Scorzonera

HET XIV. CAPITEL.

Van Scorzonera, dat is Adders-cruydt.

Gheslacht.

By het gheslacht van Bocks-baert moet oock gerekent worden het ghewas dat in Spaegnien Scurzonera oft Scorzonera ghenoemt wordt.

Ghedaente.

De Scorzonera heeft langhworpighe witachtighe, ghelijfvige, breedachtige ende aen de kanten somtijdts gesneden oft een weynigh bot-gekerfde bladeren. Den steel is rond, eenen voet hoogh oft hooger. De bloeme is geel, vol ende dobbel van bladeren, die van den Bocks-baert heel gelijck, die oock tot stuyfkens vergaet ende verwaeyt. Het saedt is langhworpigh, wat witachtigh, ende kleyner dan dat van den Bocks-baert. De wortel is langh, eenigh ende slecht, van binnen wit, van buyten met een dunne swartachtighe schorsse bekleedt ende bedeckt.

Plaetse.

De Scorzonera wast in meest alle de bergen van Spaegnien, op vochte, donckere ende oock broeckachtighe oft vodzighe ghewesten: men vindtse oock in Behemen, op bosachtighe, berghachtighe, doch oock wat vochte plaetsen.

Tijdt.

In Spaegnien bloeyt de Scorzonera in den Mey, maer in Hoogh-Duytschlandt veel later; te weten in Braeckmaendt ende Hoymaendt.

Naem.

De Spaegniaerts noemen dit cruydt Scurzonera oft Scorzonera, ’t welck soo veel beduydt, als ofmen seyde Adders-cruydt, oft Slanghen-cruydt; ende datmen in ’t Latijn seyde Viperina, Viperaria, oft Serpentaria: welcken naem sy dat gegeven hebben, nae de groote kracht die dat heeft teghen het vergift van de slanghen ende adders: want de Spaegniaerts noemen den Adder in hun taele Scurza. By de Hoogh-Duytschen ende elders en heeft het gheenen eyghen naem ghekreghen: daerom sullen wy ons met den naem Scorzonera, dat is Adders-cruydt, lijden.

Aerd.

Dit cruydt wordt ghehouden voor seer krachtigh teghen alderhande vergift, ende in de pest.

Kracht ende Werckinghe.

Men seydt, dat het sap van de wortel oft het cruydt van Scorzonera te drincken ghegheven, alle besmettinghe ende mededeylinghe van pestige ende heete sieckten belett ende verdrijft; ende boven dien alderhande vergift ende beten van alle quade ghedierten, ende in sonderheydt van de adderslanghen krachtelijck ende haestighlijck wederstaet.

‘Tselve sap is oock seer nut den ghenen die lichtelijck beswijcken, beswijmen ende van hun selven door kranckhertigheydt vallen.

Het gheneest oock de ghene die met de vallende sieckte ghequelt zijn, ende draeyinghe des hoofts ende der ooghen hebben, diemen Vertigo noemt.

De wortel van Scorzonera, gheknaeuwt ende gegeten, is seer goedt om den mensche vrolijck te maken, ende alle droefheydt ende swaermoedigheydt te veriaghen.

Het melckachtigh sap van de wortel op de ooghen ghedrupt oft ghestreken, scherpt het ghesicht.

BIIVOEGHSEL.

De Spaegniaerts houden seer veel van dit cruydt: ende hebben dat eerst den naem Scorsonero oft Scorzonera ghegheven. Het is een mede-soorte van Bocks-baert: dan het verschilt daer van aengaende haere wortel, die niet alle iaer en vergaet, als die van Bocks-baert, maer langhen tijdt in ’t leven blijft. In Spaegnien, ende in Vranckrijck niet verre van Montpelliers, ende in Oostenrijck wordt dat ghenoegh in ’t wildt ghevonden: dan in de andere plaetsen van Vranckrijck, in Enghelandt, Nederlandt ende Duytschlandt wordt het gewonnen van Spaensch saet. Meest alle de soorten van dit gewas hebben bladers die van den Bocks-baert gelijck, maer breeder, stijf ende gelijfvigh: dan somtijdts vindtmen dat met wat kleyner loof; somtijdts heel kleyn; somtijdts enckel, somtijdts dobbel van bloemen. Het wast oock in Duringerlandt, ende in Beyerlandt: ’t welck nerghens in van het Spaenschen verschilt. Sommighe maken daer dry soorten van; te weten, het Spaensch, het Behemsch ende het Italiaensch.

Scorzonera met roode bloemen wast in Italien, soo men seydt.

Spaensch Scorzonera met breede bladeren wast in Spaegnien, by de andere die smalle bladeren heeft.

Oostenrijcksche Scorzonera, van Clusius Scorzonera maior gheheeten, heeft smalle bladeren, van ghedaente de smalbladighe Spaensche Scorzonera die welrieckende bloemen heeft, oft de Bohemsche bijnae soo ghelijck, datmense daer van qualijck soude konnen onderscheyden. Den steel, de bloemen ende de wortelen vol melckachtigh sap, van buyten met een swartachtighe schorsse bekleedt, van binnen seer wit, komen daer oock seer veel mede over een.

Leeghe Scorzonera met breede bladeren wast oock in Oostenrijck, ende is van Clusius beschreven met naem van Scorzonera humilis latifolia, ende heeft breede bladeren, dick ende ghelijfvigh, in de lenghde met dry zenuen oft ribben doorreghen, van verwe blaeuw met den groenen ghemenght, wat heet oft bitterachtigh van smaeck: daer tusschen spruyt eenen dunnen steel, eenen voet hoogh, ghestreept, met luttel bladeren bewassen; daer op wast een groote geele bloeme, van ghedaente de andere ghelijck: daer nae volght langhworpigh, rouw saedt, dat van Bocks-baert ghelijck, maer kleyner, tusschen witte hayrighe wolle schuylende.

De wortel is een duym-breedde dick, somtijdts grooter, met een swarte gherimpelde schorsse bedeckt, binnen wit, vol melckigh sap, dat allenghskens geelachtigh wordt, boven met eenighe ruygigheydt bewassen, ende in meer afscheydtselen ghedeylt, waer uyt de bladeren spruyten. [410]

Leeghe Scorzonera met smalle bladeren wast oock veel in Hongarijen, ende is van Clusius beschreven met naeme Scorzonera humilis angustifolia. Dese heeft een vaste dicke wortel, langh, met een swarte dicke gherimpelde schorsse bekleedt, vol wit sap; daer uyt spruyten veele bladeren die van Bocks-baert gelijck, doch vaster ende stijfver, korter, blaeuw uyt den groenen als die van de voorgaende soorte: daer tusschen staet een leegh steelken, een palme hoogh, met wat korte bladerkens besett, hol, op sijn tsop een geele bloeme draghende als die van de voorgaende soorte: het saedt is kleyner dan dat van de Spaensche soorte.

Hooghe Scorzonera met smalle bladeren ende purpure bloeme wast in Hongarijen, ende is van Clusius oock beschreven, ende Scorzonera elatior angustifolia purpureo flore Pannonica quarta gheheeten. Sy heeft veele langhe bladeren, kleyner ende smaller dan die van Bocks-baert: daer tusschen spruyt den steel, anderhalven voet hoogh, hol, maer stijf, hard, groen, met ettelijcke langhworpighe bladeren bekleedt, nae bovenwaerts in twee oft meer tackskens verdeylt; voortbrenghende in langhe huyskens oft knopkens een bloeme wat kleyner dan die van de andere Scorzonera met smalle bladeren, van verwe uyt den blaeuwen purpurachtigh, aenghenaem van reuck, maer niet langh durende. Daer nae volghen in elck knopken ses, acht oft meer saden, die van de Scorzonera ghelijck, die met haer stuyfkens wech waeyen, als sy rijp zijn. De wortel is enckel, soo dick als den kleynsten vingher, met een dichte, van buyten swartachtighe gherimpelde schorsse bedeckt, nae bovenwaerts ruygh; de welcke gequetst zijnde, wit sap van haer gheeft, ’t welck daer nae rosachtigh wordt, eerst gomachtigh van smaeck, ten laetsten wat scherpachtigh.

Veranderinghe. Dierghelijck gewas vindtmen oock met smaller bladeren, korter knoppen, dicker ende korter saedt, het saedt van Cartamus ghelijckende.

Alle dese mede-soorten van Scorzonera bloeyen in April ende Mey: het saedt wordt somtijdts oock in Mey, oft omtrent ’t beghinsel van de Braeckmaendt rijp.

Scorzonera van Italien, is aldaer van sommighe Castracane gheheeten gheweest, in ’t Latijn Vipera Italica. Sy is seer ghelijck van ghedaente de Kancker-bloeme oft de Cichoreye: dan wordt van ons hier bijghevoeght, om datse met de Scorzonera van naem ende krachten seer wel over een komt. De bladeren zijn oock soo ghesneden ende ghekerft als die van de Kancker-bloemen, maer veel grover, rouwer, ende wat witachtigh, eenen vingher langh, somtijdts langer, somtijdts korter, wat ruygh, bitter van smaeck; de welcke ghebroken zijnde, in sonderheydt in het Vooriaer, ende in den Winter, melckachtigh sap van haer gheven: de eerste bladeren ligghen in de ronde ter aerden-waert verspreydt; daer tusschen spruyt een steel omtrent een palme hoogh, rond, rouw, wat ruygh, binnen hol, met twee oft dry knopkens, uyt de welcke andere gekerfde bladerkens spruyten, met een sijd-steelken daer by: daer op wast de bloeme klaer geel van verwe, aen d’een sijde wat nae den purpuren treckende: de bladerkens van dese bloemen zijn allegader voor aen swartachtigh, plat ende dun ghetandt oft gheschaert als eenen kam. Dese bloeme ghelijckt de Kancker-bloeme seer wel, dan is wat grooter, ende vlieght insghelijcks oock met stuyfkens voor den windt wech. De wortel is swart van buyten, van binnen wit, vol melckachtigh sap, bitter van smaeck, tamelijcken dick, eenen vingher langh. Dit cruydt blijft den heelen Winter over, ende bloeyt in Mey ende Braeckmaendt; ende somtijdts wederom in den Herfst. Het wast omtrent Viterbo, ende op andere plaetschen van Italien.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Scorzonera, ende in sonderheydt die van Italien, heeft alle de krachten vande Kancker-bloemen. Dan in Italien wordt sy teghen de peste veel ghepresen; want men siedt dit heele ghewas in goeden Azijn soo langh tot dat de helft versoden is; ende van dien Azijn geeftmen alle morghen een once te drincken in tijde van peste. Ende men houdt voor seker, dat den ghenen die sulcken Azijn dickwijls gebruyckt, vrijelijck ende onbevreest by de siecken magh komen, al lagen sy tot stervens toe van de peste kranck. Oock als iemandt de peste op sijn lijf hebbende, een once oft twee van desen Azijn in neemt, ende daer op gaet ligghen sweeten; hy sal op korter tijdt ghenesen.

Teghen de pestighe kortsen, ’t peper-koren ende diergelijcke smettelijcke sieckten, maghmen den krancken sop van ionghe kieckens in gheven daer dit cruydt in ghesoden heeft.

Het selve cruydt is oock seer goedt in de kinder-pockskens.

Om de beten van de dulle honden, ende steken van alderhande vergiftigh ghedierte, salmen dit heele cruydt stampen, ende op de ghewonde plaetsen legghen.

Het water dat van dit gantsche ghewas in het Vooriaer ghedistilleert wordt, is seer goedt teghen alle de voornoemde ghebreken; insghelijcks oock het water daer dat in gesoden is, wordt seer krachtigh ghehouden om de kortsen die in den Herfst komen ende den mensche langh by blijven, te ghenesen.

Men pleegh de wortelen van de oprechte Scorzonera in Italien, in sonderheydt te Napels, met Suycker in te maken oft te confijten; ende soo bereydt zijnde, worden sy veel ghebruyckt tegen de peste ende alle de voornoemde ghebreken.

Met eenen woorde gheseydt, de Scorzonera is goedt in veele ende bijnae ontallijcke gebreken, die alle in ’t langh van Cardanus ende andere beschreven zijn gheweest; ende souden wel eenen gantschen boeck vullen. Dan het schijnt, dat haer kracht eerst in Spaegnien versocht is gheweest van een slave die van een adder gequetst zijnde, door het ghebruyck van dese wortel op korter tijdt ghenesen is.

HET XIV. KAPITTEL.

Van Scorzonera, dat is adderkruid. (Scorzonera hispanica)

Geslacht.

Bij het geslacht van boksbaard moet ook gerekend worden het gewas dat in Spanje Scurzonera of Scorzonera genoemd wordt.

Gedaante.

Scorzonera heeft langwerpige witachtige, stevige, breedachtige en aan de kanten soms gesneden of wat bot gekerfde bladeren. De steel is rond en dertig cm hoog of hoger. De bloem is geel, vol en dubbel van bladeren en die van de boksbaard heel gelijk die ook tot stuifjes vergaat en verwaait. Het zaad is langwerpig en wat witachtig en kleiner dan dat van de boksbaard. De wortel is lang, enig en recht, van binnen wit en van buiten met een dunne zwartachtige schors bekleed en bedekt.

Plaats.

Scorzonera groeit in meest alle bergen van Spanje op vochtige, donkere en ook broekachtige of vochtige gewesten, men vindt het ook in Bohemen op bosachtige en bergachtige, doch ook wat vochtige plaatsen.

Tijd.

In Spanje bloeit Scorzonera in mei, maar in Hoogduitsland veel later, te weten in juni en juli.

Naam.

De Spanjaarden noemen dit kruid scurzonera of scorzonera wat zoveel betekent als of men adderkruid of slangekruid zei en dat men in het Latijn Viperina, Viperaria of Serpentaria zei, welke naam ze dat gegeven hebben naar de grote kracht die dat heeft tegen het vergif van de slangen en adders want de Spanjaarden noemen de adder in hun taal scurza. Bij de Hoogduitsers en elders heeft het geen eigen naam gekregen en daarom zullen we ons met de naam Scorzonera, dat is adderkruid blijven.

Aard.

Dit kruid wordt voor zeer krachtig gehouden tegen allerhande vergif en in de pest.

Kracht en werking.

Men zegt dat het sap van de wortel of het kruid van Scorzonera te drinken gegeven alle besmetting en mededeling van pestachtige en hete ziekten belet en verdrijft en bovendien allerhande vergif en beten van alle kwade gedierten en vooral van de adderslangen krachtig en gauw weerstaat.

Hetzelfde sap is ook zeer nuttig diegenen die gemakkelijk bezwijken, bezwijmen en van zichzelf door een zwak hart vallen.

Het geneest ook diegene die met de vallende ziekte gekweld zijn en draaiing van het hoofd en de ogen hebben die men Vertigo noemt.

De wortel van Scorzonera gekauwd en gegeten is zeer goed om de mens vrolijk te maken en alle droefheid en zwaarmoedigheid te verjagen.

Het melkachtig sap van de wortel op de ogen gedruppeld of gestreken ver scherpt het gezicht.

BIJVOEGING.

De Spanjaarden houden zeer veel van dit kruid en hebben dat eerst de naam Scorsonero of Scorzonera gegeven. Het is een medesoort van boksbaard, dan het verschilt daarvan aangaande zijn wortel die niet elk jaar vergaat als die van boksbaard, maar blijft lange tijd in het leven. In Spanje en in Frankrijk niet ver van Montpelliers en in Oostenrijk wordt dat genoeg in het wild gevonden, dan in de andere plaatsen van Frankrijk, in Engeland, Nederland en Duitsland wordt het gewonnen van Spaans zaad. Meest alle soorten van dit gewas hebben bladeren die van de boksbaard gelijk, maar breder, stijf en stevig, dan soms vindt men dat met wat kleiner loof en soms heel klein, soms enkel en soms dubbel van bloemen. Het groeit ook in Duringerland en in Beieren wat nergens in van het Spaanse verschilt. Sommige maken daar drie soorten van, te weten Spaans, Boheems en Italiaans.

Scorzonera met rode bloemen groeit in Italië, zo men zegt.

Spaanse Scorzonera met brede bladeren groeit in Spanje bij de andere die smalle bladeren heeft.

Oostenrijkse Scorzonera is van Clusius Scorzonera major genoemd en heeft smalle bladeren die van gedaante op de smalbladige Spaanse Scorzonera die welriekende bloemen heeft of de Boheemse bijna zo gelijk zijn dat men ze daarvan kwalijk zou kunnen onderscheiden. De steel, de bloemen en de wortels vol melkachtig sap die van buiten met een zwartachtige schors bekleed is en van binnen zeer wit komen er ook zeer veel mee overeen.

(Scorzonera humilis) Lage Scorzonera met brede bladeren groeit ook in Oostenrijk en is van Clusius beschreven met naam van Scorzonera humilis latifolia en heeft brede bladeren die dik en stevig zijn en in de lengte met drie zenuwen of ribben doorregen, van kleur blauw met groen gemengd en wat heet of bitterachtig van smaak, daartussen spruit een dunne steel van dertig cm hoog die gestreept is en met weinig bladeren begroeid en daarop groeit een grote gele bloem die van gedaante op de andere lijkt en daarna volgt langwerpig, ruw zaad dat van boksbaard gelijk, maar kleiner wat tussen wit harig wol schuilt.

De wortel is een duimbreed dik en soms groter en met een zwarte gerimpelde schors bedekt, binnen wit en vol melkachtig sap dat geleidelijk aan geelachtig wordt, boven met enige ruigheid begroeid en in meer afscheidingen verdeeld waaruit de bladeren spruiten. [410]

(Scorzonera angustifolia) Lage Scorzonera met smalle bladeren groeit ook veel in Hongarije en is van Clusius beschreven met naam Scorzonera humilis angustifolia. Deze heeft een vaste dikke wortel die lang is en met een zwarte dikke gerimpelde schors bekleed en vol wit sap, daaruit spruiten vele bladeren die van boksbaard gelijk, doch vaster en stijver, korter en blauw uit het groene als die van de voorgaande soort en daartussen staat een laag steeltje van een tien cm hoog die met wat korte bladertjes bezet is, hol en op zijn top een gele bloem draagt als die van de voorgaande soort, het zaad is kleiner dan dat van de Spaanse soort.

(Tragopogon purpureum) Hoge Scorzonera met smalle bladeren en purperen bloemen groeit in Hongarije en is van Clusius ook beschreven en Scorzonera elatior angustifolia purpureo flore Pannonica quarta genoemd. Ze heeft vele lange bladeren die kleiner en smaller zijn dan die van boksbaard en daartussen spruit de steel vijf en veertig cm hoog die hol, maar stijf is, hard, groen en met ettelijke langwerpige bladeren bekleed en naar boven in twee of meer takjes verdeeld die in lange huisjes of knopjes een bloem voortbrengen die wat kleiner is dan die van de andere Scorzonera met smalle bladeren en van kleur uit het blauwe purperachtig en aangenaam van reuk wat niet lang duurt. Daarna volgen in elk knopje zes, acht of meer zaden die van de Scorzonera gelijk en die met hun stuifjes wegwaaien als ze rijp zijn. De wortel is enkel en zo dik als de kleinste vinger en met een dichte, van buiten zwartachtige gerimpelde schors bedekt en naar boven ruig en als die gekwetst wordt wit sap van zich geeft wat daarna rosachtig wordt en eerst gomachtig van smaak en tenslotte wat scherpachtig.

Verandering. Diergelijk gewas vindt men ook met smallere bladeren, kortere knoppen, dikker en korter zaad dat op zaad van Cartamus lijkt.

Al deze medesoorten van Scorzonera bloeien in april en mei en het zaad wordt soms ook in mei of omtrent het begin van juni rijp.

Scorzonera van Italië is daar van sommige castracane genoemd geweest, in het Latijn Vipera Italica. Ze is zeer gelijk van gedaante de paardebloem of de cichorei, dan wordt van ons hier bijgevoegd omdat ze met de Scorzonera van naam en krachten zeer goed overeen komt. De bladeren zijn ook zo gesneden en gekerfd als die van de paardebloemen, maar veel grover, ruwer en wat witachtig en een vinger lang of soms langer en soms korter, wat ruig en bitter van smaak en als die gebroken zijn en vooral in het voorjaar en in de winter melkachtig sap van zich geven, de eerste bladeren liggen in de rondte ter aardenwaarts verspreidt en daartussen spruit een steel omtrent zeventien cm hoog die rond, rouw en wat ruig is en binnen hol met twee of drie knopjes waaruit andere gekerfde bladertjes spruiten met een zijsteeltje er bij en daarop groeit de bloem die helder geel van kleur is en trekt aan de ene zijde wat naar purper, de bladertjes van deze bloemen zijn allen vooraan zwartachtig, plat en dun getand of geschaard als een kam. Deze bloem lijkt zeer goed op de paardebloem, dan is wat groter en vliegt insgelijks ook met stuifjes voor de wind weg. De wortel is zwart van buiten en van binnen wit, vol melkachtig sap en bitter van smaak, tamelijk dik en een vinger lang. Dit kruid blijft de hele winter over en bloeit in mei en juni en soms wederom in de herfst. Het groeit omtrent Viterbo en op andere plaatsen van Italië.

Aard, kracht en werking.

Scorzonera en vooral die van Italië heeft alle krachten van de paardebloemen. Dan in Italië wordt ze veel tegen de pest geprezen want men kookt dit hele gewas in goede azijn zolang totdat de helft verkookt is en van die azijn geeft men elke morgen een ons te drinken in tijd van pest. En men houdt voor zeker dat diegenen die zulke azijn dikwijls gebruikt vrij en onbevreesd bij de zieken mag komen al lagen ze tot sterven toe van de pest ziek. Ook als iemand de pest op zijn lijf heeft en een ons of twee van deze azijn inneemt en daarop gaat liggen zweten zal hij in korte tijd genezen.

Tegen de pestachtige koortsen, het peperkoren en diergelijke besmettelijke ziekten mag men de zieken sap van jonge kuikens ingeven daar dit kruid in gekookt is.

Hetzelfde kruid is ook zeer goed in de kinderpokjes.

Om de beten van de dolle honden en steken van allerhande vergiftig gedierte zal men dit hele kruid stampen en op de gewonde plaatsen leggen.

Het water dat van dit ganse gewas in het voorjaar gedistilleerd wordt is zeer goed tegen alle voornoemde gebreken en insgelijks ook het water daar dat in gekookt is wordt zeer krachtig gehouden om de koortsen die in de herfst komen en de mens lang bij blijven te genezen.

Men plag de wortels van de echte Scorzonera in Italië en vooral te Napels met suiker in te maken of te konfijten en zo bereidt worden ze veel gebruikt tegen de pest en alle voornoemde gebreken.

Met een woord gezegd, Scorzonera is goed in vele en bijna ontelbare gebreken die alle in het lang van Cardanus en andere beschreven zijn geweest en zouden wel een gans boek vullen. Dan het schijnt dat zijn kracht eerst in Spanje onderzocht is geweest van een slaaf die van een adder gekwetst werd en door het gebruik van deze wortel op korte tijd genezen is.