Honckenya

HET X. CAPITEL.

Van Zee Porceleyne.

Gheslachten.

Den Halimus oft Zee Porceleyne is tweederhande: het eerste gheslacht heeft bladeren als de Ghemeyne Porceleyne; het ander heefter langher; ende is hier te lande vremdt.

Ghedaente.

1. De Zee Porceleyne en is geen cruydt gelijck de Hof-Porceleyne, maer is een kleyn struycksken oft heesterken; ende heeft veele harde houtachtighe, doch nochtans dunne steelkens: daer aen wassen veele vette, dicke, ghelijfvighe bladeren, de bladeren van de Ghemeyne oft Hof-Porceleyne seer ghelijck, maer witter, ende bijnae aschverwigh, harder in _t aentasten, ende niet soo effen oft gladt. De bloemkens wassen rondom de tsoppen van de steelkens, vast in een ghehoopt, ghelijck aen de Melde oft Mayer: ende daer nae volght oock diergelijck breedt ende plat saedt. De wortel is langh ende houtachtigh; ende blijft met de steelen ende meest alle de bladeren _s winters durende, ende en sterft niet haest.

2. Van dit gheslacht vindtmen noch ettelijcke andere medesoorten, met witter bladeren, langher van maecksel, ende de Olijf-bladeren bijnae ghelijckende, somtijdts oock hooger ende langer, oft met dunner ende teerer tackskens, sulcks als Clusius in Spaegnien op verscheyden plaetsen heeft sien groeyen.

Plaetse.

1. De eerste ende ghemeynste Zee Porceleyne wordt veel ghevonden aen de Duynen ende Zeedijcken, ende op andere by de Zee gheleghen plaetsen van Zeelant, Vlaenderen, ende somtijdts oock van Hollandt.

2. _Tgheslacht van Zee Porceleyne met langher ende witter bladeren, is van Clusius in Portugael ende in _t Rijck van Valentzen eerst ghevonden gheweest. (1209)

Tijdt.

Dese cruyden groeyen ende bloeyen meest in de Hoymaendt. De bladeren blijven haer _s winters meest by, hoe wel datter sommighe afvallen.

Naem.

In _t Griecks wordt dit ghewas Halimos gheheeten; ende is verscheyden van den Alimos die wy elders beschreven hebben. In _t Latijn heetet oock Halimus, maer ghemeynlijck Portulaca marina; in _t Nederduytsch Zee Porceleyne; in _t Enghelsch Sea porcelline.

1. De eerste ende ghemeynste soorte sal eygentlijck Halimus oft Zee Porceleyne heeten.

2. De ander vremde soorte maghmen Halimus longioribus foliis noemen, dat is Zee Porceleyne met langher bladeren.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Zee Porceleyne, seydt Galenus, is verscheyden van ghestaltenisse in alle haer deelen: doch meest ende merckelijckst warm van aerd, maer matelijck; ende heeft daer toe een onrijpe oft rouwe en onverteerde ende wat windachtighe vochtigheydt.

De bladeren van Halimus oft Zee Porceleyne, seydt Dioscorides, worden gesoden ende voor spijse gebruyckt.

De wortel is goedt om de gebroken, gescheurde ende gequetste leden binnen _slichaems te ghenesen, ende alle rommelinghe ende buycksweeren te versoeten ende te verdrijven, te weten _t gewicht van een draghme tseffens met Honighwater inghenomen. De selve doet de soghende vrouwen veel melcks krijghen.

Hier te lande worden de ionghe spruyten ende oock de bladeren van de Zee-Porceleyne in Azijn van sommighe geleydt, oft met Sout ende Pekel bewaert, gelijck de Cappers; ende worden in den Winter in Salaet gegeten ende op tafel ghebroght: ende in dier voegen ghebruyckt zijn sy aengenaem ende lieffelijck van smaeck. Galenus selve vermaent oock, dat de ionghe spruytkens oft bottekens van de Zee Porceleyne in Asien, te weten in het lantschap van Cilicien, ghegheten worden, ende wech geleydt oft bewaert, om daer nae te ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

De teghenwoordighe eerste soorte van Dodoneus, is ghemeynlijcken voor de oprechte Portulaca marina, dat is Zee Porceleyne, gehouden: (hoe wel dat de Creta marina oft Zee-Venckel van veele hedensdaeghs voor de Zee Porceleyne ghehouden ende soo ghenoemt wordt) dan de selve wordt van Lobel voor het oprecht Crithmum Dioscoridis ghehouden, ende voor de Batis Plinij; maer hy ghebruyckt daer toe de figuer die Clusius voor sijnen Tweeden Halimus gheeft. Andere houdense voor de Saxifraga magna oft voor de Saxifraga Dioscoridis, anders Sarxiphagon gheheeten. Clusius houtse voor den Derden Halimus, in _t Latijn Halimus tertius. De eerste van Clusius, die hy Halimus primus maior aut latifolius noemt, oft Halimus Dioscoridis, is een gantsch wit oft grijse heester, den Rhamnus ghelijck, selfs noch witter, anders wel soo hoogh, veele tacken uyt eener wortel oprechtende, die dick zijn, houtachtigh, broosch, gheen doornen met allen hebbende: de bladeren zijn als die van de Olijfboom, oft beter als die van den Rhamnus, doch korter, ende breeder, somtijdts ruyts ghewijs van maecksel, wit, ghelijfvigh, bijnae blinckende, suer van smaeck, ongheschicktelijck aen de tacken wassende: de bloem is bijnae als die van den Olijfboom, mosachtigh, peersachtigh, druyfs-ghewijs aen _t opperste van de tacken hangende; daer nae volght breedt saedt, als dat van de Atriplex, dat is Melde, oft van de ghemeyne Zee Porceleyne, veel by een. De wortel is hardt, houtachtigh ende ghetackt. Sy bloeyt in den Somer, ende het saedt wordt in den Herfst rijp; ende sy wast veel by Lisbonen aen de Zee. Van daer ghebroght, oft hier te lande gesaeyt zijnde, en brenght sy soo grijse spruyten niet voort: ende de bladeren zijn grooter, de bladeren van Wilde Melde ghelijckende in grootte ende ghedaente, doch ghelijfvigh ende wat brack van smaeck. Sy heet in Portugael Salguedeiras, nae haer silten smaeck, elders Marisma: ende is de tamste soorte oft Mitius genus Halimi vanPlinius. Hier toe gheeft hy de selve figuer, die hier van Dodoneus ghestelt wordt, als van een tacksken van Zee Porceleyne, ende van Lobel simpelijck Halimus ghenoemt wordt. De ander, die den selven Clusius in _t Latijn Halimus secundus noemt (daer toe ghevende de figuer, die Lobel voor sijn Crithmum oft Batis ghebruyckt, als voorseydt is) wordt niet veel meer dan twee voeten hoogh, ende heeft soo slappe ende weecke roeden of trijsen, dat sy haer selven niet overeynd houden en konnen, oock wit, doch niet soo seer als de tacken van de voorgaende: de bladeren zijn langhworpigh, smal, vet ende ghelijfvigh, aschgrauw ende witachtigh van verwe: aen de tsoppen van de steelen wassen de bloemen druyfs-ghewijs versamelt, eer grasverwigh dan peersch; daer nae volght saedt als dat van de voorgaende soorte. Sy bloeyt op den selven tijdt, ende groeyt in _t Rijck van Valentzen; ende oock tusschen Montpelliers ende Arles. Hier te lande ghesaeyt zijnde aerdtse seer wel, ende krijght veel saedt. Dit schijnt den wilden Halimus oft Silvestre genus Halimi van Plinius te wesen. Voorts dese soorten behouden haer bladers des winters, ende hebben eenige gelijckenisse met de Witte Melde, die somtijdts grooter ende somtijdts kleyner van bladeren is. Dese twee eerste soorten van Clusius zijn de selfde die Dodoneus te samen voor sijne tweede beschrijft, segghende die somtijdts hooger, somtijdts laagher te wesen.

De heester van den Halimus oft Zee Porceleyne wast in _t eylandt van Candien seer veel, ende wordt daer Climacia gheheeten. Ghemeynlijck wordt hy hoogh als een ghetackte heester: maer in sommige weyen van Grieckenlandt verspreydt hy sich selven langhs der aerden, ghelijck de Stekende Cappers.

De Zee Porceleyne wordt van den gemeynen man in Zeelant, Hollandt ende elders door onverstandt Soutenelle doorgaens genoemt; maer t_onrecht: want Soutenelle is eyghentlijck de Zeewinde in _t 5. Capitel des 13. Boecks beschreven.

Halymus Ruellij wordt in Vranckrijck op sommighe plaetsen Blanche putain gheheeten: met welcken naem sy de Zee Melde oock pleghen te noemen. Eenighe segghen dat de Poulle gra ende La Blanchette oock soorten van Halymus zijn; die andere Polypremnum heeten: dan onder de soorten van Kali isser oock een die Blanchette ghenoemt wordt.

Herbe du masclou, in Vranckrijck soo genoemt, wordt oock voor eenen Halymus ghehouden: seer bequaem om de pijn in den buyck oft colijcke te ghenesen.

Noch van de krachten.

De bladers van de ghemeyne hierlantsche Zee Porceleyne in Pekel bewaert, ende in Salaet ghebruyckt, verstercken de maghe, ende verwarmense, ende maecken lust om eten, ende doen de pisse rijsen. Beyde de soorten van Halymus, seydt Plinius, met broodt ghenoten, ghenesen het roodtmelizoen, al waeren de darmen oock ghequetst ende verzeert: maer met Edick zijn sy de maghe behulpelijck. Hy seydt datse rouw opgheleydt, die verouderde wonden genesen, ende de versche wonden versoeten, ende de pijne van de verstuyckte voeten doen vergaen, ende oock de pijne in de blase. Maer hy seydt, dat de Wilde soorte de meeste kracht heeft, in sonderheydt om de schorftheydt van de menschen ende oock van het Vee te ghenesen: hy seydt oock dat het saedt onder de tonghe gheleydt, den dorst verslaet: ende schrijftse noch meer andere deughden toe.

De Portugiezen eten de teere ionghe tsoppen van den grooten Halimus (als oock die van Rhamnus) voor salaet.

Sommighe andere sieden de bladeren van den selven Grooten Halimus met Semelen, ende legghense warm op _t flercijn dat van koude oorsaecken komt..

Den selven Clusius twijffelt oft dese soorten de Wilde Melde van krachten niet ghelijck en souden moghen zijn. Aengaende dat Lobel de Zee Porceleyne voor Crithmum Dioscoridis houdt, om de selve te wesen, soo moest haer wortel eenen vingher dick ende seer lieffelijck van reuck wesen; ende _t saedt, als dat van Libanotis, sacht ende rondt, welrieckende; want _t saedt van Crithmum, seydt Dioscorides, breeckt als _t gedrooght is, ende heeft binnen een keerne gelijck Terwe. De wortel, saet ende de bladeren van Crithmum in Wijn ghesoden ende ghedroncken, helpen de droppelpisse ende geelsucht; sy verwecken de maendtstonden: _t selve cruydt wordt oock in warmmoes rouw ghedaen ende ghesoden gheten. Oft in Pekel bewaert: _t selve, als Galenus seydt, is eenighsins sout van smaeck, ende een weynigh bitter, ende daerom heeft het een drooghende ende afvaghende kracht, nochtans niet soo seer als andere bitter cruyden. Dan van het oprecht Crithmum heeft Dodoneus elders genoegh ghehandelt, toonende dat het van de teghenwoordighe Zee-Porceleyne ghenoegh verschilt. Maer is dese onse Zee-Porceleyne de Saxifraga van Dioscorides, soo is sy goedt teghen de kortse ende teghen de droppelpisse, ende stilt den hick, ende heeft kracht om den steen te breken ende te doen lossen.

De Fransoysen houden hun Halimus voor bequaem om de buyckpijn te ghenesen. De Griecken eten de ionghe tsoppen oft spruyten; ende maecken hun tuynen oft schudtsels der hoven van het ghewas self als het volkomen groot is.

HET X. CAPITEL.

Van zee postelein. (Honckenya peploides)

Geslachten.

Halimus of zee postelein is tweevormig, het eerste geslacht heeft bladeren als de gewone postelein en de ander heeft ze langer en is hier te lande vreemd.

Gedaante.

1. De zee postelein en is geen kruid zoals de hof postelein, maar is een klein struikje of heestertje en heeft vele harde houtachtige, doch nochtans dunne steeltjes en daaraan groeien vele vette, dikke, stevige bladeren die gelijk zijn als de bladeren van de gewone of hof postelein, maar witter en bijna askleurig en harder in het aantasten en niet zo effen of glad. De bloempjes groeien rondom de toppen van de steeltjes en zijn vast ineen gehoopt net zoals aan melde of maaier en daarna volgt ook diergelijk breed en plat zaad. De wortel is lang en houtachtig en blijft met de stelen en meest alle bladeren Գ winters over en sterft niet gauw.

2. Van dit geslacht vindt men noch ettelijke andere medesoorten met wittere bladeren die langer van vorm zijn en bijna op olijfbladeren lijken, soms ook hoger en langer of met dunnere en teerder takjes zulks als Clusius in Spanje op verschillende plaatsen heeft zien groeien.

Plaats.

1. De eerste en gewoonste zee postelein wordt veel gevonden aan de duinen en zeedijken en op andere bij de zee gelegen plaatsen van Zeeland, Vlaanderen en soms ook van Holland.

2. Het geslacht van zee postelein met langere en wittere bladeren is van Clusius in Portugal en in het rijk van Valencia eerst gevonden geweest. (1209)

Tijd.

Deze kruiden groeien en bloeien meest in juli. De bladeren blijven _s winters meest bij, hoewel dat er sommige afvallen.

Naam.

In het Grieks wordt dit gewas Halimos genoemd en verschilt van de Alimos die we elders beschreven hebben. In het Latijn heet het ook Halimus, maar gewoonlijk Portulaca marina, in het Nederduits zee porceleyne, in het Engels sea porcelline.

1. De eerste en gewoonste soort zal eigenlijk Halimus of zee postelein heten.

2. De andere vreemde soort mag men Halimus longioribus foliis noemen, dat is zee postelein met langere bladeren.

Aard, kracht en werking.

Zeepostelein, zegt Galenus, is verschillend van vorm in al haar delen, doch meest en opmerkelijkst warm van aard, maar matig en heeft daartoe een onrijpe of ruwe en onverteerde en wat windachtige vochtigheid.

De bladeren van Halimus of zeepostelein, zegt Dioscorides, worden gekookt en voor spijs gebruikt.

De wortel is goed om de gebroken, gescheurde en gekwetste leden binnen het lichaam te genezen en alle rommeling en buikzweren te verzoeten en te verdrijven, te weten het gewicht van een drachme tegelijk met honigwater ingenomen. Die laat de zogende vrouwen veel melk krijgen.

Hier te lande worden de jonge spruiten en ook de bladeren van zeepostelein van sommige in azijn gelegd of met zout en pekel bewaard net zoals kappers en worden in de winter in salade gegeten en op tafel gebracht en op die manier gebruikt zijn ze aangenaam en lieflijk van smaak. Galenus zelf vermaant ook dat de jonge spruitjes of knopjes van de zeepostelein in Azi_, te weten in het landschap van Cilici_, gegeten worden en weg gelegd of bewaard om daarna te gebruiken.

BIJVOEGING.

(Atriplex littoralis) De tegenwoordige eerste soort van Dodonaeus wordt gewoonlijk voor de echte Portulaca marina, dat is zeepostelein, gehouden (hoewel dat de Creta marina of zeevenkel van velen tegenwoordig voor de zeepostelein gehouden en zo genoemd wordt) dan die wordt van Lobel voor het echte Crithmum Dioscoridis gehouden en voor de Batis Plinij, maar hij gebruikt daartoe de figuur die Clusius voor zijn tweede Halimus geeft. Andere houden het voor de Saxifraga magna of voor de Saxifraga Dioscoridis, anders Sarxiphagon genoemd. Clusius houdt het voor de derde Halimus, in het Latijn Halimus tertius. De eerste van Clusius die hij Halimus primus major aut latifolius noemt of Halimus Dioscoridis is een gans witte of grijze heester en lijkt op Rhamnus, zelfs noch witter en anders wel zo hoog die vele takken uit een wortel opricht die dik zijn, houtachtig, bros en totaal geen doornen hebben, de bladeren zijn als die van de olijfboom of beter als die van Rhamnus, doch korter en breder en soms ruitvormig van vorm, wit, stevig en bijna blinkend, zuur van smaak en groeien onregelmatig aan de takken, de bloem is bijna als die van de olijfboom en mosachtig, paarsachtig en hangt druifvormig aan het opperste van de takken en daarna volgt breed zaad als dat van de Atriplex, dat is melde of van de gewone zeepostelein, veel bijeen. De wortel is hard, houtachtig en getakt. Ze bloeit in de zomer en het zaad wordt in de herfst rijp en ze groeit veel bij Lissabon aan de zee. Vandaar gebracht of hier te lande gezaaid brengt ze niet zulke grijze spruiten voort en de bladeren zijn groter en lijken op de bladeren van wilde melde in grootte en gedaante, doch steviger en wat brak van smaak. Ze heet in Portugal salguedeiras naar haar zilte smaak, elders marisma en is de tamste soort of Mitius genus Halimi van Plinius. Hiertoe geeft hij dezelfde figuur die hier van Dodonaeus gesteld wordt als van een takje van zee postelein en van Lobel simpel Halimus genoemd wordt. De andere die dezelfde Clusius in het Latijn Halimus secundus noemt (daartoe geeft hij de figuur die Lobel voor zijn Crithmum of Batis gebruikt, als gezegd is) wordt niet veel meer dan zestig cm hoog en heeft zulke slappe takken en weke roeden of twijgen dat ze zichzelf niet overeind houden kunnen, ook wit, doch niet zo zeer als de takken van de voorgaande, de bladeren zijn langwerpig, smal, vet en stevig, asgrauw en witachtig van kleur en aan de toppen van de stelen groeien de bloemen druifvormig verzamelt en eerder graskleurig dan paars, daarna volgt zaad als dat van de voorgaande soort. Ze bloeit op dezelfde tijd en groeit in het rijk van Valencia en ook tussen Montpellier en Arles. Hier te lande gezaaid aard ze zeer goed en krijgt veel zaad. Dit schijnt de wilde Halimus of Silvestre genus Halimi van Plinius te wezen. Voorts deze soorten behouden hun bladeren in de winter en hebben enige gelijkenis met de witte melde die soms groter en soms kleiner van bladeren is. Deze twee eerste soorten van Clusius zijn dezelfde die Dodonaeus tezamen voor zijn tweede beschrijft en zegt dat die soms hoger en soms lager wordt.

De heester van de Halimus of zeepostelein groeit zeer veel in het eiland Kreta en wordt daar climacia genoemd. Gewoonlijk wordt hij hoog als een getakte heester, maar in sommige weiden van Griekenland verspreidt het zichzelf langs de aarde zoals de stekende kappers.

De zeepostelein wordt van de gewone man in Zeeland, Holland en elders door onverstand soutenelle doorgaans genoemd, maar te onrecht, want soutenelle is eigenlijk de zeewinde die in het 5^de kapittel van het 13^de boek beschreven is.

Halymus Ruellij wordt in Frankrijk op sommige plaatsen blanche putain genoemd met welke naam ze de zeemelde ook plegen te noemen. Enige zeggen dat de poulle gra en la blanchette ook soorten van Halymus zijn die andere Polypremnum noemen, dan onder de soorten van Kali is er ook een die blanchette genoemd wordt.

Herbe du masclou, in Frankrijk zo genoemd, wordt ook voor een Halymus gehouden en is zeer geschikt om de pijn in de buik of koliek te genezen.

Noch van de krachten.

De bladeren van de gewone inlandse zeepostelein in pekel bewaart en in salade gebruikt versterken de maag en verwarmen die en maken lust om te eten en laten de plas rijzen. Beide soorten van Halymus, zegt Plinius, met brood genoten genezen de rode loop al waren de darmen ook gekwetst en bezeert, maar met azijn zijn ze de maag behulpzaam. Hij zegt dat ze rouw opgelegd die verouderde wonden genezen en de verse wonden verzoeten en de pijn van de verstuikte voeten laten vergaan en ook de pijn in de blaas. Maar hij zegt dat de wilde soort de meeste kracht heeft en vooral om de schurft van de mensen en ook van het vee te genezen en hij zegt ook dat als het zaad onder de tong gelegd wordt het de dorst verslaat en schrijft ze noch meer andere deugden toe.

De Portugezen eten de tere jonge toppen van de grote Halimus (als ook die van Rhamnus) voor salade.

Sommige andere koken de bladeren van die grote Halimus met zemelen en leggen ze warm op het jicht dat van koude oorzaken komt..

Dezelfde Clusius twijfelt of deze soorten de wilde melde van krachten niet gelijk zouden mogen zijn. Aangaande dat Lobel de zeepostelein voor Crithmum Dioscoridis houdt om dezelfde te zijn zo moest haar wortel een vinger dik en zeer lieflijk van reuk wezen en het zaad als dat van Libanotis, zacht, rond en welriekend want het zaad van Crithmum, zegt Dioscorides, breekt als het gedroogd is en heeft binnen een kern als tarwe. De wortel, zaad en bladeren van Crithmum in wijn gekookt en gedronken helpen de druppelplas en geelzucht, ze verwekken de maandstonden, hetzelfde kruid wordt in warme moes gedaan rouw gedaan en gekookt gegeten. Of in pekel bewaart en hetzelfde, als Galenus zegt, is enigszins zout van smaak en wat bitter en daarom heeft het een drogende en afvegende kracht, nochtans niet zo zeer als andere bitter kruiden. Dan van het echte Crithmum heeft Dodonaeus elders genoeg gehandeld en toont aan dat het genoeg van de tegenwoordige zeepostelein verschilt. Maar is deze onze zeepostelein de Saxifraga van Dioscorides dan is ze goed tegen de koorts en tegen de druppelplas en stilt de hik en heeft kracht om de steen te breken en te laten lossen.

De Fransen houden hun Halimus voor bekwam om de buikpijn te genezen. De Grieken eten de jonge toppen of spruiten en maken hun tuinen of afscheidingen van de hoven van het gewas zelf als het volkomen groot is.