Olea

HET XXIX. CAPITEL.

Van den Olijf-boom.

Gheslachten.

De Olijf-boomen zijn sommighe Tam, sommighe wildt.

Gedaente.

1. De Tamme Olijf-boomen zijn somtijdts schoone hooge groote boomen, ende spreyden veele groote ende breede tacken ter sijden wijt ende breedt uyt. Daer aen wassen langhachtighe smalle, harde witachtighe bladeren. De bloemen zijn witachtigh, druyfs-ghewijs oft tros-ghewijs voortkomende. De vruchten oft Olijven zijn langhworpighe ende ronde besien, van buyten eerst groen; maer, als sy rijp gheworden zijn, swartachtigh, van binnen met een vette vochtigheydt vervult: ende in ’t middel van elck een leyt eenen harden vasten steen.

2. De Wilde Olijf-boomen blijven kleyner ende leegher dan de Tamme. Haer tacken zijn scherp ende spitsch oft stekende. De bladeren en zijn soo groot niet als die van de Tamme. De vruchten hanghen somtijdts overvloedigher by een aen de tackskens dan in de Tamme; maer sy zijn kleyner dan de Tamme, ende en hebben soo veel vleeschs oft ghelijfvigheydt niet.

Plaetse.

Beyde dese Olijf-boomen wassen op verscheyden gewesten van Italien, Vranckrijck ende Spaegnien, ende in andere daer by liggende eylanden. Men seydt dat sy geern aen den Zeekant groeyen: want veel zijnder, seydt Columella, die versekeren willen dat de Olijf-boomen, die verder dan tsestigh Italiaensche mijlen van de Zee gheplant worden, niet groeyen oft in ’t leven blijven oft ten minsten geen vruchten voortbrenghen en sullen.

Tijdt.

De Olijf-boomen bloeyen alle in de Braeckmaendt; maer de vruchten oft Olijven selve worden in November oft December gepluckt: ende daer nae, als sy wat ghedrooght zijn, ende eenighe rimpelen ghekreghen hebben, worden sy in perssen geleydt; ende daer wordt dan met ghewelt alle de vettigheydt uyt ghedouwt, mits daer water by doende; de welcke Olie van Olijven ghenoemt wordt. Maer de Olijven diemen in Sout oft Pekel legghen wil, ende langen tijdt bewaeren, die moetmen veel vroegher van de boomen nemen; te weten als sy noch groen zijn, ende eer sy volkomen rijp gheworden zijn.

Naemen.

1. Den Ghemeynen oft Tammen Olijf-boom wordt in ’t Griecks Elaei ende Elaea hemeros gheheeten; in ’t Latijn Olea ende Olea sativa, oft Olea urbana; in onse tael Olijf-boom ende Tamme Olijf-boom; in ’t Hooghduytsch Oelbaum; in ’t Fransoys Olivier; in ’t Italiaensch Olivo domestico; in ’t Spaensch Olivo ende Olivera.

De vrucht oft bezie heet in ’t Latijn Oliva; in ’t Griecks Elaea, ghelijck den boom selve; in onse tael ende in Fransoys Olijve oft Olive; in ’t Spaensch Azeytunio.

Olijven die in Pekel geleyt ende ghesouten zijn, heeten in ’t Griecks Halmades ende Colymbades.

2. Den Wilden Olijf-boom heet in ’t Griecks Agrielaea ende oock Cotinos, somtijdts Elaea Aethiopica; in ’t Latijn Olea sylvestris, maer meest Oleaster, Cotinus ende Olea Aethiopoca; in ’t Hooghduytsch Wald Oelbaum, dat is in onse tael Wilden Olijf-boom; in ’t Fransoys Olivier sauvage; in ’t Italiaensch Olive salvatico; in ’t Spaensch Azabuche ende Azambulheyro.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Olijven, die soo rijp zijn dat sy van selfs rijsen, oft haest afvallen sullen, sulcks als in ’t Griecks drypeteis toeghenoemt worden, zijn matelijcken warm ende vochtigh van aerd; nochtans voor spijse gebruyckt, gheven sy ’t lichaem seer luttel voedsels.

De onrijpe Olijven zijn koudt, droogh ende tsamentreckende van aerdt.

De Olijven, die in Pekel bewaert worden, verstercken de weecke maghe, ende verdrooghen de vochtigheydt van de selve: ende nemen de walginghe der spijsen wegh; ende maecken appetijt ende lust om eten; maer selve worden sy seer qualijck verteert, ende en gheven geen voedsel met allen: ’t welck verre is van dat sy goedt bloedt souden maecken.

De tackskens, bladeren ende ionge scheutkens van de Olijf-boomen zijn koudt, droogh ende tsamentreckende van [1288] nature: in sonderheydt die van de Wilde: maer de Tamme zijn van krachten ende werckinghen slapper ende onstercker: daerom worden by die dinghen diemen bereydt om de gebreken van de oogen te genesen, daer eenige tsamentreckinghe in van noode is, de tackskens, scheutkens ende anderen van de Tamme Olijf-boomen liever ghedaen dan d’andere, als sachter in ’t wercken wesende. De selve, als Dioscorides betuyght, zijn oock goedt om het wildt vier te verkoelen ende te bedwingen; de quade voortsetende sweeringhen ende zeerigheden te ghenesen, ende voorts alle hittighe swillinghen ende opdrachtigheden, daer op gheleydt. Met Honigh op geleyt, konnen sy de roven ende schorssen van de wonden ende quetsuren suyveren, ende alle vuyle zeerigheden reyn maecken: sy doen oock alle andere quade vergaderinghen scheyden ende vergaen: sy doen het vel van ’t hooft, dat afgewreven oft anders ghequetst is, wederom aenwassen ende toeheelen.

De selve bladeren ende heel ionge scheutkens zijn goedt tot de sweeringhen, apostumatien, puysten, die snachts komen, verhittinghen van den mondt ende van het tandtvleesch, sonderlinghen van de ionghe kinderen, gheknouwt, oft in water ghesoden, ende daer mede den mondt ghespoelt.

Het afsiedsel, ende ’t sap van dese bladeren ende scheuten doet alle ’t selve inde voorseyde gebreken: maer het sap is daer-en-boven noch seer nut om allerhande bloetgangh te stoppen, ende alle vloeden van de vrouwen op te doen houden; ende dijsghelijcks oock den loop des buycks, ende het roodtmelizoen, van binnen ende van buyten gebruyckt.

Om dit sap te krijghen, salmen de bladeren stooten, ende daer wijn (dat best is) over gieten, oft water; ende ’t ghene dat daer uyt ghedouwt is, salmen in de sonne drooghen, ende in kleyne koeckskens bewaeren.

Als het groen ende versch hout van den Olijf-boom ghebrandt wordt, dan traent daer water oft sweet uyt, dat seer goedt is om alle sproeten, placken, masen, schelferen ende schorftheden des huyts te suyveren ende te genesen daer op ghestreken zijnde.

Olie van heel rijpe Olijven is vocht ende matelijcken warm; ende die is oock gantsch ende uytermaten soedt van smaeck. Dan de Olie van onrijpe Olijven, in ’t Griecks omotribes, ende Omphacinon gheheeten, is koudt van aerdt, als haer tsamentreckinghe ghenoegh betoonen kan.

Oude Olie die uyt heel soete Olijven ghedouwt zijnde, langhen tijdt bewaert is gheweest, is oock door den ouderdom warmer van aerdt gheworden; ende daerom heeft sy oock meer krachts om te verteeren ende te doen scheyden. Dan de Olie, die uyt onrijpe Olijven gheperst is, oudt gheworden zijnde, behoudt noch eenighe tsamentreckinghe in haer, ende is ghemengelt van krachten, te weten eensdeels tsamentreckende ende eensdeels verdrijvende oft scheydende van krachten: want door langheydt van tijde heeft sy eenige verdrijvende oft scheydende eyghentheydt ghekreghen; ende de tsamentreckinghe heeft sy van haeren eyghen aerdt, dat is van de onrijpe Olijven daer sy uytghedouwt is, behouden.

BIIVOEGHSEL.

In de koude landen en willen de Olijf-boomen niet wassen, al doetmen daer groote neerstigheydt toe; maer in Grieckenlandt, Asien, Spaegnien, Slavonijne, Sicilien, Italien, Provenscen ende Languedock zijnder heele bosschen mede beplant, die lustigh om sien zijn, mits dat de bladeren nimmermeer heel en rijsen, hoe wel sy witachtigh zijn ende niet heel groen en zijn, maer de Wilghe-bladeren ghelijck, doch veel smaller ende kleyner. Sy wassen heel traegh, al is ’t datse wel twee hondert iaer langh leven: dan om die wat haester te doen groeyen, salmen asschen van de Kalckovens aen de wortel doen; ende haer dan voorts oeffenen, als in de boecken van de Landtwinninghe aengheteeckent staet. Sy verheughen haer in ’t gheselschap van de Wijngaerden ende Vijghe-boomen; maer by de Eycken vergaen sy. Van steenen oft saedt en komen sy niet voort; maer men plantse ende intse liefst op haer selven dan op Wilde Olijf-boomen oft ander gheboomte: selfs sy worden wildt ende doornachtigh, alsmense niet ghenoegh en oeffent; sy quelen haest alsmen de vruchten met stocken afsnijdt, ghelijck sommighe Spaegniaerts pleghen te doen. In Portugael rusten sy ghemeynlijck een iaer van draghen; ende het naeste iaer hebben sy ontallijcken veel vruchten: ende de Olie is uytermaten goedt. Aengaende de gheslachten van dese vruchten, de ouders maecken daer tien soorten van: nu ter tijdt kentmender in Spaegnien ende in Italien oock tamelijcken veel. Sommighe zijn niet bequaem om eten, kleyn ende volsappigh, die veel Olie gheven; sommighe zijn dick ende middelbaer, goedt om eten, als de Griecksche; andere zijn heel groot: daer is oock een heel witte soorte in Spaegnien, schrijft Clusius:in Languedock is een bruyn-roode soorte, seydt Lobel. Dan daer is een heel groote soorte die geel blijft. De vrucht heet in ’t Hooghduytsch Oelbeer, in ’t Hungersch Olaymag, de boom Olivenbaum oft Oelbaum in ’t Hooghduytsch, in ’t Hungersch Olay fa. De Olie, die uyt de vruchten gheperst wordt, heet Olie van Olijven in onse tael, oft Boom-olie. In Granaden en worden de vruchten voor Sporckel niet ghepluckt, maer elders doetmen dat in November ende December met droogh weder. De Apotekers van Montpelliers, seydt Lobel, stooten de groene Olijven, ende gieten daer oock heet water over, ende perssen daer Olie uyt, die gruen is, ende nimmermeer en stolt. In Grieckenlandt zijnder oock Olijven die sy in Pekel bewaeren, Dermatias noemen, ende heel swart zijn (als Bellonius betuyght) sulcks als de Halmades van oude tijden waren. Dese boomen worden veel ghequelt van een soorte van Marentacken oft Viscum met roode oft peerschachtighe beyen, als Clusius in Spaegnien ende Bellonius by Jerusalem veel ghesien hebben.

Aengaende de Wilde Olijf-boomen, Lobel vermaent van een soorte der selver, met bladers tweemael kleyner dan die van de Phillyrea, maer onder grouw; met overvloedigher vruchten, van ghedaente ende grootte die van den grooten Myrtus ghelijck; wiens bloemkens veel by een groeyen, druyfs-ghewijs, wit, ende welrieckende, met speensel als dat van den Wilden Wijngaert. Dan behalven dese vermaent hy noch van eenen anderen Wilden Olijf-boom, die in Granaden van selfs wast, met bladeren van Wilghe, wit ende lustigh om sien, met witte ende moschachtighe bloemen, in witte blinckende knopkens, seer lieflijck van reuck; met vruchten ende keernen als die van de Olijven, die hier te lande nimmermeer rijp en worden; nochtans noemtmen hem in ’t Latijn Olea silvestris Septentrionalium, Olea Bohemica, Oleastes ende Oleastrum, Elaeagnos Matthioli, oft Elaeagnos Theophrasti, folio Viticis. Maer dit is ’t selve ghewas dat Dodoneus voren Witte Iujuben hiet, in Italien Ginggiole, Zeingiole oft Zingiole ghenoemt, in ’t Latijn van sommighe Sizipha, Cappadociae Plinij, oft Sizypha candida Clusij, ghelijck aldaer klaerder blijcken kan.

Olivastrum van Matthiolus is een soorte van hout, by de gheslachten van Aspalathus met de Vremde Droghen beschreven.

Olea Germanica, oft Oleaster Germanicus Cordi, van sommighe is de Tweede soorte van Rhamnus.

Oleastrum van sommighe is de Vierde Phillyrea.

Oleastellum, Oleago, Olivella, is de Chamelaea.

Oleander is het Rhododendrum, hier nae beschreven. [1289]

Noch van de krachten.

De bladeren van den Olijf-boom worden van veele ghehouden voor warm, om dat sy eenen bitteren smaeck hebben: dan in ’t wercken zijn sy tsamentreckende, alleen oft met Gerstenmeel vermenght: ende d’asschen van de selve, mitsgaders de bloemen, ghebrandt, ende daer nae ghewasschen, wordt ghebruyckt in stede van Spodium, sonderlinghen teghen de ghebreken der ooghen. ‘Tsap uyt de bladeren gedouwt, is goedt tot de roodigheydt, verhitheydt ende sweeringhen van de ooghen; ende tot de loopende oft draghende ooren; ’t selve doet alle zeeren ende oude sinckinghen ophouden, ende de voortstende sweeringhen van de kaken, ende oock van de schamelheydt.

De Olijven zijn best alsse metter handt ghepluckt zijn, een voor een, sonder een te quetsen: ende sy moeten swart, oft immers heel rijp zijn, diemen eten wil. Sy worden veeltijdts rouw, doch met broot gheten; oft men leydtse in Pekel, oft in een menginghe van Honigh, Edick ende Sout: andere doender Poley, Minte, Dille, ende Lentiscus oft Lauwer-bladeren oft oock Bakelaer by. In Spaegnien ende Languedock kiestmen de onrijpe om in Pekel te legghen, in Portugael de rijpe ende swarte. Andere achtense best alsse in Edick ende Venckel bewaert zijn: ende dan beletten sy ’t braecken, ende matigen de hitte der gallen. Nochtans alle Olijven (maer meest de ghene die in Pekel bewaert zijn) maecken pijne in ’t hooft, ende beletten ’t slapen, ende zijn de longher schadelijck; selfs men houdtse voor koudt ende droogh; al is ’t datse in ’t beginsel van de maeltijdt met Garum oft Visch Pekel gheten, den buyck los maecken. De selve ghesouten Olijven ontsteecken ‘t lever; maecken de slijmerigheden veel te dun: maer de groene oft geele onrijpe Olijve versterckt de maghe wat, ende maeckt lust om eten; hoe wel datse harden stoelgangh maeckt, ende is oock quaedt om verdouwen, maecken hooftsweer, ende hinderen ’t ghesicht. Dese Olijven ghedrooght, ghenesen de voortsetende zeeren, ende nemen de kanten van de wonden wech. De selve in Pekel bewaert, in stucken ghewreven op de verbrandtheydt ghestreken, beletten daer bleynen oft puysten op te komen: ende suyveren de vuyle zeerigheden. De Pekel van de ghesouten Olijven is goedt om het tandtvleesch te stijven, ende maecken de loterende tanden vast, alsmen den mondt daer mede spoelt.

‘Tsaedt oft den steen van de Olijven ghestooten ende opgheleyt, gheneest de schelferachtighe zeerigheydt des hoofts, ende de voortsetende zeeren: maer ’t ghene dat in dien steen schuylt, met Meel ende eenigh vet vermenght, gheneest de ghebreken der naghelen.

De vettigheydt oft Olie uyt dese vruchten ghedouwt, worden van sommighe Moeder van alle Olien gheheeten: want sy dient seer wel om daer allerley Olien van cruyden oft bloemen af te maecken: ende sy neemt seer lichtelijck nae haer de kracht ende eygentheydt der cruyden ende bloemen oft andere dinghen daer sy mede in de Sonne ghewonnen oft andersins ghesoden oft bereyt wordt; soo datse by warme dinghen ghedaen zijnde verwarmen, ende by koude dinghen verkoelen kan. Doch sy verwarmt in ’t ghemeyn van haeren eyghen aerdt, alsse uyt rijpe Olijven gheperst is. Dan die hitte is soo matigh, datse goedt is van buyten om alle verhittinghe te verkoelen, alle pijne te versoeten, ende den brandt van de Netelen oft Doornen te kouwen; ende sy belet oock de quetsuren der aderen die ghesneden zijn, alsmen ’t bloet laet, oft koppen set, te sweeren oft ontsteken. Sy wordt oock veel by de spijse ghedaen, ende in andere ontallijcke dingen ghebruyckt. Op den buyck ghestreken doet de colijcke vergaen (andere drinckense tot dien eynde alleen, oft met wat Malvesey, oft gevense met een klisterie in) ende maeckt den buyck weeck, ende gheneest ’t graveel, doet pissen: gheneest de koude pisse: sy maeckt alle leden die vermoeydt zijn, sterck: bewaert de huydt teghen de kouwe; vermorwt alle hardigheydt: doet de gheswillen sincken, gheneest de ghespannen oft verkrompen leden, ende maeckt ’t lichaem buygsaem ende bequaem tot alle wercken. Maer dit is van de Olie van heel rijpe Olijven te verstaen: van de welcke de beste is die heel oudt is: dan men seydt dat de nieuwe oft versche Olie dick ghesoden, alle de krachten van de oude heeft. Andere prijsen de ghene die minst stijf oft door kouwe dick wordt, ende op de huyt ghestreken, daer haest in dringht. Maer als de Olie versch ghemaeckt wordt, dan is de eerste de beste, die sonder moeyte voortkomt, ende daer nae de tweede, ende ten laetsten de ghene die met moeyte ghedouwt wordt; de welcke bitterachtigh, oft immers onsoet is. Olie die uyt de groene Olijven ghedouwt wordt, heeft veele ende verscheyden nuttigheden: want sy bedwinght ende doet sincken de eerste beginnende heete swillinghen ende apostumatien, ende verkoelt de selve noch meer dan die van de rijpe: ende is goedt tot de vuyle stinckende zeeren ende sweeringhen oft vochtigheden van ’t tandtvleesch; ende maeckt de tanden vast, met Catoen oft fijne Wolle daer teghen gheleydt: de selve aen d’ooghen ghestreken, is goedt om ’t ghesicht klaer te maecken. De selve dickwijls ghedroncken ende uytghespoghen, is goedt teghen ’t doodelijck vergift, ende iaeght de wormen uyt.

Olie van Wilde Olijven is van sommighe meer gheacht dan die van de Tamme: dan sy is verscheyden van aerdt: want sy vaeght af, ende stopt daer by; sy is oock goedt voor ’t verrot tandtvleesch; maeckt de tanden vast, ende belet de sinckinghen die daer by vallen, met wat Wolle daer warm aenghehouden. Men houdtse voor soo goedt teghen den hooftsweer als Olie van Roosen. Sy belet het hayr grijs te worden ende uyt te vallen.

Olie met slijck vermenght oft met vuyligheydt van de badstoven, pleeght op ’t flercijn gheleyt te worden: ende om alle harde quade geswillen te morwen ende de oude zeeren te genesen pleeghtmen de Olie met de voorseyde Vuyligheydt te ghebruycken.

Voorts soo zijn meest alle de ghebruyckelijck Olien van ons hier nae in ’t kort verhaelt in de Beschrijvinghen der Indische Droghen, als wy van de Olie van den Indiaenschen Wonder-boom handelen: hoe wel dat die Olien den teghenwoordighen Olijf-boom niet veel aen en gaen, dan alleenlijck hier in, dat de krachten van veelerley cruyden in dese Olie van Olijven bewaert zijn.

Dan de Amurca oft vuyligheydt van de uytgheperste Olijve gaet het Lycium ende de Acacia in sommighe deughden verre te boven: ende sy is soo tsamentreckende, datse met Edick, Wijn oft Mede gemenght, goedt is ghestreken op de wonden ende den tandtsweer. Wordt oock ghedaen by de medicijnen der ooghen, ende die de ganghen stoppen, mits daer op te strijcken. Maer hoe die ouder is hoese beter is. Is oock goedt ghestreken op de sweeringhen van den eers ende schamelijcke leden; maer is ’t datse met onrijpen sueren Wijn hersoden wordt, soo dick als Honigh, dan doetse uytvallen de ghegaete tanden. Met Water, daer Lupinen in ghesoden zijn, gheneest de schorftheydt van de Peerden. Noch versch zijnde, gheneest ’t flercijn, daer mede ghestooft. Ghestreken op eenen pels oft hayrigh vel, doet ’t gheswil van de watersuchtighe vergaen, op den buyck gheleyt.

Het hout van den Olijf-boom is hardt, ghekronckelt oft geadert; ende daer worden veele schoone dinghen van ghedraeyt: ende het is goedt om te branden, soo wel groen als droogh. Daer vloeydt een sap uyt, Elaeomeli ghenoemt, oft Olijf-boom-Honigh, tot veele dinghen nut, als Manna. Hy komt soo wel uyt de schorsse ende block, als uyt de onghesouten Olijven van den ghemeynen Olijf-boom; ende is van Lobel gherekent gheweest voor een Manna, die oprecht honighachtigh is, niet alleen in verwe ende smaeck, maer oock in altijdt goedt te blijven; want wy hebben (seydt hy) eenighe oncen daer van by Montpelliers aen de tacken, ende oock aenden block van den Olijf-boom ghevonden, ende vergadert: maer desen Honigh en wordt daer nimmermeer aen ghevonden dan als de Olijve bijkants rijp is, eenen dagh oft twee voor oft nae Sinte Catharijen dagh: ende dan komen de kinders daer gheloopen, om hunnen buyck daer af vol te eten, om datter sulcken menighte aen de tacken vergadert is.

Wt de grootste struycken van de selve Olijf-boomen, alsse afghehouwen zijn, vloeydt oock in ’t eerste een vette vochtigheydt, dunner dan Honigh; maer daer nae, wat langher daer op ligghende, soo wordt die door de kouwe dicker; ’t welck de rechte Manna meer ghelijck is (seydt den selven Lobel) dan den voorseyden Olijf-Honigh, soo wel van smaeck, als anders.

Dioscorides vermaent oock van een Elaeomeli, oft Olijf-Honigh in Palmyra van Syrien ghevonden, uyt den struyck van eenen boom aldaer traenende (oft dat eenen Olijf-boom is, oft niet, en seydt hy daer niet by) dicker dan Honigh, soet van smaeck: seer bequaem om de galle ende rouwe vochtigheden af te iaghen, met water ghedroncken: maer die daer van ghedroncken hebben, worden slap ende slaperigh: daerom moetmense dickwijls wecken, iae altijdt wacker houden, op dat sy in geen slaepsieckte en vallen.

Men maeckt oock een Olie uyt de vettigheydt der ghemeyne Olijf-struycken, in ’t Latijn Oleum è pinguedine furculorum oleae, als den selven Dioscorides ons te kennen gheeft: de welcke best is alsse oudt is, dick, vet, suyver ende klaer. Sy verwarmt, ende wordt nuttelijck ghestreken op de schemelinghen der ooghen, ende gheneest de melaetsheydt ende oock de smerten der zenuwen.

Den selven Dioscorides vermaent elders van eenen Traen uyt den Wilden Olijf-boom van Ethiopien (in ’t Latijn Lacryma Oleae Aethiopicae) te weten een vochtigheydt uyt den voorseyden boom vloeyende, de welcke de Scamonie ghelijckt, goudtgeel oft rosachtigh van verwe, van kleyne drupkens versamelt, ende bijtende: maer seydt dat de ghene die Ammoniacum oft Gomme ghelijck is, swartachtigh, ende niet bijtende, niet te bedieden en heeft.

Onse ghemeyne Olijf-boomen, soo wel Tamme als Wilde, seydt den selven Dioscorides, sweeten oock bijnae dierghelijcken traen, die goedt is ghestreken op de schemerende ooghen: betert de lickteeckenen ende vlecken der ooghen; gheneest de quade ende witte zeerigheydt, verdrijft den tandtsweer, inde holle tanden gesteken; inghenomen verweckt de maendtstonden, doet pissen, ende iaeght de doode vruchten af: maer wordt voor vergift ghehouden.

De Wilde Olijf-boomen zijn in haer deelen krachtigher dan de Tamme: als eerdachtigher ende meer tsamentreckende; haer vruchten, in Slavonijen, Grieckenlandt ende Italien wassende, zijn beter, ende soeter, oft immers min bitter dan de Tamme, ende worden daerom van de Vogels liever ghegheten.

Hier te lande weten sommighe de Olijven nae te maecken, legghende de groene oft onrijpe Pruymen in sout water.

EYNDE VAN HET ACHT-EN-TWINTIGHSTE BOECK.

HET XXIX. KAPITTEL.

Van de olijfboom. (Olea europaea ‘Sativa”)

Geslachten.

Van de olijfbomen zijn sommige tam en sommige wild.

Gedaante.

1. De tamme olijfbomen zijn soms mooie hoge grote bomen en spreiden vele grote en brede takken wijdt en breed terzijde uit. Daaraan groeien langachtige smalle, harde witachtige bladeren. De bloemen zijn witachtig die druif of trosvormig voortkomen. De vruchten of olijven zijn langwerpige en ronde bessen die van buiten eerst groen zijn, maar als ze rijp geworden zijn zwartachtig en van binnen met een vette vochtigheid vervult en in het middel van elk ligt een harde vaste steen.

(Olea europaea) 2. De wilde olijfbomen blijven kleiner en lager dan de tamme. Haar takken zijn scherp en spits of steken. De bladeren zijn niet zo groot als die van de tamme. De vruchten hangen soms overvloediger bijeen aan de takjes dan in de tamme, maar ze zijn kleiner dan de tamme en hebben niet zoveel vlees of stevigheid.

Plaats.

Beide deze olijfbomen groeien op verschillende gewesten van Italië, Frankrijk en Spanje en in andere daarbij liggende eilanden. Men zegt dat ze graag aan de zeekant groeien want veel zijn er, zegt Columella, die verzekeren willen dat de olijfbomen die verder dan zestig Italiaanse mijlen van de zee geplant worden niet groeien of in het leven blijven of tenminste geen vruchten voortbrengen zullen.

Tijd.

De olijfbomen bloeien alle in juni, maar de vruchten of olijven zelf worden in november of december geplukt en daarna als ze wat gedroogd zijn en enige rimpels gekregen hebben worden ze in persen gelegd en er wordt dan met geweld alle vetheid uitgeduwd mits er water bij te doen wat olie van olijven genoemd wordt. Maar de olijven die men in zout of pekel leggen wil en lange tijd bewaren die moet men veel vroeger van de bomen nemen, te weten als ze noch groen zijn en eer ze volkomen rijp geworden zijn.

Namen.

1. De gewone of tamme olijfboom wordt in het Grieks Elaei en Elaea hemeros genoemd en in het Latijn Olea en Olea sativa of Olea urbana, in onze taal olijfboom en tamme olijfboom, in het Hoogduits Oelbaum, in het Frans olivier, in het Italiaans olivo domestico, in het Spaans olivo en olivera.

De vrucht of bes heet in het Latijn Oliva, in het Grieks Elaea net zoals de boom zelf, in onze taal en in Frans olijve of olive, in het Spaans azeytunio.

Olijven die in pekel gelegd en gezouten zijn heten in het Grieks Halmades en Colymbades.

(Olea sylvestris) 2. De wilde olijfboom heet in het Grieks Agrielaea en ook Cotinos en soms Elaea Aethiopica, in het Latijn Olea sylvestris, maar meest Oleaster, Cotinus en Olea Aethiopoca, in het Hoogduits Wald Oelbaum, dat is in onze taal wilden olijfboom, in het Frans olivier sauvage, in het Italiaans olive salvatico, in het Spaans azabuche en azambulheyro.

Aard, kracht en werking.

De olijven die zo rijp zijn dat ze vanzelf valen of gauw afvallen zullen zulks als in het Grieks drypeteis toegenoemd worden zijn matig warm en vochtig van aard, nochtans voor spijs gebruikt geven ze het lichaam zeer weinig voedsel.

De onrijpe olijven zijn koud, droog en tezamen trekkend van aard.

De olijven die in pekel bewaard worden versterken de weke maag en verdrogen de vochtigheid er van en nemen de walging van de spijzen weg en maken appetijt en lust om te eten, maar zelf worden ze zeer slecht verteerd en geven totaal geen voedsel wat ver is van dat ze goed bloed zouden maken.

De takjes, bladeren en jonge scheutjes van de olijfbomen zijn koud, droog en tezamen trekkend van [1288] nature en vooral die van de wilde, maar de tamme zijn van krachten en werkingen slapper en zwakker en daarom worden ze bij die dingen gedaan die men bereidt om de gebreken van de ogen te genezen daar enige tezamen trekking in nodig is, de takjes, scheutjes en andere van de tamme olijfbomen liever gedaan dan de andere omdat ze zachter in het werken zijn. Dezelfde, als Dioscorides betuigt, zijn ook goed om het wild vuur te verkoelen en te bedwingen, de kwade voortsetende zweren en zeren te genezen en voorts alle hete zwellingen en uitslag, daarop gelegd. Met honig opgelegd kunnen ze de roven en schorsen van de wonden en kwetsingen zuiveren en alle vuile zeren rein maken en laten ook alle andere kwade verzamelingen scheiden en vergaan, ze laten het vel van het hoofd dat afgewreven of anders gekwetst is wederom aangroeien en dicht helen.

Die bladeren en heel jonge scheutjes zijn goed tot de zweren, blaren en puisten die ‘s nachts komen, verhitting van de mond en van het tandvlees en vooral van de jonge kinderen, gekauwd of in water gekookt en daarmee de mond gespoeld.

Het afkooksel en het sap van deze bladeren en scheuten doet al hetzelfde in de voor vermelde gebreken, maar het sap is daarboven noch zeer nuttig om allerhande bloedgang te stoppen en alle vloeden van de vrouwen op te laten houden en insgelijks ook de loop van de buik en rode loop, van binnen en van buiten gebruikt.

Om dit sap te krijgen zal men de bladeren stoten en er wijn (dat het beste is) over gieten of water en hetgeen dat er uit geduwd is zal men in de zon drogen en in kleine koekjes bewaren.

Als het groen en vers hout van de olijfboom gebrand wordt dan traant er water of zweet uit dat zeer goed is om alle sproeten, plekken, mazelen, schilfers en schurft van de huid te zuiveren en te genezen, daarop gestreken.

Olie van heel rijpe olijven is vochtig en matig warm die is ook gans en uitermate zoet van smaak. Dan de olie van onrijpe olijven, in het Grieks omotribes en Omphacinon genoemd, is koud van aard zoals haar tezamen trekking genoeg betonen kan.

Oude olie die uit heel zoete olijven geduwd is en lange tijd bewaart is geweest is ook door de ouderdom warmer van aard geworden en daarom heeft ze ook meer kracht om te verteren en te laten scheiden. Dan de olie die uit onrijpe olijven geperst en oud geworden is behoudt noch enige tezamen trekking in zich en is gemengd van krachten, te weten eensdeels tezamen trekkend en eensdeels verdrijvend of scheidend van krachten want op den duur heeft ze enige verdrijvende of scheidende eigenschap gekregen en de tezamen trekking heeft ze van haar eigen aard, dat is van de onrijpe olijven daar ze uit geduwd is, behouden.

BIJVOEGING.

In de koude landen willen de olijfbomen niet groeien al doet men er grote vlijt toe, maar in Griekenland, Azië, Spanje, Slovenië, Sicilië, Italië, Provence en Languedock zijn er hele bossen mee beplant die lustig om te zien zijn omdat de bladeren nimmermeer geheel vallen, hoewel ze witachtig zijn en niet heel groen zijn, maar de wilgenbladeren gelijk, doch veel smaller en kleiner. Ze groeien heel traag al is het dat ze wel twee honderd jaar lang leven, dan om die wat sneller te laten groeien zal men as van de kalkovens aan de wortel doen en haar dan voorts telen zoals in de boeken van de landwinning aangetekend staat. Ze verheugen zich in het gezelschap van de wijngaarden en vijgenbomen, maar bij de eiken vergaan ze. Van stenen of zaad komen ze niet voort, maar men plant ze en ent ze liefst op zichzelf dan op wilde olijfbomen of andere bomen en zelfs worden ze wild en doornachtig als men ze niet genoeg teelt, ze kwelen gauw als men de vruchten met stokken afsnijdt zoals sommige Spanjaarden plegen te doen. In Portugal rusten ze gewoonlijk een jaar van dragen en het volgende jaar hebben ze ontelbaar veel vruchten en de olie is uitermate goed. Aangaande de geslachten van deze vruchten, de ouders maken er tien soorten van en tegenwoordig kent men er in Spanje en in Italië ook tamelijk veel. Sommige zijn niet geschikt om te eten en zijn klein en vol sappig die veel olie geven, sommige zijn dik en middelbaar, goed om te eten zoals de Griekse, andere zijn heel groot en er is ook een heel witte soort in Spanje, schrijft Clusius, in Languedock is een bruinrode soort, zegt Lobel. Dan er is een heel grote soort die geel blijft. De vrucht heet in het Hoogduits Oelbeer, in het Hongaars olaymag, de boom Olivenbaum of Oelbaum in het Hoogduits, in het Hongaars olay fa. De olie die uit de vruchten geperst wordt heet in onze taal olie van olijven of boomolie. In Granada worden de vruchten niet voor februari geplukt, maar elders doet men dat in november en december met droog weer. De apothekers van Montpelliers, zegt Lobel, stoten de groene olijven en gieten er ook heet water over en persen er olie uit die groen is en nimmermeer stolt. In Griekenland zijn er ook olijven die ze in pekel bewaren en dermatias noemen en heel zwart zijn (als Bellonius betuigt) zulks als de Halmades van oude tijden waren. Deze bomen worden veel gekweld van een soort van marentakken of Viscum met rode of paarsachtige bessen zoals Clusius in Spanje en Bellonius bij Jeruzalem veel gezien hebben.

(Olea oleaster) Aangaande de wilde olijfbomen, Lobel vermaant van een soort er van met bladeren die tweemaal kleiner zijn dan die van de Phillyrea, maar onder grauw en met overvloediger vruchten die van gedaante en grootte op die van de grote Myrtus lijken wiens bloempjes veel bijeen groeien en druifvormig, wit en welriekend en met bloei als dat van de wilde wijngaard. Dan behalve deze vermaant hij noch van een andere wilde olijfboom die in Granada vanzelf groeit met bladeren van wilg, wit en lustig om te zien en met witte en mosachtige bloemen in witte blinkende knopjes, zeer lieflijk van reuk en met vruchten en kernen als die van de olijven die hier te lande nimmermeer rijp worden, nochtans noemt men het in het Latijn Olea silvestris Septentrionalium, Olea Bohemica, Oleaster en Oleastrum, Elaeagnos Matthioli of Elaeagnos Theophrasti, folio Viticis. (Elaeagnus angustifolia) ) Maar dit is hetzelfde gewas dat Dodonaeus tevoren witte jujuben noemt en in Italie ginggiole, zeingiole of zingiole genoemd wordt en in het Latijn van sommige Sizipha, Cappadociae Plinij of Sizypha candida Clusij zoals daar duidelijker blijken kan.

Olivastrum van Matthiolus is een soort van hout bij de geslachten van Aspalathus met de vreemde drogen beschreven.

Olea Germanica of Oleaster Germanicus Cordi van sommige is de tweede soort van Rhamnus.

Oleastrum van sommige is de vierde Phillyrea.

Oleastellum, Oleago, Olivella, is de Chamelaea.

Oleander is het Rhododendrum, hierna beschreven. [1289]

Noch van de krachten.

De bladeren van de olijfboom worden van velen voor warm gehouden omdat ze een bittere smaak hebben, dan in het werken zijn ze tezamen trekkend en alleen of met gerstemeel vermengt en de as er van die met de bloemen gebrand wordt en daarna gewassen wordt in plaats van Spodium gebruikt en vooral tegen de gebreken van de ogen. Het sap uit de bladeren geduwd is goed tot de roodheid, verhitting en zweren van de ogen en tot de lopende of dragende oren, het laat alle zeren en oude zinkingen ophouden en de voortetende zweren van de kaken en ook van de schaamstreek.

De olijven zijn het beste als ze met de hand geplukt zijn, een voor een zonder er een te kwetsen en ze moeten zwart of immers heel rijp zijn die men eten wil. Ze worden vaak rouw, doch met brood gegeten of men legt ze in pekel of in een menging van honig, azijn en zout, andere doen er polei, munt, dille en Lentiscus of laurierbladeren of ook laurierbes bij. In Spanje en Languedock kiest men de onrijpe om in pekel te leggen en in Portugal de rijpe en zwarte. Andere achten ze het beste als ze in azijn en venkel bewaard zijn en dan beletten ze het braken en matigen de hitte van de gal. Nochtans alle olijven (maar meest diegene die in pekel bewaard zijn) maken pijn in het hoofd en beletten het slapen en zijn de longen schadelijk, zelfs men houdt ze voor koud en droog al is het dat ze in het begin van de maaltijd met Garum of vispekel gegeten worden de buik los maken. Die gezouten olijven ontsteken de lever; maken de slijmerigheden veel te dun, maar de groene of gele onrijpe olijf versterkt de maag wat en maakt lust om te eten, hoewel dat ze harde stoelgang maakt en is ook kwaad om te verteren en maken hoofdpijn en hinderen het gezicht. Deze olijven gedroogd genezen de voortsetende zeren en nemen de kanten van de wonden weg. Die in pekel bewaart en in stukken gewreven en op de verbranding gestreken beletten dat er blaren of puisten op komen en zuiveren de vuile zeren. De pekel van de gezouten olijven is goed om het tandvlees te stijven en maken de losse tanden vast als men de mond daarmee spoelt.

Het zaad of de steen van de olijven gestoten en opgelegd geneest de schilferachtige zeerheid van het hoofd en de voortsetende zeren, maar hetgeen dat in dien steen schuilt en met meel en enig vet vermengt geneest de gebreken van de nagels.

De vettigheid of olie uit deze vruchten geduwd wordt en van sommige moeder van alle oliën genoemd wordt, want ze dient zeer goed om er allerlei oliën van kruiden of bloemen van te maken en ze neemt zeer gemakkelijk de kracht en eigenschap van de kruiden en bloemen of andere dingen op daar ze mee in de zon gewonnen of anderszins gekookt of bereid wordt zodat als ze bij warme dingen gedaan wordt verwarmen en bij koude dingen verkoelen kan. Doch ze verwarmt in het algemeen van haar eigen aard als ze uit rijpe olijven geperst is. Dan die hitte is zo matig dat ze goed is om van buiten alle verhitting te verkoelen, alle pijn te verzoeten en de brand van de netels of doornen te verkoelen en ze belet ook de kwetsingen van de aderen die gesneden zijn als men het bloed laat of koppen zet te zweren of ontsteken. Ze wordt ook veel bij de spijs gedaan en in andere ontelbare dingen gebruikt. Op de buik gestreken laat het de buikpijn vergaan (andere drinken het tot dat doel alleen of met wat malvezei of geven het met een klysma in) en maakt de buik week en geneest het niergruis, laat plassen, geneest de koude plas en maakt alle leden die vermoeid zijn sterk, bewaart de huid tegen de kou, vermurwt alle hardheid, laat de gezwellen zinken, geneest de gespannen of verkrompen leden en maakt het lichaam buigzaam en geschikt tot alle werken. Maar dit is van de olie van heel rijpe olijven te verstaan waarvan de beste is die heel oud is, dan men zegt dat de nieuwe of verse olie dik gekookt alle krachten van de oude heeft. Andere prijzen diegene die minst stijf of door koude dik wordt en op de huid gestreken er gauw indringt. Maar als de olie vers gemaakt wordt dan is de eerste de beste die zonder moeite voortkomt en daarna de tweede en tenslotte diegene die met moeite uitgeduwd wordt die bitterachtig of immers onzoet is.

Olie die uit de groene olijven geduwd wordt heeft vele en verschillende nuttigheden want ze bedwingt en laat de net beginnende hete zwellingen en blaren zinken en verkoelt die noch meer dan die van de rijpe en is goed tot de vuile stinkende zeren en zweren of vochtigheden van het tandvlees en maakt de tanden vast, met katoen of fijne wol ertegen gelegd en die aan de ogen gestreken is goed om het gezicht helder te maken. Die dikwijls gedronken en uitgespuwd is goed tegen het dodelijk vergif en jaagt de wormen uit.

Olie van wilde olijven is van sommige meer geacht dan die van de tamme, dan ze is verschillend van aard want ze veegt af en stopt daarbij en is ook goed voor het verrot tandvlees, maakt de tanden vast en belet de zinkingen die daarbij vallen, met wat wol er warm aangehouden. Men houdt ze voor zo goed tegen de hoofdpijn als olie van rozen. Ze belet het haar grijs te worden en uit te vallen.

Olie met slijk vermengt of met vuiligheid van de badstoven plag op jicht gelegd te worden en om alle harde kwade gezwellen te vermurwen en de oude zeren te genezen plag men de olie met de voor vermelde vuiligheid te gebruiken.

Voorts zo zijn meest alle gebruikelijke oliën van ons hierna in het kort verhaald in de beschrijvingen van de Indische drogen als we van de olie van de Indiaanse wonderboom handelen, hoewel dat die oliën niet veel de tegenwoordige olijfboom aangaan, dan alleen hierin dat de krachten van vele kruiden in deze olie van olijven bewaard worden.

Dan de Amurca of vuilheid van de utgeperste olijf gaat het Lycium en de Acacia in sommige deugden ver te boven en ze is zo tezamen trekkend dat als met azijn, wijn of mede gemengd wordt goed is op de wonden en tandpijn gestreken. Wordt ook gedaan bij de medicijnen van de ogen en die de gangen stoppen, door het er op te strijken. Maar hoe die ouder is hoe ze beter is. Is ook goed gestreken op de zweren van de aars en schaamdelen, maar is het dat ze met onrijpe zure wijn herkookt wordt zo dik als honig dan laat ze de tanden met gaten uitvallen. Met water daar Lupinen in gekookt zijn geneest het de schurft van de paarden. Noch vers geneest ze de jicht, daarmee gestoofd. Gestreken op een pels of harig vel laat ze het gezwel van de waterzuchtige vergaan, op de buik gelegd.

Het hout van de olijfboom is hard, gekronkeld of geaderd en er worden vele mooie dingen van gedraaid en het is goed om te branden, zowel groen als droog. Daar vloeit een sap uit dat Elaeomeli genoemd wordt of olijfboomhonig dat tot vele dingen nuttig als manna. Het komt zowel uit de schors en blok als uit de ongezouten olijven van de gewone olijfboom en is van Lobel gerekend geweest voor een manna die echt honigachtig is en niet alleen in kleur en smaak, maar ook in altijd goed te blijven, want we hebben (zegt hij) enige onsen er van bij Montpelliers aan de takken en ook aan de blok van de olijfboom gevonden en verzameld, maar deze honig wordt er nimmermeer aan gevonden dan als de olijf bijna rijp is en een dag of twee voor of na Sint Catharina dag en dan komen de kinderen er gelopen om hun buik er vol van te eten omdat er zo’n menigte aan de takken verzameld is.

Uit de grootste stammen van die olijfbomen als ze afgehouwen zijn vloeit ook in het begin een vette vochtigheid, dunner dan honig, maar daarna als het er wat langer op ligt wordt die door de koude dikker wat meer op de echte manna lijkt (zegt dezelfde Lobel) dan de voor vermelde olijfhonig en zowel van smaak als anders.

Dioscorides vermaant ook van een Elaeomeli of olijfhonig in Palmyra van Syrie gevonden dat daar uit de stam van een boom traant (of dat een olijfboom is of niet zegt hij er niet bij) dikker dan honig en zoet van smaak en zeer geschikt om de gal en rouwe vochtigheden af te jagen, met water gedronken, maar die ervan gedronken hebben worden slap en slaperig en daarom moet men ze dikwijls wekken, ja altijd wakker houden zodat ze niet in slaapziekte vallen.

Men maakt ook een olie uit de vettigheid van de gewone olijfstammen, in het Latijn Oleum è pinguedine furculorum oleae, zoals dezelfde Dioscorides ons te kennen geeft die het beste is als ze oud, dik, vet, zuiver en helder is. Ze verwarmt en wordt nuttig gestreken op de schemering van de ogen en geneest de melaatsheid en ook de smarten van de zenuwen.

Dezelfde Dioscorides vermaant elders van een traan uit de wilde olijfboom van Ethiopië (in het Latijn Lacryma Oleae Aethiopicae) te weten een vochtigheid die uit de voor vermelde boom vloeit die op Scammonia lijkt, goudgeel of rosachtig van kleur en van kleine druppeltjes verzameld wordt en bijt, maar zegt dat diegene die op Ammoniacum of gom gelijk is, zwartachtig en niet bijt niets te betekenen heeft.

Onze gewone olijfbomen en zowel tamme als wilde, zegt dezelfde Dioscorides, zweten ook bijna diergelijke traan die goed is gestreken op de schemerende ogen, verbetert de liktekens en vlekken van de ogen, geneest de kwade en witte zeerheid, verdrijft de tandpijn, in de holle tanden gestoken, ingenomen verwekt het de maandstonden, laat plassen en jaagt de dode vruchten af, maar wordt voor vergif gehouden.

De wilde olijfbomen zijn in hun delen krachtiger dan de tamme als aardachtiger en meer tezamen trekkend, haar vruchten die in Slovenië, Griekenland en Italië groeien zijn beter en zoeter of immers minder bitter dan de tamme en worden daarom van de vogels liever gegeten.

Hier te lande weten sommige de olijven na te maken en leggen de groene of onrijpe pruimen in zout water.

EINDE VAN HET ACHT EN TWINTIGSTE BOEK.