Cuminum

HET V. CAPITEL.

Van Comijn.

Gheslachten.

Bij Dioscorides isser maer een soorte van Tammen Comijn: alle de andere soorten zijn wildt; van de welcke de eerste hier beschreven sal worden: van de andere hebben wy boven in ’t Capitel van de Ridders-sporen ghehandelt.

Ghedaente.

1. Den Ghemeynen oft Tammen Comijn en heeft maer eenen steel, omtrent een spanne langh, maer die dickwijls oock eenen voet hoogh, oft hoogher opschietende, in ettelijcke sijd-steelkens verdeylt. De bladeren zijn in kleyne snippelinghen gespleten ende gesneden, als die van het Venckel, maer veel kleyner ende korter dan die. De kranskens op het tsop van de steelkens ende sijd-tackskens voortkomende, hebben, nae dat sy gebloeyt hebben, spits ende scherpachtigh saedt, grauw ende besmeurt van verwe, swaer van reuck, scherp van smaeck. De wortel is dun, die nae dat het saedt rijp gheworden is omtrent den winter vergaet.

2. Wilden Comijn van Dioscorides beschreven, is een kleyn struyckachtigh ghewas, met eenen dunnen steel, omtrent een spanne hoogh, met dry oft vier bladeren, die saeghs-ghewijse gheschaert ende ghekerft zijn, ghelijck het Gingidium ghesnippelt pleegh te wesen; op het tsop komen voort vijf oft ses ronde sachte hoofdekens, daer kafachtigh saedt in besloten leydt.

Behalven dit voorseyde, wordt van den selven Dioscorides noch een ander gheslacht van Wilden Comijn beschreven, ’t welck van den gemeynen Tammen Comijn, aengaende bladeren, niet veel en verschilt: dan uyt elcke bloem spruyten ettelijcke recht opstaende hooge horenkens: waer in swart saedt steeckt, dat van Melanthium oft Nardus-saedt ghelijck. Dan dit en is geen oprecht geslacht van Comijn, maer is dat cruydt ’t welck wy Ridders-sporen noemen, ende te voren in het 9. Capitel van ons achtste Boeck beschreven hebben.

Plaetse.

1. Ghemeyn Comijn wordt in Spaegnien ende Italien ghesaeyt ende onderhouden; ende wast oock seer overvloedighlijck in alle andere heete landen, als in Ethiopien, Egypten, Galatien ende Cilicien, ende voorts gheheel Kleyn Asien. Het wast alderliefst op bedompte, verrotte ende heete ghewesten.

2. Wilden Comijn, seydt Dioscorides, wast op heuvelkens ende kleyne berghskens; ende is alderbest inde landtschappen van Asien diemen Lycia ende Galatia noemt, ende oock omtrent Carthagena van Spaegnien: maer sulcken Comijn is in Hoogh ende Nederduytschlandt niet seer wel bekent; ende wordt daer selden, ende alleen in de hoven van sommighe liefhebbers ghevonden. [483]

Tijdt.

Tammen Comijn moet in ’t midden van de Lente ghesaeyt worden: dan, soo Ruellius betuyght, den regen, die haest nae dat het ghesaeyt is volght, is dat selve seer hinderlijck, ende belett dat dickwijls voort te komen.

Naem.

1. De eerste ende ghemeynste soorte van dit ghewas wordt van de Nederlanders ende Enghelsche Comijn gheheeten, van ons (tot onderschil van het ander) Tammen Comijn, in’t Latijn Cuminum oft Cuminum sativum, in ’t Griecks Kyminon, ende Kymonon hemeron; in de Apoteken Cyminum; in ’t Hooghduytsch Romischer Kumel; in ’t Fransch Comin; in ’t Italiaensch Comino; in ’t Spaensch Comineros; in ’t Behemsch Kmijn.

2. De andere soorte is van Dioscorides Kyminon agrion gheheeten, in ’t Latijn Cuminum silvestre, ende Cuminum silvestre primum, tot onderscheydt van de Ridders-sporen, die Cuminum silvestre alterum heeten: wy noemense Wilden Comijn.

Aerd.

Het saedt van den Tammen Comijn, soo Galenus betuyght, is warm ende droogh tot in den derden graed. Dan Dioscorides seydt, dat het oock t’samentreckinghe en heeft: want door sijn dun maeckende ende verteerende kracht kan het de geswillen doen verdwijnen, maer het en drijft die gheensins te rugghe met eenige t’samentreckinghe, als in het daghelijcks ghebruyck merckelijck ghenoegh blijckt.

Kracht ende Werckinghe.

Comijn-saedt, wel verstaende het Tamme, en is niet alleen nut om de windachtigheden te verdrijven, van buyten ghebruyckt, maer oock van binnen ingegeven kan alle winden scheyden ende uyt den lijve iaghen, ende alle krimpinghen ende rommelinghen des buycks versachten ende doen ophouden.

Hy is oock seer nut voor de verkoude borst ende longeren die verkilt zijn ende met rouwe vochtigheden vervult ende verladen, alsmen dat met eenigh nat in te slorpen oft te suypen gheeft.

Men wijn te drincken ghegheven, gheneest al de ghene die van slanghen ende vergiftighe dieren ghebeten zijn.

Men prijst het oock seer om den vrouwelijcken vloet op te doen houden.

Insghelijcks is het seer goedt om het bloet dat uyt den neuse loopt te stelpen, alsmen dat met edick vermenght ende stoot, ende soo te riecken gheeft.

Comijn-saedt is oock seer goet by de pappen oft plaesters ghedaen diemen op de gheswillen ende opblasinghen van de mannelijckheydt ende schamelijck leden, in sonderheyt van het Culsacksken, leydt: want het kan alle die swillinge seer haest doen verdwijnen, ende verteertse lichtelijck, als die van windachtigheyt oft waterachtighe vochtigheden veroorsaeckt zijn.

Het wordt oock seer veel ghebesicht om by de spijsen te doen, om daer mede te sieden, oft daer op te stroyen: want het beneemt alle de windtachtigheyt van de spijse, ende verbetert die seer, iae maecktse onschadelijck. Dioscorides voeght daer by, dat de ghene die geel van huyt zijn bleeck worden als sy Comijn in hunnen dranck ghebruycken, oft daer mede ghestreken worden.

Verkiesinghe.

Den besten Comijn was in oude tijden die uyt Ethiopien, dat is het landt van de Swarte Moriaenen, quaem, ende die was van Hippocrates Kyminon Basilicon, Regium Cuminum, oft Koninghlijcken Comijn gheheeten. Den besten ende krachtighsten Wilden Comijn, seydt Dioscorides, was den genen die in Kleyn Asien pleegh te groeyen, te weten in Lycia, Galatia, ende oock omtrent Carthagena van Spaegnien.

BIIVOEGHSEL.

Hier te lande wast Comijn nerghens in ’t wildt; maer in de landen daer het van selfs wast, is het onder andere cruyden soo vruchtbaer, seydt Lobel, dat het sonder eenighe moeyte oft sorghe ghesaeyt zijnde overvloedigher voortkomt dan bijnae eenigh ander moes-cruydt.

Verschil van Comijn. Den Comijn die witachtigh ende rouw is wordt voor den besten ghehouden, ende wordt uyt Syrien, Cilicien ende Grieckenlandt hier ghebroght. Den slechten is groen ende niet rouw.

Daer zijn noch sommighe soorten van Comijn, die Lobel Wilde Comijn met hauwkens noemt; in ’t Latijn Cuminum alterum silvestre siliquosum aut Dioscoridis: dan daer van sullen wy in de beschrijvinghe van Hypecoum ende elders spreken. Het Nardus-saedt oft Tamme Nielle wordt oock Wildt Comijn gheheeten.

Hasen-Comijn, in ’t Latijn Cuminum leporis, is den Lagopus.

Comijn van Ethiopien wordt in ’t volghende Capitel beschreven.

Breedt Comijn, met plat saedt, is in ’t Bijvoeghsel van Venckel vermaent, om dat het een Ros-Venckel schijnt te wesen.

Oeffeninghe.

Die seer schoone Comijn begheert, sal die saeyen in seer vette ende warme aerde, oft die wel ter Sonnen light, teghen den Oosten, onder de moes-cruyden, in ’t beghinsel van den Mey.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Comijn-saedt is soo warm van aerd als den Anijs, ende is sterck ende swaer van reuck, die nochtans sommighe menschen genoeghsaem behaeght: selfs den smaeck daer van is sommighe soo aenghenaem, dat sy die by den kaes ende by het broodt doen. Het verwarmt, treckt wat t’samen ende verdrooght.

Men ghebruyckt den Comijn veel om by de klisterien te doen: want alsmen die met olie siedt, ende soo ghebruyckt, verdrijft hy de winden, ende ontdoet de taeye fluymen.

Comijn, te weten den Wilden, gheneest de ghene die ghequelt zijn met de droppelpisse, ghebroken steen, ende bloedtpissen, in sonderheyt alsmen daer wat Eppe-saedt oft Petercelie-saedt by doet.

‘Tselve saedt is goedt om de walginghe te beletten, ende met wijn ghedroncken nae de badstove, gheneest de geelsucht, ende de draeyinghe in ’t hooft.

Olie van Comijn ghedistilleert helpt de maghe verteeren, ontdoet de winden, gheneest den hoest, ende de enghborstigheydt, de colijcke ende droppelpisse; ende is goet voor de ghequetste milte.

Om de smerten des moeders te versoeten, salmen Comijn van onder in met een klister oft pessaris setten, oft met Gersten-meel vermenght zijnde van buyten daer op legghen.

Om de swartigheyt oft blauwigheyt van eenen slagh te verdrijven, die sonder quetsure is, is seer goedt daer op ghebonden metter daet, seer fijn poeyer van Comijn, dat op het vier wel heet ghemaeckt is.

Om de overvloedighe maendtstonden op te doen houden, salmen Comijn met meel van Dravick, ende ’t binnenste van de Rosijnen wel ghemenght, paps-gewijs oft plaesters-ghewijs op den buyck legghen.

Den roock daer af van onder ghenomen, oft ’t saedt in de vrouwelijckheydt ghesteken, doet de vrouwen ontfanghen.

Saedt van Comijn, in sonderheyt van den Wilden, gheneest den hick ende vochtigheyt van de maghe, met wijn ghedroncken zijnde.

Om de gheswillen te verdrijven, salmen Comijn met Honigh van Roosen ende Wasch vermenghen, ende daer op leggen. ‘Tselve doet den Wilden Comijn oock, in sonderheyt op de blauw gheslaghen placken gheleydt, eerst gheknauwt zijnde.

Andere gebruycken den Comijn op de schemelingen ende vlecken van de ooghen, ende de ontstekinghe oft swillinghen van de selve.

Ander ghebruyck.

Poeder van Comijn bewaert het vleesch ende den visch alsoo wel als het sout. [484]

Den roock van dit saedt in ’t aensicht ontfangen, maeckt het aensicht bleeck ende doodt-verwigh: waer mede hun seer wel konnen behelpen sommighe menschen die voor heylighe lieden willen ghehouden zijn. Daer-en-boven moetmen ons wachten van den Komijn te veel te ghebruycken: want daer door kan den mensche lichtelijck sijn verwe verliesen, die hem niet soo haestelijck wederom komen en sal, al en had hy den roock daer van maer alleen ontfanghen.

HET V. KAPITTEL.

Van komijn. (Cuminum cyminum)

Geslachten.

Bij Dioscorides is er maar een soort van tamme komijn en alle andere soorten zijn wild waarvan de eerste hier beschreven zal worden en van de andere hebben we boven in het kapittel van de riddersporen gehandeld.

Gedaante.

1. De gewone of tamme komijn heeft maar een steel die omtrent zeventien cm lang is maar die dikwijls ook dertig cm hoog of hoger opschiet en in ettelijke zijsteeltjes verdeeld is. De bladeren zijn in kleine snippels gespleten en gesneden als die van venkel, maar veel kleiner en korter dan die. De kransjes die op de top van de steeltjes en zijtakjes voortkomen hebben nadat ze gebloeid hebben spits en scherpachtig zaad dat grauw en besmeurt van kleur is en zwaar van reuk en scherp van smaak. De wortel is dun die nadat het zaad rijp geworden is omtrent de winter vergaat.

2. Wilde komijn van Dioscorides beschreven is een klein struikachtig gewas met een dunne steel die omtrent zeventien cm hoog wordt met drie of vier bladeren die zaagvormig geschaard en gekerfd zijn net zoals het Gingidium gesnipperd plag te wezen en op de top komen vijf of zes ronde zachte hoofdjes voort daar kafachtig zaad in besloten ligt.

Behalve dit voor vermelde wordt van dezelfde Dioscorides noch een ander geslacht van wilde komijn beschreven wat van de gewone tamme komijn aangaande bladeren niet veel verschilt, dan uit elke bloem spruiten ettelijke rechtopstaande hoge horentjes waarin zwart zaad steekt dat van Melanthium of Narduszaad gelijk. Dan dit is geen echt geslacht van komijn, maar is dat kruid wat we riddersporen noemen en tevoren in het 9^de kapittel van ons achtste boek beschreven hebben.

Plaats.

1. Gewoon komijn wordt in Spanje en Italië gezaaid en onderhouden en groeit ook zeer overvloedig in alle andere hete landen als in Ethiopië, Egypte, Galatië en Cilicië en voorts geheel Klein Azië. Het groeit allerliefst op bedompte, verrotte en hete gewesten.

2. Wilde komijn, zegt Dioscorides, groeit op heuveltjes en kleine bergjes en is allerbest in de landschappen van Azië die men Lycia en Galatië noemt en ook omtrent Carthagena van Spanje, maar zulke komijn is in Hoog en Nederduitsland niet zeer goed bekend en wordt daar zelden en alleen in de hoven van sommige liefhebbers gevonden. [483]

Tijd.

Tamme komijn moet in het midden van de lente gezaaid worden en zo Ruellius betuigt is de regen die gauw volgt nadat het gezaaid is het zeer hinderlijk en belet dat dikwijls voort te komen.

Naam.

1. De eerste en gewoonste soort van dit gewas wordt van de Nederlanders en Engelse comijn genoemd van ons (tot onderscheid van het ander) tamme komijn, in het Latijn Cuminum of Cuminum sativum, in het Grieks Kyminon en Kymonon hemeron, in de apotheken Cyminum, in het Hoogduits Romischer Kumel, in het Frans comin, in het Italiaans comino, in het Spaans comineros, in het Boheems kmijn.

(Lagoecia cuminoide?) 2. De andere soort is van Dioscorides Kyminon agrion genoemd, in het Latijn Cuminum silvestre en Cuminum silvestre primum tot onderscheidt van de riddersporen die Cuminum silvestre alterum heten en wij noemen het wilde komijn.

Aard.

Het zaad van de tamme komijn, zo Galenus betuigt, is warm en droog tot in de derde graad. Dan Dioscorides zegt dat het ook tezamen trekking heeft want door zijn dun makende en verterende kracht kan het de gezwellen laten verdwijnen, maar het drijft die geenszins terug met enige tezamen trekking als in het dagelijks gebruik merkelijk genoeg blijkt.

Kracht en werking.

Komijnzaad en wel verstaande het tamme is niet alleen nuttig om de winderigheden te verdrijven als het van buiten gebruikt wordt, maar ook van binnen ingegeven kan alle winden scheiden en uit het lijf jagen en alle krampen en rommelingen van de buik verzachten en laten ophouden.

Het is ook zeer nuttig voor de verkouden borst en longen die verkild zijn en met rouwe vochtigheden vervuld en verladen als men dat met enig nat in te slurpen of te drinken geeft.

Men wijn te drinken gegeven geneest het al diegene die van slangen en vergiftige dieren gebeten zijn.

Men prijst het ook zeer om de vrouwelijke vloed op te laten houden.

Insgelijks is het zeer goed om het bloed dat uit de neus loopt te stelpen als men dat met azijn vermengt en stoot en zo te ruiken geeft.

Komijnzaad is ook zeer goed bij de pappen of pleisters gedaan die men op de gezwellen en opblazingen van de manlijkheid en schaamdelen en vooral van het kulzakje legt want het kan die zwelling zeer gauw laten verdwijnen en verteert het gemakkelijk als die van winderigheid of waterachtige vochtigheden veroorzaakt zijn.

Het wordt ook zeer veel gebruikt om bij de spijzen te doen om daarmee te koken of erop te strooien want het beneemt alle de winderigheid van de spijs en verbetert die zeer, ja maakt ze onschadelijk. Dioscorides voegt erbij dat diegene die geel van huid zijn bleek worden als ze komijn in hun drank gebruiken of daarmee bestreken worden.

Verkiezing.

De beste komijn was in oude tijden die uit Ethiopië, dat is het land van de zwarte Moren, kwam en die was van Hippocrates Kyminon Basilicon, Regium Cuminum of koninklijke komijn genoemd. De beste en krachtigste wilde komijn, zegt Dioscorides, was diegene die in Klein Azië plag te groeien, te weten in Lycië, Galatië en ook omtrent Cartagena van Spanje.

BIJVOEGING.

Hier te lande groeit komijn nergens in het wild, maar in de landen daar het vanzelf groeit is het onder andere kruiden zo vruchtbaar, zegt Lobel, dat als het zonder enige moeite of zorg gezaaid wordt overvloediger voortkomt dan bijna enig ander moeskruid.

Verschil van komijn. De komijn die witachtig en ruw is wordt voor de beste gehouden en wordt uit Syrië, Cilicië en Griekenland hier gebracht. De slechte is groen en niet ruw.

Daar zijn noch sommige soorten van komijn die Lobel wilde komijn met hauwtjes noemt, in het Latijn Cuminum alterum silvestre siliquosum aut Dioscoridis, dan daarvan zullen we in de beschrijving van Hypecoum en elders spreken. Het Narduszaad of tamme nielle wordt ook wild komijn genoemd.

Hazenkomijn, in het Latijn Cuminum leporis, is de Lagopus.

Komijn van Ethiopië wordt in het volgende kapittel beschreven.

Breed komijn met plat zaad is in het bijvoegsel van venkel vermaand omdat het een ros venkel schijnt te wezen.

Teelt.

Die zeer mooie komijn begeert zal die zaaien in zeer vette en warme aarde of die goed in de zon ligt tegen het Oosten onder de moeskruiden in het begin van mei.

Aard, kracht en werking.

Komijnzaad is zo warm van aard als anijs en is sterk en zwaar van reuk die nochtans sommige mensen genoegzaam behaagt en zelfs de smaak ervan is sommige zo aangenaam dat ze die bij de kaas en bij het brood doen. Het verwarmt, trekt wat tezamen en verdroogt.

Men gebruikt komijn veel om bij de klysma’s te doen want als men die met olie kookt en zo gebruikt verdrijft het de winden en ontdoet de taaie fluimen.

Komijn, te weten de wilde, geneest diegene die gekweld zijn met de druppelplas, gebroken steen en bloedplassen en vooral als men daar wat eppezaad of peterseliezaad bij doet.

Hetzelfde zaad is goed om de walging te beletten en met wijn gedronken na een bad geneest de geelzucht en de draaiing in het hoofd.

Olie van komijn gedistilleerd helpt de maag verteren, ontdoet de winden, geneest de hoest en de benauwdheid, zijdepijn en druppelplas en is goed voor de gekwetste milt.

Om de smarten van de baarmoeder te verzoeten zal men komijn van onderin met een klysma of pessarium zetten of met gerstemeel vermengt van buiten daarop leggen.

Om de zwartigheid of blauwigheid van een slag te verdrijven die zonder kwetsing is zeer goed daarop gebonden metterdaad zeer fijn poeder van komijn dat op het vuur goed heet gemaakt is.

Om de overvloedige maandstonden op te laten houden zal men komijn met meel van dravik en het binnenste van rozijnen goed mengen en papvormig of pleistervormig op de buik leggen.

De rook daarvan van onder genomen of het zaad in de vrouwelijkheid steken laat de vrouwen ontvangen.

Zaad van komijn en vooral van de wilde geneest de hik en vochtigheid van de maag als het met wijn gedronken is.

Om de gezwellen te verdrijven zal men komijn met honing van rozen en was vermengen en erop leggen. Hetzelfde doet de wilde komijn ook en vooral op de blauw geslagen plekken gelegd als het eerst gekauwd is.

Andere gebruiken komijn op de schemering en vlekken van de ogen en de ontsteking of zwellingen ervan.

Ander gebruik.

Poeder van komijn bewaart het vlees en de vis alzo goed als het zout. [484]

De rook van dit zaad in het aanzicht ontvangen maakt het aanzicht bleek en doodkleurig waarmee zich zeer goed kunnen behelpen sommige mensen die voor heilige lieden gehouden willen worden. Daarboven moet men ons wachten van komijn te veel te gebruiken want daardoor kan de mens gemakkelijk zijn kleur verliezen die bij hem niet zo gauw wederom komen zal al had hij de rook daarvan maar alleen ontvangen.