckt, eerst groen, daer nae grauw, seer onlieflijck van smaeck, die seer haest afgheschudt worden, ende heel rijp zijnde van selfs afvallen, ende inder aerden sinckende nieuwe dierghelijcke planten voortbrenghen. Dit cruydt wast in Hooghduytschlandt ende oock in ’t Rijck van Napels: het bloeyt in April: dan in de Meymaendt sietmen die bollekens oft swartachtighe bulben tusschen den schoot van de bladeren steken.

5. Dentaria met dry bladeren van Clusius, eerste Dentaria enneaphyllos, maer daer nae Dentaria triphyllos gheheeten, wast in Oostenrijck ende Hongarijen, iae oock in Hooghduytschlandt: bloeyt in April, ende is in Mey met rijp saet gheladen: op de berghen wat spaeder. Sy heeft eenen ronden, stercken, effenen oft kaelen steel, eenen voet hoogh, op ’t opperste ghemeynlijck in dry steelkens verdeylt; de welcke elck dry bladeren draghen, die groot zijn, spits van voren, rondom gheschaert, doncker groen, van smaeck heet: het opperste van den steel is verciert met vijf oft ses bloemen, van vijf bladerkens ghemaeckt, nederwaerts hangende ende deynsende, uyt den grasachtighen wat geel oft bleeck. Nae de bloemen volghen langhworpighe uytpuylende horenkens, voor scherp, vol saet als dat van die soorten daer Dodoneus af spreeckt: ’t welck uyt de horenkens gaet als sy open springhen. Voorts, soo brenght dit cruydt noch ander bladeren uyt de wortel, niet meer dan dry op een langh steelken, veel grooter, maer korter dan de ander. De wortel is wit, noch versch zijnde; oudt wordende, is swartachtigh, met vele knoopen oft leden, al oftse van vele tanden vergadert waren: waer in dit cruydt de voorschreven Korael-cruyden sonder bladeren seer wel ghelijckt.

Witte Dentaria, in ’t Latijn Dentaria alba, van andere oock Alabastrites ghenoemt, ende by de soorten van Anemone ghestelt, is een mede-soorte van de voorbeschreven vijfde soorte.

Dentaria met neghen bladeren van Fabius Columna, is misschien oock een mede-soorte van de Dentaria met dry bladeren, de welcke in Italien veel wast.

6. Dentaria met vijf bladeren is van Dodoneus eensdeels aengheteeckent, maer Clusius heeftse aldus breeder beschreven, ende Dentaria pentaphyllum gheheeten: sy heeft een gheknoopten wortel, in vele leden verdeylt, met sommighe uytgaende veselinghen uyt de leden komende beset: uyt de welcke sommighe bladeren spruyten, op langhe steelkens staende, in vijf diepe tot den steel toe ghesneden kerven verdeylt, die rondomme oock saeghs-gewijse ghekertelt zijn, rouw ende herdt in ’t aentasten, doncker-groen: den steel is eenen voet hoogh oft hoogher, rond, met sommighe bladeren nu hier nu daer bewassen, de anderen van ghedaente ghelijck: op sijn ’t sop vijf oft ses bloemen dragende, die van de Dentaria met bulben ghelijckende, maer van verwen wat donckerder purpur, sulcks als is de verwe van de Penninck-bloemen: daer nae volghen horenkens met saet als dat van de vierde ende vijfde voorgaende soorten.

7. Andere soorten van Dentaria met vijf bladeren van Clusius Dentaria pentaphyllos altera geheeten, heeft een wortel die noch meer ghetandt is dan die van de voorgaende soorte, ende met meer dicke schubben begaeft, bijnae als die van de eerste soorte van Dentaria sonder bladeren, met sommige faselingen tusschen beyden bewassen: uyt de welcke eenen steel spruyt, rond, omtrent eenen voet hoogh, aen den welcken wassen nu hier nu daer vijf bladeren op een langhachtigh steelken staende, van maecksel langh, aen de kanten gekerft, sachter dan die van de seste soorte, wat bleecker groen: de bloemen en zijn de voorgaende niet onghelijck van ghedaente ende verwe. [ 243]

8. Dentaria met seven bladeren krijght uyt haere wortel somtijdts vijf bladeren, maer meestendeel seven, aen een langhe ribbe hanghende; ende is de selve daer Dodoneus af vermaent. Clusius noemtse Dentaria heptaphyllos: sommighe heetense Pulmonaria; Simlerus Wilder Senff, al ofmen wilde Mostaert seyde, om de ghelijckenisse die de horenkens van dit cruydt met de saethauwkens van de Mostaert hebben.

Dentaria oft Dentillaria van Rondeletius, ende die van Narbonnen, is een soorte van Lepidium, oft van Molybdaena, soo gheheeten, om dat sy den tandt-sweer verdrijven kan: anders en heeft sy gheen ghemeynschap met dese soorte van Korael-cruydt.

Naemen.

Aengaende den naem Dentaria, die wordt verscheyden cruyden mede-ghedeylt, alle om hun eyghen oorsaken; die oock van dese teghenwoordighe Korael-cruyden veel verschillen, ende elders elck besonderlijck beschreven zijn; te weten de Witte Bryonie, de Hane-voet, de Anemone, ende het Bilsen-cruydt. Dan Lobel noemt de teghenwoordighe soorten van ghewas Nemoralis Alpina Herbariorum Alabastrites: ende elcke soorte heeft sijnen eyghen toenaem, als gheseydt is. De ghene die wortelen hebben Witte Korael ghelijckende, worden in Italien Seguita Romana gheheeten, oft Cruydeken volght my nae. Fabius Columna bethoont datse de Ceratia Plinij zijn. De Asperges heeten oock Korael-cruyden, nae de roode verwe van haer saet.

Kracht ende Werckinghe.

Het vierde geslacht van dit ghewas, ’t welck klisteren tusschen de steelen krijght, Weisz Sanikel oft Grimwurtz in Oostenrijck gheheeten, wordt seer ghesocht om des wortels wille; de welcke in water ghesoden zijnde, ende dat water de kinders te drincken ghegheven, die pijn in den buyck hebben, de pijn versoet ende op doet houden.

De selve wortelen worden ghebesicht om alle inwendighe quetsuren, besonder van de borst, al waeren die oock seer verre ghekomen, te ghenesen. In de breuckinghen oft scheursels geeftmen die wortelen te drincken ’t ghewicht van een dragme oft vierendeel loots, ettelijcke daghen achter den anderen, met wranghen wijn, oft water van Peerdt-steert-cruydt.

Zijn dese cruyden de Ceratia Plinij, soo zijnse nut om den buyckvloet te stoppen; ende Fabius Columna versekert dat de knoopachtighe wortelen daer van, by de spijse ghedaen oft alleen g’eten, den loop ende het roodmelisoen ghenesen.

Ander misbruyck.

De soorte van Dentaria, wiens wortelen het Wit-Korael ghelijcken, wordt in Italien van de lichte vrouwen ghesocht, ende veel ghebruyckt: te weten de wortelen, de welcke sy in haer minne-drancken doen, waer mede sy de ionghmans soecken nae haer te locken ende te verleyden, oft op haer te doen verlieven; ende daer van is den Italiaenschen naem Segnita Romana ghekomen; al ofmen seyde Cruydeken volght my nae: daer sy noch veel onbehoorlijcke coniuratien ende belesinghen by pleghen te doen.

HET VII. KAPITTEL.

Van Viola Dentaria of koraalviool. (Cardamine bulbifera en Cardamine digitata (Dentaria digitata)

Geslachten.

Onder het getal van de violen schijnen ook wel te behoren diegene die in het Latijn Dentariae genoemd worden en die zijn tweevormig.

Gedaante.

1. De eerste krijgt een steeltje die omtrent zeventien cm hoog opschiet, de bladeren zijn gelijk die van hennep of vijfvingerkruid en hangen met vijf aan een steeltje en zijn langwerpig, breed en rondom gekerfd, de bloempjes zijn de violen van gedaante gelijk en van kleur bruinpaars of uit het rode purperachtig, de hauwtjes of zaadhuisjes zijn ook de hauwtjes van violen gelijk daar het zaad in ligt, de wortel is langwerpig, ongelijk, ruw en van vele knobbels of schubben aaneen gemaakt.

2. De ander soort krijgt bladeren die geenszins op die van vijfvingerkruid lijken, maar veel eerder als essenbladeren gevoegd staan die in het midden een ribje hebben waaraan de bladeren van beide zijden vast zijn en deze bladeren zijn langwerpig en breed en rondom de kanten gekerfd en doorsneden die dikwijls met zeven aan een ribje of middensteeltje staan, de bloempjes zijn wit en de hauwtjes die er na volgen zijn die van de voorgaande soort gelijk, de [242] wortels zijn ook ruw, oneffen en geknobbeld of schubachtig, nochtans niet zo zeer als die van de eerste soort.

Plaats.

Koraalviolieren groeien in sommige donkere lommerachtige of schaduwachtige gebergten van Hoogduitsland, dan de eerste wordt meest gevonden niet ver van Northus en vooral op vette grond die onder nochtans steenachtig is, zo Valerius Cordus betuigt.

Tijd.

Ze bloeien meest in april en mei en daarna wordt het zaad rijp.

Namen.

Deze kruiden worden tegenwoordig in het Latijn Violae Dentariae genoemd, Valerius Cordus noemt ze Coralloïdes al of men korael-violieren zei omdat de wortel enigszins op het witte koraal schijnt te lijken. Matthiolus rekent ze onder de soorten van Solidagnes en Symphyta, dat is wond helende kruiden, dan wij hebben die liever onder de soorten van violen gehouden omdat ze zo zeer op die bloemen lijken en hebben ze daarom de naam Viola Dentaria eerst gegeven.

1. De eerste soort mag men Dentaria met vijf bladeren noemen. 2. De ander heet Dentaria met zeven bladeren.

Aard, kracht en werking.

Zoveel de krachten en werking van deze kruiden aangaat worden ze onder de wondkruiden van de nieuwe kruidbeschrijvers gerekend.

Men houdt ze voor zeer goed in de wonden en kwetsingen van de inwendige delen van het lichaam en vooral van de borst en longen en ze worden ook zeer geprezen tegen de gescheurtheid of breuken die de darmen laten zinken.

BIJVOEGING.

Dit gewas heeft zijn naam Dentaria naar de wortels gekregen die de gedaante van tanden met hun knobbelachtige schubben schijnen te hebben. En de hooggeleerde Carolus Clusius heeft er ettelijke soorten van beschreven waarvan sommige van andere ook vermaand en sommige van hem eerst gevonden zijn. Dan hij deelt die in twee geslachten, het eerste krijgt stelen zonder bladeren en het ander met bladeren. En die zullen we allen hier verhalen want hoewel dat de drie eerste geen bladeren hebben en eerder bij de geslachten van Orobanche of Limodorum horen, ja dat de allereerste elders van Dodonaeus apart in het lang beschreven is, te weten in het 24^ste kapittel van zijn 18^de boek, nochtans vanwege haar mooie bloemen zijn ze het waard om alhier bij de violen gesteld te worden.

1. (Lathraea squamaria) Eerste Dentaria zonder bladeren groeit in Oostenrijk en bij Frankfort onder bomen en heesters en bloeit in april. De wortel is lang en dik en van vele tandvormige schubben of knobbels gemaakt daar geen bladeren uit spruiten, maar alleen een stek of sappige steel omtrent dertig cm hoog die de steel of hout van Limodorum bijna gelijk is en met diergelijke heel mooie vleeskleurige bloemen geladen. Als de bloemen tot zaad vergaan dan vergaat de steel en het hele kruid blijft het hele jaar voortaan onder de aarde gedoken. Valerius Cordus noemt het Amblatus naar de Hoogduitse Anbladt of Onblat al of men bladloos zei en daarom noemt Clusius het ook Dentaria aphyllos prima, Matthiolus Dentaria major naar de getande wortels. De boerinnen van Oostenrijk noemen het St. Georg wurtzel, omdat het meest omtrent Sint Joris dag uit de aarde spruit.

(Lathraea). Tweede Dentaria zonder bladeren, in het Latijn Dentaria aphyllos secunda sive major, bloeit in augustus onder dennenbomen en in donkere gewesten daar bijna geen andere kruiden groeien. Het is een heel teer gewas met een witte wortel die ook van vele tandjes verzameld is en een steeltje uitgeeft van ruim zeventien cm hoog vol sap en bijna doorschijnend, witachtig en zonder bladeren die alleen sommige lidvormige verdelingen heeft en op zijn top twee of drie bloemen draagt, nu hier een en nu daar een om beurten die uit het witte paars zijn en zeer teer die van de zwarte viool of Orchis of Limodorum gelijk.

Verandering. Clusius heeft ze in augustus en ook in juni wel bloeiend gevonden met een vol sappige steel van dertig cm hoog geladen met vele sneeuwwitte bloemen die in het midden met paarse haartjes of nopjes versierd zijn.

3. Derde Dentaria of koraalkruid zonder bladeren heeft vijf of zes bloemen als die van lage Orchis die uit het grasachtige geelachtig zijn en zonder reuk die als een aar aan een steel groeien van twintig cm hoog en gans geen bladeren heeft, maar schijnt in sommige velletjes als scheden te schuilen. De bloemen hebben een voorwaarts afhangende lip en omtrent het midden met purperen straaltjes versiert. De wortel is geheel wit en vol sap, wat bitterachtig van smaak en zonder vezels, maar getakt als koraal waarvan dit kruid ook Coralloides mag heten of Dentaria aphyllos tertia in het Latijn. De volgende soorten lijken beter op de koraalviolieren dan de voorgaande.

4. Koraalkruid met bollen, bolletjes of klisters tussen de stelen, in het Latijn Dentaria baccifera of Dentaria bulbifera, van Valerius Cordus Coralloides genoemd en van de inwoners van Oostenrijk Weisz Sanickel, van de warme moesvrouwen van hetzelfde land Grimkraut, kruipt met haar langwerpige wortel die wel tandvormige knobbels heeft, maar schijnt eerder van vele knopen aaneen gemaakt te wezen, wit van kleur en soms ook wat purperachtig die soms uit de zijden nieuwe uitschietsels geeft, van smaak onbehaaglijk en eerst de tong verdrogend en daarna scherp. Uit de zijden van deze wortels komen de bladeren voort die aan een langwerpig steeltje of ribje (dat bij de aarde purperachtig is en voorts groen) groeien en gewoonlijk vijf en soms meer die meestal tegenover elkaar staan en aan de ene zijde alleen gekarteld, dan dat blad dat vooraan alleen staat op de uiterste van het ribje is aan beide zijden gekerfd en van smaak eerst zuur en daarna scherp en heet, de steel is omtrent vijf en veertig cm lang, dun, kaal en bloot en omtrent het midden met twee of drie of meer zijtakjes bezet die met bladeren begroeid zijn en de voor beschreven bladeren van gedaante gelijk, dan naar boven heeft die steel vele langwerpige smalle bladeren die soms wat en soms veel geschaard of gekarteld zijn, op het uiterste van de steel komen vier, vijf of meer bloemen die van violieren of damastbloemen bijna gelijk van gedaante, maar kleiner en van vier witte of uit de witte purperkleurige bladeren gemaakt waarna hauwtjes volgen die van mosterd gelijk, maar korter die met hun stelen gewoonlijk afvallen, dan soms worden ze dikker en rijp en brengen voort zaad als dat van de damastbloemen of Hesperis wat uitgeschud wordt als de horentjes open springen, dan behalve dit zaad zo ziet men bijna aan elke oorsprong van de bladeren die om de steel groeien sommige knobbels die op de bolletjes van die soort van lelies lijken die men Martagon bulbiferum noemt en als van vele schubben aaneen gemaakt en eerst groen en daarna grauw, zeer onlieflijk van smaak die zeer gauw afgeschud worden en als ze heel rijp zijn vanzelf afvallen en in de aarde zinken en nieuwe diergelijke planten voortbrengen. Dit kruid groeit in Hoogduitsland en ook in het rijk van Napels, het bloeit in april en in mei ziet men die bolletjes of zwartachtige bollen tussen de schoot van de bladeren steken.

(Cardamine enneaphyllos)

5. Dentaria met drie bladeren is van Clusius eerste Dentaria enneaphyllos, maar daarna Dentaria triphyllos genoemd en groeit in Oostenrijk en Hongarije, ja ook in Hoogduitsland en bloeit in april en is in mei met rijp zaad geladen en op de bergen wat later. Ze heeft een ronde, sterke, effen of kale steel van dertig cm hoog die op het opperste gewoonlijk in drie steeltjes verdeeld is die elk drie bladeren dragen die groot zijn, spits van voren en rondom geschaard, donker groen en van smaak heet, het opperste van de steel is versierd met vijf of zes bloemen die van vijf blaadjes gemaakt zijn en nederwaarts hangen en deinzen en uit de grasachtige wat geel of bleek zijn. Na de bloemen volgen langwerpige uitpuilende horentjes die voor scherp en vol zaad zijn als dat van die soorten daar Dodonaeus van spreekt wat uit de horentjes gaat als ze open springen. Voorts brengt dit kruid noch andere bladeren uit de wortel, niet meer dan drie op een lang steeltje en veel groter, maar korter dan de andere. De wortel is wit als ze noch vers zijn en als ze oud worden is het zwartachtig en met vele knopen of leden als of ze van vele tanden verzameld waren waarin dit kruid op de voorschreven koraalkruiden zonder bladeren zeer goed lijkt.

Witte Dentaria, in het Latijn Dentaria alba en van andere ook Alabastrites genoemd en bij de soorten van Anemone gesteld is een medesoort van de voorbeschreven vijfde soort.

Dentaria met negen bladeren van Fabius Columna is misschien ook een medesoort van de Dentaria met drie bladeren die in Italië veel groeit.

(Cardamine quinquefolia) 6. Dentaria met vijf bladeren is van Dodonaeus eensdeels aangetekend, maar Clusius heeft het aldus uitvoeriger beschreven en Dentaria pentaphyllum genoemd, ze heeft een geknoopte wortel die in vele leden verdeeld is met sommige uitgaande vezels bezet die uit de leden komen waaruit sommige bladeren spruiten die op lange steeltjes staan en in vijf diepe tot de steel toe gesneden kerven verdeeld zijn die rondom ook zaagvormig gekarteld zijn, ruw en hard in het aantasten en donkergroen, de steel is dertig cm hoog of hoger, rond en met sommige bladeren nu hier nu daar begroeid en de anderen van gedaante gelijk die op zijn top vijf of zes bloemen draagt die van Dentaria met bollen gelijk, maar van kleur wat donkerder purper zulks als is de kleur van de penningbloemen en daarna volgen horentjes met zaad als dat van de vierde en vijfde voorgaande soorten.

7. Andere soorten van Dentaria met vijf bladeren zijn van Clusius Dentaria pentaphyllos altera genoemd heeft een wortel die noch meer getand is dan die van de voorgaande soort en met meer dikke schubben begaafd bijna als die van de eerste soort van Dentaria zonder bladeren en met sommige vezels begroeid die er tussen staan waaruit een steel spruit die rond en omtrent dertig cm hoog is waaraan nu hier en nu daar vijf bladeren groeien die op een langachtig steeltje staan en van vorm lang en aan de kanten gekerfd zijn en zachter dan die van de zesde soort, wat bleker groen, de bloemen zijn de voorgaande vrij gelijk van gedaante en kleur. [ 243]

(Cardamine heptaphylla) 8. Dentaria met zeven bladeren krijgt uit haar wortel soms vijf bladeren, maar meestal zeven die aan een lange rib hangen en is dezelfde daar Dodonaeus van vermaant. Clusius noemt het Dentaria heptaphyllos en sommige noemen het Pulmonaria, Simlerus Wilder Senff als of men wilde mosterd zei vanwege de gelijkenis die de horentjes van dit kruid met de zaadhauwtjes van mosterd hebben.

Dentaria of Dentillaria van Rondeletius en die van Narbone is een soort van Lepidium of van Molybdaena en zo genoemd omdat ze de tandpijn verdrijven kan, anders heeft ze geen gemeenschap met deze soort van koraalkruid.

Namen.

Aangaande de naam Dentaria, die wordt aan verschillende kruiden meegedeeld en alle om hun eigen oorzaken die ook van deze tegenwoordige koraalkruiden veel verschillen en elders elk apart beschreven zijn, te weten witte Bryonia, hanenvoet, Anemone en bilzekruid. Dan Lobel noemt de tegenwoordige soorten van gewas Nemoralis Alpina Herbariorum Alabastrites en elke soort heeft zijn eigen toenaam, als gezegd is. Diegene die wortels hebben die op het witte koraal lijken worden in Italië seguita Romana genoemd of kruidje volg me na. Fabius Columna betoont dat ze de Ceratia Plinij zijn. De asperges heten ook koraalkruiden naar de rode kleur van hun zaad.

Kracht en werking.

Het vierde geslacht van dit gewas wat klisters tussen de stelen krijgt en Weisz Sanikel of Grimwurtz in Oostenrijk heet wordt zeer gezocht vanwege de wortels die in water gekookt zijn en dat water aan de kinderen te drinken gegeven die pijn in de buik hebben de pijn verzoet en op laat houden.

Die wortels worden gebruikt om alle inwendige kwetsingen en vooral van de borst en al waren die ook zeer ver gekomen te genezen. In de breuken of scheuringen geeft men die wortels te drinken het gewicht van een drachme of vierendeel lood en ettelijke dagen achter elkaar met wrange wijn of water van paardenstaart.

Zijn deze kruiden de Ceratia Plinij dan zijn nuttig om de buikvloed te stoppen en Fabius Columna verzekert dat de knoopachtige wortels er van bij de spijs gedaan of alleen gegeten de loop en rode loop genezen.

Ander misbruik.

De soort van Dentaria wiens wortels op het wit koraal lijken wordt in Italie van de lichte vrouwen gezocht en veel gebruikt, te weten de wortels die ze in hun minnedranken doen waarmee ze de jonge mannen naar zich proberen te lokken en te verleiden of op hun verliefd te laten worden en daarvan is de Italiaanse naam segnita Romana gekomen al of men zei kruidje volg me na waar ze noch veel onbehoorlijke conjuratien en belezingen bij plegen te doen.