Veronica

HET XXI. CAPITEL.

Van Eerenprijs Manneken oft Veronica.

Om dat Paulus Egineta het cruydt dat wy Veronica nu ter tijdt oft anders Eerenprijs noemen, den naem van Betonica ghegheven heeft, daerom sullen wy dat nae de Betonie beschrijven.

Gheslachten.

Wy sullen hier dry gheslachten van dit cruydt beschrijven: het eerste sleypt, het andere wast recht op, het derde is kleynder dan de twee eerste.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van Eerenprijs Manneken heeft Steelkens een spanne langh oft langher, ende sleypt oft kruypt ghemeynlijck langhs der aerden: de Bladeren zijn breedachtigh, grooter dan die van de Kruypende Chamedrys, ende oock witter; dan sy zijn oock soo aende kanten ghekertelt saeghs-ghewijse: ende zijn met kleyne wolachtigheydt bedeckt: de Bloemkens komen op kleyne steelkens oft voetkens gheschicktelijck ghestelt, licht blauw in ’t aensien. Daer nae krijght het kleyne platte hauwkens, die eenighsins kleyne borsekens ghelijcken; in de welcke het Saedt steeckt, dat heel kleyn is, rond ende swartachtigh. De Wortel is teer en dun, hier en daer sich selven verspreydende.

2. Het ander gheslacht van Eerenprijs en kruypt soo niet, oft en light soo niet langhs der aerden als het voornoemde, maer op-staende ende sich selven op-rechtende, komt met de eerste soorte, aengaende de ghedaente, heel over een; maer is veel minder van kracht ende werckinghe. [52]

3. Het derde geslacht wast in de velden ende ander vochte plaetsen. Dat heeft kleynder Bladeren, groen, effen ende glat, sonder rouwigheydt oft hayrachtigheyt: anders komt het seer nae by het eerste, aengaende de Bladeren ende voort-kruypende tackskens, ende de licht blauwe Bloemkens, ende insghelijcks oock die teskens daer het Saedt in steeckt. Maer het is een onnut cruydt, ende nerghens toe goedt.

Plaetse.

1.2. De twee eerste soorten van Eerenprijs komen in plaetsen voort die opene locht hebben, in savelachtighe en sandighe Landouwen, by heuvelkens en dijken, haghen en hegghen: somwijlen vintmense oock in steenachtighen grondt.

3. De derde soorte komt in de weyden en andere vochte plaetsen voort.

Tijdt.

In de Braeck-maendt ende Hoymaendt bloeyt Eerenprijs Manneken, ende is op sijn beste: voorts is sy het gheheel iaer door ghemeynlijck groen.

Naemen.

By onse tijden wordt dit gheslacht Veronica genoemt; in ’t Hoogduytsch Ehrenpreisz oft Grundheill, in ’t Behemsch Weronyka; in ’t Nederduytsch Eerenprijs, dat is Eer ende prijs oft lof: wy moeten dat den toenaem Manneken gheven, om dat van Elatine te verscheyden, die Eerenprijs Wijfken gheheeten wordt van sommige. Het schijnt dat dit ghewas heel gelijck is met de Betonica, die van Paulus Egineta in ‘t 7.boeck beschreven wort: de welcke verscheyden is van die Betonie die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben. Want het cruypt ghelijck de Poleye; ende heeft teerder en dunder tackskens: de bladeren zijn van ghedaente en grootte ghelijck; van smaeck veel minder dan Poleye, sulcks datse met den smaeck van Poleye verghelecken zijnde, als gheenen smaeck en hebben. Van dit cruydt schrijft Paulus Egenita in de Griecksche tale aldus, soo dese naevolghende woorden luyden: Betonica is een cruydt met kleyne tackskens, die van Poleye ghelijck, maer teerder, ende die alsmense proeft, by nae schijnen sonder smaeck te wesen: sy wast meest in steenachtighe plaetsen.

1. Onse eerste soorte van Eerenprijs noemen wy in ’t Latijn Veronica mas serpens; dat is Kruypende Eerenprijs Manneken.

2. De tweede soorte, in ’t Latijn Veronica assurgens genoemt, magh men in Duytsch Staende oft Rechte-Eerenprijs Manneken ghenoemt worden.

3. De derde soorte, in ’t Latijn Veronica pratensis, maghmen Velt-Eerenprijs Manneken noemen, om datse meest in de velden ende weyen ghevonden wordt.

Aerd.

Eerenprijs Manneken, soo veel alsmen aen den smaeck ghemercken kan, is heet ende droogh, maer nochtans matelijck.

Kracht ende Werckinghe.

Het af-sietsel van Eerenprijs is, nae het segghen van de nieuwe schrijvers, seer nut in bloedige wonden ende oude sweeringen oft zeeren. Sy versekeren oock, dat het seer goet is om de geswillen te ontdoen ende morwe te maken, besonder aen den hals: oock dat het de verstoppinghe van de Lever en van de Milte openen kan; het water lossen, dat is doen pissen; de steenen oft het gruys uyt-drijven, ende de nieren met de blase suyver-maken: ’t welck Paulus Egineta sijne Betonie oock toe-schrijft: want hy seydt, Dese Betonie wordt in de ghebreken van de Nieren ghebruyckt.

Het water van Eerenprijs Manneken dickwils ghedistilleert, is de uyt-teerende menschen, ende die etter uytspouwen, ende met den hoest ghequelt zijn, seer nut ende bequaem: ende kan alle gebreken van de Longer genesen.

Dit cruydt ghedrooght zijnde en tot poeder ghevreven oft ghestooten, ende het ghewicht van een draghme, dat is een vierde-deel loots daer van, met soo veel Theriakels, te drincken ghegheven, wordt seer in de pestighe kortsen ghepresen.

Verkiesinghe.

Om iet met dit cruydt uyt te rechten, moetmen dat eerste gheslacht nemen; te weten Kruypende Eerenprijs Manneken, ende de andere twee laten staen. Want de recht op-staende Eerenprijs en is soo krachtigh niet als de eerste: en de Velt-Eerenprijs heeft gantsch gheene kracht oft deught.

BIIVOEGHSEL.

Ghedaente.

Men siet Eerenprijs in vele plaetsen van Hoogh-Duytschlandt met witte bloemen voorts komen, als Thalius verhaelt.

Gheslachten van Eerenprijs.

Den wijtvermaerden Fabius Columna verhaelt vele soorten van Eerenprijs, de welcke van Clusius ende Lobel oock beschreven zijn: dan hy houtse voor een soorte van Alyssum van Dioscorides.

1. Alderkleynste Eerenprijs. Lobel beschrijft een soorte, van hem Alder kleynste recht op-gaende Eerenprijs ghenoemt: de welcke nauws eenen duym oft anderhalf groot is, de bladers wat kleynder [53] hebbende dan ons ghemeyne Eerenprijs: de bloemkens en zijn oock niet onghelijck, maer dichter en vaster by een staende ghelijck aderen, nae de welcke vele huyskens met saedt volghen.

2. Recht op-gaende Eerenprijs van de Herbaristen. Dese Eerenprijs heeft sijne bladers die van Gamandre oft blauwen Wederick ghelijck, seydt Lobel, waer af dat eene medesoorte is, soo van bladers als van bloemen: in ’t Latijn noemt hy ’t Veronica recta Herbariorum.

3. Ligghende Eerenprijs oft Gamander. Dit cruydt wordt van Lobel beschreven onder de soorten van Eerenprijs: maer Dodoneus rekent dat onder de Gamandre, en heeft dat Chamaedrys silvestris ghenoemt.

4. Sommighe rekenen de soorte van Wederick oft Lysimachia met blauwe bloemen, die Lysimachia caerulea hortensis heet, oock onder de gheslachten van Eerenprijs, ende noemen die Veronica recta oft erecta; de welcke Dodoneus Pseudolysimachium caeruleum noemt.

5. Clusius beschrijft noch eene soorte van recht op-staende Eerenprijs, die hy Veronica erectior latifolia & maior noemt, van smaeck eerst t’ samentreckende, daer nae scherp: ende wast by de twee voeten hooghe, blinckende swartachtigh van bladeren

6. Hy beschrijft noch een ander dierghelijck cruydt, maer niet soo hoogh, met vele tacken om hooghe, soo groot van bladeren als ’t voornoemde; maer die en blincken niet, noch en zijn soo swart niet: van smaeck komt het over een met ’t voorgaende.

7. Daer is noch een ander soort van dat selve cruydt, met meer ghekertelde bladeren, met een langher adere van bloemen, oock van dierghelijcken smaeck.

8.9. Den selven Clusius beschrijft noch twee soorten van dit ghewas, die met de blauwe Bastart-Wederick seer over een komen, maer grover ende dicker bladeren voort-brenghende, oock recht op-staende: het eene heeft heel smalle, het andere middelmatighe bladeren.

10. Heesterachtighe Eerenprijs. Den selven Clusius beschrijft eene soorte van Eerenprijs, de welcke heesterachtigh van ghedaente is, ende niet soo teer en is als de andere: ende heet Veronica fruticans.

11. Steen-Eerenprijs, in ’t Latijn Veronica petraea semper virens, van Clusius alsoo ghenoemt, om datse altijdts groen blijft, heeft dunne steelkens, met bladeren als die van Gamandre, niet soo diep ghesneden oft ghekerft, dick, blinckende, boven ruygh ende groen, onder grijs: de bloemen zijn licht blauw, van vier, vijf, oft seven bladerkens ghemaeckt.

12. Veronica minor Alpina, Serpillifolia, heeft wat langher bladeren dan Quendel, met heel lichte blauwe bloemen. Dese twee laetste soorten wassen beyde in Italien, ende blijven altijdt groen.

13. Veronica tetragona montana recta minima, van Fabius Columna beschreven, wast op de berghen van Apulien, ende is het Teucrium Pratense Veronicae facie seer ghelijck, doch in alle haer deelen kleynder: maer de bloemen zijn grooter dan in alle haer mede soorten, vollen blauw, op ’t sop van de twee sijd-steelen: den steel is een palm hoogh, vierkant, roodachtigh, rouw, in ses kniekens oft ledekens verdeylt: aen welcke ledekens twee bladeren wassen, over ander gheschickt, soo groot als den naghel van den tweeden vingher, dan de onderste bladeren zijn maer soo groot als een Terwekoren, ruygh, langhworpigh, rontom met botte tanden gheschaerdt, by nae als Gamander, doch sonder voetken oft steelken, ende omtrent het lidt breeder, wat verdrooghende van smaeck. De saedt-laeykens zijn dobbel, met een langhe nop oft tip. De wortel kruypt, ende is in ledekens verdeylt.

Plaetse.

Eerenprijs wilt ghesaeyt oft gheplant zijn in drooghe aerde, daer de Son seer sterck is schijnende.

Naemen.

Het cruydt dat Dodoneus Velt-Eerenprijs heet, noemt Lobel Kleyne Eerenprijs: in ’t Latijn Veronica minor serpillifolia.

Krachten en Werckinghen.

Eerenprijs is seer vermaerdt teghen de vuyle zeerigheden, wonden, ende vele andere fenijnighe oft quaede ghebreken: is nut teghen ’t Colijck.

Ghedroncken ende op gheleydt gheneest sy de ghescheurtheydt.

Twee oncen van Eerenprijs ghedroncken met een once witten wijn, doen seer sterck water maken.

Alle soorten van Eerenprijs zijn seer goedt ghedroncken teghen de schorftheyt; ende hebben de krachten van Chamedrys, ende beteren de scherpheydt van de humeuren des huydts: welcke bijtende scherpheydt der humeuren van de Alchimisten naturael soudt gheheeten wordt, als sy selve veranderende in corrosijf.

Matthiolus seydt dat dry vierendeel loots poeder van dese Eerenprijs ghedroncken, seer goet is teghen de kortsen ende smettelijcke sieckten.

Men vindt in de oude Chronijcken, dat eenen Koningh van Vranckrijck met dit cruydt van de melaetsheydt ghenesen is gheweest, door toedoen ende raedt van eenen iagher.

De kracht van dit cruydt in ’t ghenesen van de wonden is oock gheleerdt gheweest van eenen iagher; den welcken ghesien heeft een Herdt ghequetst van eenen Wolf, nae dat hy dit cruydt gheproeft hadde, terstont sijn krachten wederkrijghen, al oft hem niet ghelet en hadde.

’T ghedistilleert water van dit cruydt ghedroncken zijnde, en dickwils ghebruyckt, geneest de onvruchtbaere vrouwen, en maecktse vruchtbaer.

HET XXI. KAPITTEL.

Van ereprijs mannetje of Veronica. (Veronica officinalis, Veronica serpyllifolia, Veronica arvense)

Omdat Paulus Egineta het kruid dat we tegenwoordig Veronica of anders ereprijs noemen de naam van Betonica gegeven heeft, daarom zullen we dat na de betonie beschrijven.

Geslachten

We zullen hier drie geslachten van dit kruid beschrijven, het eerste kruipt, het andere groeit rechtop, het derde is kleiner dan de twee eerste.

Gedaante

1. Het eerste geslacht van ereprijs mannetje heeft steeltjes een zeventien cm lang of langer en sleept of kruipt gewoonlijk langs de aarde. De bladeren zijn breedachtig, groter dan die van de kruipende Chamaedrys en ook witter, dan ze zijn ook zo aan kanten zaagvormig gekarteld en zijn met kleine wolligheid bedekt, de bloempjes komen op kleine steeltjes of voetjes regelmatig gesteld, licht blauw in het aanzien. Daarna krijgt het kleine platte hauwtjes die enigszins op kleine tasjes lijken waarin het zaad steekt dat heel klein is, rond en zwartachtig. De wortel is teer en dun die hier en daar zichzelf verspreidt.

2. Het andere geslacht van ereprijs kruipt niet zo of ligt niet zo langs de aarde als het voornoemde, maar staat op en richt zich zelf op en komt met de eerste soort aangaande de gedaante heel overeen, maar is veel minder van kracht en werking.[(52]

3. Het derde geslacht groeit in de velden en andere vochtige plaatsen. Dat heeft kleiner bladeren, groen, effen en glad, zonder ruigheid of haarachtigheid, anders komt het zeer dicht bij het eerste aangaande de bladeren en voort kruipende takjes en de licht blauwe bloempjes en insgelijks ook die tasjes waar het zaad in steekt. Maar het is een onnut kruid en nergens toe goed.

Plaats

1.2. De twee eerste soorten van ereprijs komen in plaatsen voort die open lucht hebben, in zavelachtige en zandige landstreken, bij heuveltjes en dijken, hagen en heggen soms vindt men ze ook in steenachtige grondt.

3. De derde soort komt in de weiden en andere vochtige plaatsen voort.

Tijd.

In de juli en augustus bloeit ereprijs mannetje en is op zijn best, voorts is ze het geheel jaar door gewoonlijk groen.

Namen.

In onze tijden wordt dit geslacht Veronica genoemd, in het Hoogduits Ehrenpreisz of Grundheill, in het Boheems weronyka, in het Nederduits ereprijs, dat is eer en prijs of lof, we moeten dat de toenaam mannetje geven omdat van Elatine te onderscheiden die van sommige ereprijs wijfje genoemd wordt. Het schijnt dat dit gewas geheel gelijk is met de Betonica die van Paulus Egineta in het 7^de boek beschreven wordt die verschilt van die betonie die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben. Want het kruipt gelijk de polei en heeft teerder en dunner takjes, de bladeren zijn van gedaante en grootte gelijk, van smaak veel minder dan polei zodat als ze met de smaak van polei vergeleken worden als geen smaak hebben. Van dit kruid schrijft Paulus Egineta in de Griekse taal aldus zo deze navolgende woorden luiden; betonica is een kruid met kleine takjes, die van polei gelijk, maar teerder en als men ze proeft bijna schijnen zonder smaak te wezen, ze groeit meestal in steenachtige plaatsen.

1. Onze eerste soort van ereprijs noemen we in het Latijn Veronica mas serpens, dat is kruipend ereprijs mannetje.

2. De tweede soort, in het Latijn Veronica assurgens genoemd, mag men in Dietsch staande of rechte ereprijs mannetje noemen.

3. De derde soort, in het Latijn Veronica pratensis, mag men veld ereprijs mannetje noemen omdat ze meestal in de velden en weiden gevonden wordt.

Aard.

Ereprijs mannetje, zoveel als men aan de smaak merken kan, is heet en droog, maar nochtans matig.

Kracht en werking

Het afkooksel van ereprijs is naar het zeggen van de nieuwe schrijvers zeer nuttig in bloedige wonden en oude zweren of zeren. Ze verzekeren ook dat het zeer goed is om de gezwellen te ontdoen en murw te maken, vooral aan de hals, ook dat het de verstopping van de lever en van de milt openen kan, het water lossen, dat is laten plassen, de stenen of het gruis uitdrijven en de nieren met de blaas zuiver maken, wat Paulus Egineta zijn betonie ook toeschrijft, want hij zegt; ‘deze betonie wordt in de gebreken van de nieren gebruikt’.

Het water van ereprijs mannetje dikwijls gedistilleerd is de uitterende mensen en die etter uitspouwen en met de hoest gekweld zijn zeer nuttig en geschikt en kan alle gebreken van de longen genezen.

Dit gedroogde kruid en tot poeder gewreven of gestampt en het gewicht van een drachme, dat is een vierendeel lood, daarvan met zoveel teriakel te drinken geven wordt zeer in de pestige koortsen geprezen.

Verkiezing

Om iets met dit kruid uit te richten moet men dat eerste geslacht nemen, te weten kruipend ereprijs mannetje en de andere twee laten staan. Want de rechtop staande ereprijs is niet zo krachtig als de eerste en de veldereprijs heeft gans geen kracht of deugt.

BIJVOEGING.

Gedaante.

Men ziet ereprijs in vele plaatsen van Hoogduitsland met witte bloemen voortkomen, als Thalius verhaalt.

Geslachten van ereprijs.

De wijdvermaarde Fabius Columna verhaalt vele soorten van ereprijs die van Clusius en Lobel ook beschreven zijn, dan hij houdt ze voor een soort van Alyssum van Dioscorides.

(Veronica spicata) 1. Allerkleinste ereprijs. Lobel beschrijft een soort die van hem allerkleinste recht opgaande ereprijs genoemd is en nauwelijks een duim of anderhalf groot is, de bladeren wat kleiner [53] heeft dan onze gewone ereprijs, de bloempjes zijn ook vrij gelijk, maar staan dichter en vaster bijeen als aren waarna vele huisjes met zaad volgen.

(Veroncia spicata) 2. Recht opgaande ereprijs van de herboristen. Deze ereprijs heeft zijn bladeren die van gamander of blauwe wederik gelijk, zegt Lobel, waarvan dat een medesoort is en zo van bladeren als van bloemen, in het Latijn noemt hij het Veronica recta Herbariorum.

(Veronica urticifolia) 3. Liggende ereprijs of gamander. Dit kruid wordt van Lobel beschreven onder de soorten van ereprijs, maar Dodonaeus rekent dat onder gamander en heeft dat Chamaedrys silvestris genoemd.

4. Sommige rekenen de soort van wederik of Lysimachia met blauwe bloemen die Lysimachia caerulea hortensis heet ook onder de geslachten van ereprijs en noemen die Veronica recta of erecta, die Dodonaeus Pseudolysimachium caeruleum noemt. (Veronica spicata, L.)

(Veronica longifolia) 5. Clusius beschrijft noch een soort van rechtopstaande ereprijs die hij Veronica erectior latifolia & maior noemt, van smaak eerst tezamen trekkend, daarna scherp en groeit omstreeks zestig cm hoog, blinkend zwartachtig van bladeren

6. Hij beschrijft noch een ander diergelijk kruid, maar niet zo hoog, met vele takken omhoog en zo groot van bladeren als het voornoemde, maar die blinken niet, noch zijn niet zo zwart en van smaak komt het overeen met het voorgaande.

7. Daar is noch een ander soort van dat kruid met meer gekartelde bladeren, met een langere aar van bloemen en ook van diergelijke smaak.

8.9. Dezelfde Clusius beschrijft noch twee soorten van dit gewas die met de blauwe bastaardwederik zeer overeen komen, maar grover en dikkere bladeren voortbrengen, ook rechtop staan, het ene heeft heel smalle en het andere middelmatige bladeren

10. Heesterachtige ereprijs. Dezelfde Clusius beschrijft een soort van ereprijs die heesterachtig van gedaante is en niet zo teer is als de andere en heet Veronica fruticans. (Veronica fruticans, Jacq.)

11. (Veronica petraea) Steenereprijs, in het Latijn Veronica petraea sempervirens, is van Clusius zo genoemd omdat ze altijd groen blijft, het heeft dunne steeltjes met bladeren als die van gamander, niet zo diep gesneden of gekerfd, dik, blinkend, boven ruig en groen, onder grijs, de bloemen zijn licht blauw en van vier, vijf of zeven bladeren gemaakt.

12. (Veronica alpina) Veronica minor Alpina Serpillifolia heeft wat langere bladeren dan tijm met heel lichte blauwe bloemen. Deze twee laatste soorten groeien beide in Italië en blijven altijd groen.

13. (Veronica tetragona) Veronica tetragona montana recta minima is van Fabius Columna beschreven en groeit op de bergen van Apulië en is het Teucrium Pratense Veronicae facie zeer gelijk, doch in al haar delen kleiner, maar de bloemen zijn groter dan in al haar medesoorten, vol blauw op de top van de twee zijstelen, de steel is een acht cm hoog, vierkantig, roodachtig, rouw, in zes knieën of leden verdeeld aan welke leden twee bladeren groeien die tegenover elkaar staan en zo groot als de nagel van de tweede vinger, dan de onderste bladeren zijn maar zo groot als een tarwekorrel, ruig, langwerpig en rondom met botte tanden geschaard, bijna als gamander, doch zonder voetje of steeltje en omtrent het lid breder, wat verdrogend van smaak. De zaadhuisjes zijn dubbel met een lange nop of tip. De wortel kruipt en is in leden verdeeld.

Plaats.

Ereprijs wil gezaaid of gepland zijn in droge aarde daar de zon zeer sterk schijnt

Namen.

Het kruid dat Dodonaeus veldereprijs noemt, noemt Lobel kleine ereprijs, in het Latijn Veronica minor serpillifolia. (Veronica serpyllifolia)

Krachten en werkingen.

Ereprijs is zeer vermaard tegen vuile zeren, wonden en vele andere venijnige of kwade gebreken en is nut tegen buikpijn.

Gedronken en opgelegd geneest ze de breuken.

Twee ons ereprijs gedronken met een ons witte wijn maakt zeer sterk water.

Alle soorten van ereprijs zijn zeer goed gedronken tegen schurft en hebben de krachten van Chamedrys en verbeteren de scherpte van de humeuren van de huid welke bijtende scherpte van de humeuren van de alchimisten natuurlijk zout genoemd wordt als ze zelf veranderen in corrosie.

Matthiolus zegt dat drie vierendeel lood poeder van deze ereprijs gedronken zeer goed is tegen de koortsen en besmettelijke ziekten.

Men vindt in de oude kronieken dat een koning van Frankrijk met dit kruid van de melaatsheid genezen is geweest door toedoen en raad van een jager.

De kracht van dit kruid in het genezen van de wonden is ook geleerd door een jager die gezien heeft dat een hert gekwetst was door een wolf en nadat hij dit kruid geproefd had terstond zijn krachten weer kreeg als of hem niets gebeurd was.

Het gedistilleerd water van dit kruid dat gedronken wordt en dikwijls gebruikt geneest de onvruchtbare vrouwen en maakt ze vruchtbaar.

HET XXVI. CAPITEL.

Van de VVilde Chamedrys.

Gheslachten.

Men soude ettelijcke gheslachten van Wilde Bathengel oft Chamedrys moghen bethoonen, soo wannermen alle de verscheydentheden van dat ghewas soude willen ondersoecken ende gade slaen: want het pleegh nae de plaetsen daer het wast eenighe verscheyden ghedaente aen te nemen: ende somwijlen heeft het bleecker bloemen, somwijlen hayrachtigher ende rouwer van bladeren, somwijlen heeft het noch eenigh ander onderschil. Maer het soude te langh wesen dit al te verhalen; ghemerckt dat die de eene ende gemeynste soorte kent, de andere licht sal konnen bekennen.

Ghedaente.

De wilde Gamander, Chamedrys oft Bathengel, hoe datmense noemen wil, krijght dunne tackskens, hoeckachtigh, ende als met kniekens oft knoopkens verdeylt, eenen voet oft somwijlen anderhalven hoogh: om de welcke met merckelijcke spatie oft ledigheyt breedachtighe bladerkens wassen, aen de kanten saeghs-ghewijs ghekertelt, wat grooter dan die van de Kruypende Chamedrys, ende oock wat sachter, veel kleynder dan de Eycken-bladeren. Omtrent de ’t soppen van de steelkens komen de bloemkens schickelijcken ghestelt zijnde uyt-ghesproten, van vier bladerkens gemaeckt, blauw ende aerdigh ende bijnae toelachende van verwe: nae de welcke breedachtighe Hauwkens oft Teskens volgen, met kleyn Saedt. De Wortel is dun, niet sonder veselinghen. De Steelkens van dit gewas en rechten haer selven niet in de hooghde op, noch en kruypen oft en liggen oock altijt niet, maer hellen, leynen oft deynsen wat aen de sijde, als plegen te doen alle de cruyden die Theophrastus Plagiocaula noemt, dat is leynende oft hellende van steelen. Voorts, soo zijn de selve steelkens van dit ghewas, als oock de bladerkens, een weynigh rouw oft harigh. [58]

Plaetsen.

Dit cruydt wast op vele plaetsen in de weyden, omtrent de rivieren, beckskens, grachten, ende brunnen oft fonteynen, somwijlen oock in de bosachtighe Landouwen. Ende isser eenigh ghewas dat door de verscheydentheydt van plaetsen oock verscheyden ghedaente heeft, soo is dit cruydt wel een van de meeste: want in sommige plaetsen is het ijdelder van bladeren, ende daer mede niet soo seer beset, ende heeft oock niet soo vele tackskens: op andere plaetsen heeft het seer vele steelen: op andere is het rouwer ende hayrachtigher, als wy voorseydt hebben: ende elders heeft het bleeker bloemen.

Tijdt.

Den gheheelen Somer door, dat is van ’t beghinsel van de Braeckmaendt tot het laetste van de Oostmaendt, sietmen dit cruydt bloeyen.

Naemen.

Eer dat de oprechte Chamedrys oft Teucrion bekent was, heeftmen dit ghewas in de Apotekers winckels den naeme Chamaedrys ghegeven, ende voor de oprechte Chamedrys in de ghenees-mengelingen oft compositien gebesicht; maer nae dat de andere oprechte soorte bekent is gheworden, is dit ghewas Wilde ende Bastaert Chamedrys ghenoemt gheweest, ende van sommighe Teucrion palustre; in ’t Hoogduytsch Erdtweyrauch

Voorts dat dit cruydt gheen Teucrion en is, noch oock gheene oprechte Chamedrys, dat is een ieghelijck soo bekent, dat het heel noodeloos soude wesen ’t selve met redenen te willen bevestighen oft te bethoonen: maer oft het de Ouders oock bekent is gheweest, dat en kanmen soo wel ende sekerlijck niet gheweten.

Men soude wel mogen vermoeyen, dat dit het selve gewas waer, oft immers seer na daer by komende, ’t welck van Dioscorides Hiera botane, dat is Heyligh cruydt, ghenoemt is: wel verstaende, in dien het Heyligh cruydt, oft Herba sacra ende Yser-cruydt, ’t welck anders Verbena ghenoemt wordt ( in ’t Griecks Peristereon) twee verscheyden cruyden zijn. Immers Dioscorides maeckt daer twee cruyden af, ghemerckt dat hy het eene voor ende ’t ander naer beschrijft. Maer nochtans aenghesien dat ander schrijvers, te weten Galenus, Paulus Egenita, Aëtius, ende Oribasius, niet eens en vermanen van Herba sacra oft Heyligh cruydt, maer spreken alleen van Peristereon, die van ander schrijvers Hiera botane oft Herba sacra, dat is Heyligh cruydt, ghenoemt wordt: soo soude men niet sonder reden moghen beduchten, dat dit maer eenderhande cruydt en is, met verscheyden naemen begaeft. Het welck indien ’t alsoo is, soo blijckt het ghenoegh dat dese onse Wilde Bathengel oft Chamedrys gheen Heyligh cruydt en is, noch oock soo niet ghenoemt en magh wesen.

Aerd, Kracht en VVerckinghe.

Dit ghewas is oock eenighsins deelachtigh van eenighe hitte ende drooghte: ende en is niet heel sonder eenighe openende ende suyver-makende kracht; ende daerom maghmen ’t eenige plaetse gheven by de ghene die de Lever ende de Milte openen ende ontsluyten konnen.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten.

1. Nu moghen wy sommighe onrechte soorten van Gamander hier verhalen, onder de welcke de eerste is die van Lobel Gamanderlin oft Teucrium pratense ghenoemt is ende onse Wilde Chamedrys hier van Dodoneus beschreven ghelijck is van ghedaente: den selven Lobel noemt dat oock Teucrium spurium Chamaedryoïdes, ende Hiera botana mas Dodonaei van sommighe, maer onbehoorlijck: Chamaedrys Fuchsii, Germanorum & Officinarum: oock by de Apotekers meest Chamedrys, maer qualijck; in ’t Hoogduytsch Gamander; in ’t Enghelsch Wilde Germander. Het is veel kleynder dan de Wilde Chamedrys hier van Dodoneus beschreven: want het heeft kleyne steelkens, die niet hardt en zijn, van anderhalve palme hoogh, met een houdtachtighe en faselachtighe wortel. De bladers staen aen den steel, teghen malkanderen over met spatie van een twee, vier, sesse, die rondomme ghekerft zijn, die van de groote Chamedrys van fatsoen en grootte ghelijck. Aen d’ opperste van de tackskens groeyen adere-wijse troskens, draghende violette blauw bloemkens, van verwen die van Guychelheyl ghelijckende, op de maniere van de ghesterrede Hyacinthen.

2. Tvveede Gamanderlin. Dit ghewas is den voorgaende gheheel ghelijck, uyt-ghenomen, dat het veel kleynder van bladers is: nochtans heeft dese plante veel meer bladerkens ende tackskens. Den selven Lobel seyt, dat het in ’t Latijn Teucrium pratense alterum heet, oft Sacra herba, oft Verbenaca supina femina van Dodoneus, in ’t Hoogduytsch Eerdt vveyrauch.

3. Kleyn kruypende Gamanderlin. Lobel noemt dit cruydt in ’t Latijn Teucrium parvum supinum. De blauw bloemkens adere-wijs groeyende, met de bladerkens, bewijsen dat dit cruydt oock een soorte van Gamanderlin is, hoe wel dat de bladerkens smalder, langer ende min gekerft zijn, van grootte die van den Bergh Polium ghelijck, doncker groen, groeyende aen steelkens van dry duymen, die op der aerden ligghen. Dese plant groeyt in Vrieschlant, ende by Deventer in ’t landt van Over yssel

4. Ghamaedrys met ghekerfde bladers. Dit cruydt wordt in ’t Latijn Chamaedrys laciniatis foliis gheheeten, ende van sommighe onder de gheslachten van Chamedrys ghereckent, maer behoorden eer voor eene soorte van Chamepitys ghehouden te wesen; ende daer voor wort het van Dodoneus hier nae in ‘t 17. Capitel met naeme van Chamaepitys altera beschreven: het is, nae het segghen van Lobel, Chamaecyparissus agrestis Tragi.

5. Chamaedryoïdes repens. Dit cruydt is van ons onder de gheslachten van Hoenderbete beschreven.

6. Hoenderbete met bladers van Gamandre is voren by de gheslachten van Muer beschreven.

7. Water Gamandre. Onder de gheslachten van Chamedrys willen sommighe oock rekenen dat ghewas ’t welck in ’t Latijn Scordium ghenoemt is oft Trixago palustris, in ’t Griecks Scordion: maer dat waer hier noodeloos te beschrijven; ghemerckt dat wy daer af breeder op sijn rechte plaets sullen spreken.

Kracht en Werckinghe.

Doen beyde de soorten van Chamedrys noch niet bekent en waren, soo gebruyckten de Duytsche Apotekers dese soorten van Gamanderlin in plaetse van dien, daer toe beweeght zijnde door de wonderlijcke ende seer sekere krachten die sy hebben (insonderheydt de ghene die Dodoneus beschrijft) teghen de verstoptheden van het inghewant, quade vochtigheden ende leelijcke verwen van de maeghden.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van wilde Chamaedrys. (Veronica teucrium)

Geslachten.

Men zou ettelijke geslachten van wilde Bathengel of Chamaedrys mogen aantonen wanneer men alle verscheidenheden van dat gewas zou willen onderzoeken en gade slaan, want het plag naar de plaatsen daar het groeit enig verschil van gedaante aan te nemen en soms heeft het bleker bloemen, soms hariger en ruwer van bladeren, soms heeft het noch enig ander onderscheid. Maar het zou te lang wezen dit alles te verhalen gemerkt dat die de ene en gewoonste soort kent de andere gemakkelijk zul kunnen kennen.

Gedaante.

Wilde gamander, Chamaedrys of Bathengel, hoe men ze noemen wil, krijgt dunne takjes, hoekachtig en als met knietjes of knoopjes verdeeld van een dertig of vijf en veertig cm hoog waaraan met merkelijke russenruimte of ledigheid breedachtige bladeren groeien die aan de kanten zaagsgewijs gekarteld zijn, wat groter dan die van de kruipende Chamaedrys en ook wat zachter, veel kleiner dan de eikenbladeren. Omtrent de toppen van de steeltjes komen de bloempjes die regelmatig gesteld zijn uitgesproten en zijn van vier bladeren gemaakt, blauw en aardig en bijna toelachend van kleur waarna breedachtige hauwtjes of tasjes volgen met klein zaad. De wortel is dun, niet zonder vezels. De steeltjes van dit gewas richten zichzelf niet in de hoogte op, noch kruipen of liggen niet altijd, maar hellen, kruipen of deinzen wat aan de kant zoals alle kruiden plegen te doen die Theophrastus Plagiocaula noemt, dat is leunend of hellend van stelen. Voorts zo zijn dezelfde steeltjes van dit gewas als ook de bladeren wat rouw of harig. [58]

Plaatsen.

Dit kruid groeit op vele plaatsen in de weiden, omtrent de rivieren, beekjes, grachten en bronnen of fonteinen, soms ook in de bosachtige landstreken. En is er enig gewas dat door de verscheidenheid van plaatsen ook verschillende gedaante heeft, zo is dit kruid wel een van de meeste, want in sommige plaatsen is het losser van bladeren en daarmee niet zo zeer bezet en heeft ook niet zoveel takjes, op andere plaatsen heeft het zeer vele stelen, op andere is het ruwer en hariger als we gezegd hebben en elders heeft het bleker bloemen.

Tijd.

De gehele zomer door, dat is van het begin van juli tot het laatste van augustus, ziet men dit kruid bloeien.

Namen

Eer dat de echte Chamaedrys of Teucrion bekend was heeft men dit gewas in de apothekerswinkels de naam Chamaedrys gegeven en voor de echte Chamaedrys in die geneesmengsels of composities gebruikt, maar nadat de andere echte soort bekend is geworden is dit gewas wilde en bastaard Chamaedrys genoemd en van sommige Teucrion palustre, in het Hoogduits Erdtweyrauch.

Voorts dat dit kruid geen Teucrion is en ook geen echte Chamaedrys is iedereen zo bekend dat het geheel nodeloos zou wezen het met redenen te willen bevestigen of aan te tonen, maar of het bij de ouders ook bekend is geweest dat kan men niet zo goed en zeker weten.

Men zou wel mogen vermoeden dat dit hetzelfde gewas is of er immers zeer dichtbij komt wat van Dioscorides Hiera botane genoemd is, dat is Heilig kruid, wel verstaande indien het Heilig kruid of Herba sacra en ijzerkruid, wat anders Verbena genoemd wordt ( in het Grieks Peristereon) twee verschillende kruiden zijn. Immers Dioscorides maakt daar twee kruiden van, gemerkt dat hij het ene er voor en het ander erna beschrijft. Maar nochtans aangezien dat andere schrijvers, te weten Galenus, Paulus Egenita, Aëtius en Oribasius niet eens vermanen van Herba sacra of Heilig kruid, maar alleen spreken van Peristereon die van ander schrijvers Hiera botane of Herba sacra, dat is Heilig kruid, genoemd wordt zou men niet zonder reden mogen beduchten dat dit maar een soort van kruid is die met verschillende namen begaafd is. Die, indien het zo is, blijkt het genoeg dat deze onze wilde Bathengel of Chamaedrys geen Heilig kruid is, noch ook zo niet genoemd mag wezen.

Aard, Kracht en Werking.

Dit gewas is ook enigszins deelachtig van enige hitte en droogte en is niet geheel zonder enige openende en zuiver makende kracht en daarom mag men het enige plaats geven bij diegene die de lever en milt openen en ontsluiten kunnen.

BIJVOEGING.

Geslachten

(Veronica spuria) 1. Nu mogen we hier sommige onechte soorten van Gamander verhalen waaronder de eerste is die van Lobel gamanderlin of Teucrium pratense genoemd is en onze wilde Chamaedrys die hier van Dodonaeus beschreven gelijk van gedaante is, Lobel noemt dat ook Teucrium spurium Chamaedryoïdes en Hiera botana mas Dodonaei van sommige, maar onbehoorlijk, Chamaedrys Fuchsii Germanorum & Officinarum, ook bij de apothekers meestal Chamaedrys, maar slecht, in het Hoogduits Gamander, in het Engels wilde germander. Het is veel kleiner dan de wilde Chamaedrys die hier van Dodonaeus beschreven is want het heeft kleine steeltjes die niet hard zijn, van twaalf cm hoog met een houtachtige en vezelachtige wortel. De bladeren staan aan de steel, tegenover elkaar met spatie van een twee, vier of zes die rondom gekerfd zijn en die van de grote Chamaedrys van vorm en grootte gelijk. Aan het opperste van de takjes groeien aargewijze trosjes die violetblauwe bloempjes dragen, van kleur die van guichelheil gelijk op de manier van de sterachtige hyacinthen.

(Veronica teucrium) 2. Tweede gamanderlin. Dit gewas is de voorgaande geheel gelijk, uitgezonderd dat het veel kleiner van bladeren is, nochtans heeft deze plant veel meer bladeren en takjes. Dezelfde Lobel zegt dat het in het Latijn Teucrium pratense alterum heet of Sacra herba of Verbenaca supina femina van Dodonaeus, in het Hoogduits Eerdt weyrauch.

3. (Teucrium supinum) Klein kruipende gamanderlin. Lobel noemt dit kruid in het Latijn Teucrium parvum supinum. De blauw bloempjes groeien aargewijs en met de bladeren bewijst dat dit kruid ook een soort van gamander is, hoewel dat de bladeren smaller, langer en minder gekerfd zijn, van grootte die van berg polium gelijk, donker groen en groeien aan steeltjes van drie duimen die op de aarde liggen. Deze plant groeit in Friesland en bij Deventer in het land van Overijssel.

(Teucrium botrys) 4. Chamaedrys met gekerfde bladeren. Dit kruid wordt in het Latijn Chamaedrys laciniatis foliis genoemd en van sommige onder de geslachten van Chamaedrys gerekend, maar behoorde eerder voor een soort van Chamaepitys gehouden te worden en daarvoor wordt het van Dodonaeus hierna in het 17^de kapittel met name van Chamaepitys altera beschreven. Het is, naar het zeggen van Lobel, Chamaecyparissus agrestis Tragi.

5. Chamaedryoïdes repens. Dit kruid is van ons onder de geslachten van hoenderbeet beschreven.

6. Hoenderbeet met bladeren van gamander is te voren bij de geslachten van muur beschreven.

(Teucrium scordium) 7. Water gamander. Onder de geslachten van Chamaedrys willen sommige ook dat gewas rekenen wat in het Latijn Scordium genoemd is of Trixago palustris, in het Grieks Scordion, maar dat is hier nodeloos te beschrijven gemerkt dat we daar van uitvoeriger op zijn goede plaats zullen spreken.

Kracht en Werking.

Toen beide soorten van Chamaedrys noch niet bekend waren toen gebruikten de Duitse apothekers deze soort van gamander in plaats van die en waren daartoe bewogen door de wonderbaarlijke en zeer zekere krachten die ze heeft (vooral diegene die Dodonaeus beschrijft) tegen verstopping van het ingewand, kwade vochtigheden en lelijke kleur van de maagden.

HET XXXV. CAPITEL.

Van Bastaert-Wederick met blauwe bloemen.

Ghedaente.

Bastaert-Wederick met blauwe bloemen heeft ronde steelen, meer dan twee voeten hoogh: de bladeren zijn langh-worpigh, als die van oprechte Wederick, maer aen de kanten saeghs-ghewijs door-sneden, ende dieper ghekertelt dan die van de eerste Bastaert-Wederick met purpure bloemen; ende boven dien oock aen de opperste sijde groen, aen de onderste witachtigher; de welcke de steelen ende de tackskens bekleeden. De bloemen staen op ‘t hooghste van de rijskens oft tackskens, blauw van verwe, bijnae die van Lavendel ghelijckende; maer sy en hebben gheenen reuck, ende hebben een ander ghedaente dan de bloemen van Lavendel: nae de welcke kleyne bollekens oft kopkens volghen, daer gheweldighlijcken kleyn saet in steeckt. De wortel is in vele veselinghskens als hayrkens verdeylt; ende sy gheeft herwaerts ende derwaerts nieuwe scheuten uyt; met de welcke dit ghewas sich selven seer vermenighvuldight.

Plaetse.

Dit cruydt wast in Duydtschlandt in de waterachtighe grachten, soo Gesnerus seght. In Nederlant groeydt het seer lichtelijck ende weeldighlijck in de hoven van de cruydt-lief-hebbers; bijsonder op de plaetsen die wel ter Sonne stae, ende nochtans niet heel droogh ende dorre en zijn: op lommerachtighe oft donckere plaetsen en wilt dit cruydt niet aerden, oft immers heel traeghlijck.

Tijdt.

Het bloeydt den gheheelen Somer door.

Naemen.

Men noemt dit cruydt oock Lysimachium [118] caeruleum, oft Blauwen Wederick: het en is nochtans gheen soorte van oprechten Wederick; ende daerom hebbe ick dat Pseudolysimachium caeruleum ghenoemt, dat is Bastaert-Wederick met blauwe bloemen. Sommighe noemen ’t Wilde Lavendel; in ’t Latijn Lavandula sylvestris; maer nochtans niet eyghentlijck ghenoegh: andere noemen ’t Veronica erecta, dat is Recht-opstaende Eeren-prijs: Gesnerus heeft ghemeynt, datmen ’t beter soude moghen houden voor een soorte van Water Guychelheyl, oft Water-Punghen, die oock anders Beeck-punghen ghenoemt is; in ’t Latijn Anagallis aquatica oft Becabunga: maer hy mist daer in; want het en heeft geene ghelijckenisse oft gemeynschap met de Guychelheyl oft Anagallis.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Daer en is tot noch toe niemant gheweest die eens de moeyte heeft willen doen, om den aerd ende krachten van dit cruydt te ondersoecken, oft immers te beschrijven.

BIIVOEGHSEL.

Dit fraey ghewas en wordt van sommighe voor gheen Wilde soorte van Wederick ghehouden, maer is van hun Lysimachia caerulea hortensis ghenoemt, dat is Hof-Wederick met blauwe bloemen. Dan ander noemen ’t meest Veronica recta.

Krachten van Bastaert-Wederick met blauvve bloemen. Sommighe prijsen het water daer Bastaert-Wederick met blauwe bloemen in ghesoden is gheweest, teghen de sieckte van de kele, diemen de Bruyn noemt, oft in ’t Hoogduydtsch die Breun: van de welcke Dodoneus in ’t Capitel van Bruynelle veel gheschreven heeft.

Ander gelooven, dat den selven Bastaert-Wederick alle de krachten heeft die Eeren-prijs oft Veronica toe-gheschreven worden: in sonderheydt om de vervuylde zeerigheden, wonden ende andere fenijnighe quade ghebreken te ghenesen. Oock datse de ghescheurtheyt gheneest: de verstopte pisse doet voordt-komen: de schorftheydt doet vergaen: de kortsen ende alle smettelijcke sieckten af-keert ende verdrijft. Alle welcke ende meer krachten van ons elders, doen wy van Eeren-prijs spraken, in ’t langhe verhaelt zijn.

Sommighe andere segghen, dat den selven Bastaert-Wederick alle de krachten van den Geelen Wederick, ende oock die van alle de andere soorten van Bastaert-Wederick heeft; iae self van krachten den oprechten Wederick naerder komt dan eenighe van de ander: daerom die de selve begheert te weten, die magh de voor-gaende dry Capitel met haer Bijvoeghsels lesen.

HET XXXV. KAPITTEL.

Van bastaardwederik met blauwe bloemen.

(Veronica spicata)

Gedaante.

Bastaardwederik met blauwe bloemen heeft ronde stelen van meer dan zestig cm hoog, de bladeren zijn langwerpig als die van echte wederik, maar aan de kanten zaagsgewijs doorsneden en dieper gekarteld dan die van de eerste bastaardwederik met purperen bloemen en bovendien ook aan de opperste zijde groen en aan de onderste witter die de stelen en de takjes bekleden. De bloemen staan op het hoogste van de twijgen of takjes, blauw van kleur en lijken bijna op die van lavendel, maar zen hebben geen reuk en hebben een andere gedaante dan de bloemen van lavendel waarna kleine bolletjes of kopjes volgen waar geweldig klein zaad in steekt. De wortel is in vele vezeltjes als haartjes verdeeld en ze geeft herwaarts en derwaarts nieuwe scheuten uit waarmee dit gewas zichzelf zeer vermenigvuldigt.

Plaats.

Dit kruid groeit in Duitsland in de waterachtige grachten, zo Gesnerus zegt. In Nederland groeit het zeer gemakkelijk en weelderig in de hoven van de kruidliefhebbers en vooral op de plaatsen die goed in de zon staan en nochtans niet heel droog en dor zijn, op lommerachtige of donkere plaatsen wil dit kruid niet aarden of immers heel traag.

Tijd.

Het bloeit de gehele zomer door.

Namen.

Men noemt dit kruid ook Lysimachium [118] caeruleum of blauwe wederik, het is nochtans geen soort van echte wederik en daarom heb ik dat Pseudolysimachium caeruleum genoemd, dat is bastaardwederik met blauwe bloemen. Sommige noemen het wilde lavendel, in het Latijn Lavandula sylvestris, maar nochtans niet eigenlijk genoeg, andere noemen het Veronica erecta, dat is rechtopstaande ereprijs, Gesnerus heeft gemeend dat men het beter zou mogen houden voor een soort van waterguichelheil of waterpungen die ook anders beekpungen genoemd wordt, in het Latijn Anagallis aquatica of Becabunga, maar hij mist daarin, want het heeft geen gelijkenis of gemeenschap met de guichelheil of Anagallis.

Aard, kracht en werking.

Daar is tot noch toe niemand geweest die eens de moeite heeft willen doen om de aard en krachten van dit kruid te onderzoeken of immers te beschrijven.

BIJVOEGING.

Dit fraai gewas en wordt van sommige voor geen wilde soort van wederik gehouden, maar is van hun Lysimachia caerulea hortensis genoemd, dat is hofwederik met blauwe bloemen. Dan anderen noemen het meestal Veronica recta.

Krachten van bastaardwederik met blauwe bloemen. Sommige prijzen het water daar bastaardwederik met blauwe bloemen in gekookt is geweest tegen de ziekte van de keel die men de bruyn noemt of in het Hoogduits die Breun waarvan Dodonaeus in het kapittel van bruinelle veel geschreven heeft.

Ander geloven dat dezelfde bastaardwederik alle krachten heeft die ereprijs of Veronica toegeschreven worden en vooral om de vervuilde zeren, wonden en andere venijnige kwade gebreken te genezen. Ook dat ze de breuken geneest, de verstopte plas laat voortkomen, schurft laat vergaan, koortsen en alle besmettelijke ziekten afkeert en verdrijft. Alle welke en meer krachten van ons elders toen we van ereprijs spraken in het lang verhaald zijn.

Sommige andere zeggen dat dezelfde bastaardwederik alle krachten van de gele wederik en ook die van alle andere soorten van bastaardwederik heeft, ja zelf van krachten dichter bij de echte wederik komt dan enige van de anderen en daarom die dat begeert te weten die mag de voorgaande drie kapittels met hun bijvoegsels lezen.

HET XXIV. CAPITEL.

Van de Kruypende Chamedrys.

Gheslachten.

In oude tijden en heeft-men maer een gheslacht van Chamedrys eygentlijck bekent. Maer my dunckt, datmen daer ten minsten dry verschillen af behoorden te maken: behalven noch die soorte, die van Fuchsius Chamedrys Wijfken oft Bathengel Weiblin gheheeten is: de welcke eer hy de gheslachten van Chamepitys, dan onder de Chamedrys, gherekent behoorden te wesen. Voorts, soo is Chamedrys, nae onse verdeylinghe, dryderhande: de eerste is de Kruypende; de andere de Recht op-staende, ende wassende als een heesterken oft kleyn boomken: de derde is de Wilde Chamedrys oft onrechte en bastart Chamedrys.

In dit Capitel sullen wy de Kruypende beschrijven, van de welcke de eene grooter is, ende de andere kleynder, herder stelen hebbende, met bladerkens die aen de een sijde wit zijn.

Ghedaente.

1. De eerst Kruypende Chamedrys oft Bathengel, heeft seer vele kleyne roeykens oft rijskens in stede van Steelkens: de welcke dun, maer herdachtigh ende wat houtachtigh zijn, ende herwaert en derwaert langhs der aerden verspreydt kruypen oft liggen: de welcke met kleyne Bladerkens bekleet zijn, breedachtigh, nochtans wat langher dan sy breedt zijn, aen den kant ghekertelt, de bladeren van sommighe Eycken seer ghelijck, maer nochtans veel kleynder: heel nae by komende van gelijckenisse by de enckele bladerkens van de bladeren van Cicer Arietinum oft ghemeyne Cicers. Haer Bloemkens komen beneffens de bladerkens ende op de t soppen van de Steelkens uyt, purpur-rood oft bruynachtigh peersch van verwen. Het Saedt is kleyn, swertachtigh. De Wortel is dun, ende veselachtigh, ende cruypt voort, ende gheeft somwijlen nieuwe scheutkens uyt.

2. Daer is noch een ander soorte van dit gewas, wiens grootste Bladeren aen de averrechte sijde witachtigh zijn: de Steelkens oft roeykens zijn herder: anders komt sy met de eerste in alles over een.

Plaetse.

1. De eerste soorte van dit ghewas groeyt seer gheerne in steenachtighe dorre plaetsen. Sy komt oock wel in sommighe andere Landouwen voort, maer die moeten wel ter Sonnen staen. In de hoven aerdt sy seer haestelijck. Sy is in Hoogh ende Neder-Duytschlandt, in Italien, Vranckrijck, Behemen, ende andere landen gemeyn ghenoegh. Dan sy heeft in sommighe Landouwen grooter bladeren, in sommighe kleynder.

2. De tweede soorte wast, soo men seydt, op de bergen van Savoyen, ende in Daulfiné. [56]

Tijdt.

In de Hoymaendt ende Oostmaendt bloyen dese cruyden: dan sy worden ghepluckt, ghedrooght, ende tot ghebruyck der medicijnen bewaert, eer dat sy in haer bloemen staen.

Naemen.

De eerste soorte van dit cruydt heeft den naem van groote Kruypende Bathengel oft Chamedrys: in onse tijden heetmen dat in ’t Latijn Chamaedrys, al oftmen Leeghe Eycke seyde; in ’t Italiaensch Quercuola ende Calamandrina; in ’t Spaensch Chamedreos; in ’t Fransch Germandree oft Chesnette; in ’t Hoogduytsch Kleyn Bathengell: sommige noemen dat Trissago minor, ende Quercula minor, oft oock Serratula minor.

Teucrion van Dioscorides. Men meynt gemeynlijck dat dit gewas is ’t ghene dat Dioscorides Chamaedrys noemt. Maer by soo verre iemant de beschrijvinghe van Chamedrys die Dioscorides gheeft, wel wil overweghen ende doorgronden, ende die met de beschrijvinge van Teucrion t’ samen brenghen; die sal lichtelijck bemercken, dat dit cruydt, dat wy hier beschrijven, voor gheen Chamedrys, maer eer voor het Teucrion van Dioscorides te houden is: want hy seyt aldus: Chamedrys is een kleyn heesterken, een span hoogh. Dan de heesteren rechten haer selven op, ende wassen al staende; ’t welck dese onse Chamedrys niet en doet. Maer van Teucrion seydt hy aldus: Teucrion is een rijsachtigh cruydt, dat is een ghewas ’t welck vele roeykens voortbrenght. Van wien Plinius oock niet en verschilt in het 5.capitel van ‘t 25.boeck, al waer hy schrijft, dat Teucrion dunne biesen van hem geeft ende verspreyt: sulcks als zijn de steelkens van dese kruypende Chamedrys, de welcke soo kleyn zijn, dat sy kleyne bieskens niet heel onghelijck en souden moghen ghehouden worden: ende daerom schijnt dat dit cruydt meer nae de ghelijckenisse van Teucrion dan van Chamaedrys treckt. Niet te min, soo maghmen dat niet heel teghen alle reden Chamaedrys noemen: want, naer het segghen van Dioscorides selve, soo wordt Teucrion van sommige Chamaedrys ghenoemt: ende daer-en-teghen soo is Chamedrys by sommighe voor Teucrion ghehouden geweest: ende dat alleen om de groote gelijckenisse van bladeren die tusschen dese twee soorten van ghewas pleegh te wesen.

Voorts, soo Plinius seydt, is Teucrion van Teucer den broeder van Aiax gevonden ende nae hem gheheeten: hy seydt daer noch by, dat het van sommighe Hemionion genoemt is, van andere Splenion; maer dese toenaemen hooren het cruydt Hemionitis toe, ende niet het Teucrion.

2. Het ander gheslacht magh Kleyne oft Witte Kruypende Chamedrys heeten. Dan sommige willen segghen dat dit Leucas genoemt moet wesen, ende eygentlijck montana, dat is die op de bergen wast.

Leucas. Want Dioscorides schrijft datter twee soorten van ghewassen zijn, diemen Leucas noemt: de eerste oreine, dat is ’t ghene dat op de berghen groeyt: de andere hemeros, dat is sativa, oft diemen saeydt. Daer uyt soude moeten volghen, datmen dit cruydt voor die soorte behoorden te houden die op de bergen wast: want hy seyt, dat hy breeder van bladeren is, bitterder van saet, scharper van smaeck, ende gantsch stercker van krachten dan de gene die in de hoven gesaeydt wordt. Maer wie soude iet sekers konnen halen oft geraden uyt de groote kortigheyt die de ouders in haer beschrijvinghen ghebruycken?

Aerd ende Kracht.

De Kruypende Chamedrys is dun van deelen, ende heeft een doorsnijdende oft verdeylende kracht: ende is droogh en heet, bijnae tot den derden graed, soo Galenus van Teucrion schrijft.

Werckinghe

Daerom is dit cruydt de Miltsuchtighe seer nut ende bequaem: want, soo Dioscorides seydt, dit cruydt, noch versch en groen zijnde, met oxycratum oft Water en Azijn inghenomen, oft droogh zijnde ghesoden ghebruyckt, heeft groote kracht om de Milte, die te groot wordt, te minderen ende te ghenesen. Men leght dat selve oock op de Milte met Azijn ende Vijghen, als iemant met de miltsuchte gequelt is. Met Azijn alleen ghebruyckt, is goet in de beten oft steken van de slanghen.

Voorts, soo is dit cruydt machtigh om te doen al ’t gene dat de Recht op-staende oft de heesterachtige Chamedrys kan wercken: ende daerom maghmen seer wel dit cruydt in ghebreke van het andere ghebruycken, sonder eenigh achterdencken oft vreese dat het minder van krachten soude wesen dan het ander, dat wy in ’t naevolghende Capitel sullen beschrijven.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten.

1. Lobel schrijft van eene hartachtige Bergh-Chamedrys, in ’t Latijn Chamaedrys montana durior, de welcke van sommighe ghehouden wordt voor Cervina van Gesnerus in ’t Italiaensch Chioma di Giove, alsoo genoemt nae ’t fatsoen van de vlocke van ’t saedt, de welcke uyt sachte sijdachtighe bladerkens haer uyt-spreydt, met ghekronckelde huyskens met eenen breeden krans.

Den hoogh-gheleerden Carolus Clusius beschrijft sommighe geslachten van Teucrion die vreemt zijn, ende voor sijnen tijdt onbekent gheweest, als dese naevolghende.

2. Teucrion van Candien. Dit gheslacht en is het ghemeyn Teucrium oft de Chamedrys van Dodoneus beschreven niet seer onghelijck: het wast heesterachtigh, met dunder steelen, die wat grijsachtigh zijn: om de welcke wassen, nu hier en daer twee bladeren recht teghen over malkanderen staende, van onder grijsachtigh, anders de ghemeyne Chamedrys ghelijck, ende kleynder: boven en zijn sy soo groen niet: de bloemkens zijn purpur-rood, van ghedaente met de ghemeyne ghelijck, maer kleynder: het saet is swart ende rood.

’T ghehele cruydt is welriekende: ende alsoo komt het voort van saedt dat uyt Candien ghesonden wordt.

3. Boomachtighe Teucrium. Met de voorgaende komt seer over een dit heestere, seydt Clusius, die ick in Spaegnien ghevonden hebbe, ende daerom van my Teucrium Baeticum ghenoemt is. Dit ghewas groeydt somwijlen hoogher dan een mans lenghde, somwijlen leegher, met eenen steel, eenen kleynen vingher dick, met grijsachtighe schorssen, in ettelijcke tacken ghedeylt, die soo gheschickt oft ghevoeght zijn, datter twee teghen over den anderen wassen, oock grijs. De bladeren zijn als die van de voorgaende soorten, maer wat grooter, aen de kanten wat ghesneden, aen de buytenste sijde heel grijs; aen de binnenste sijde groen uyt den swarten, nochtans niet blinckende, seer bitter van smaeck. De bloem is wit, met lippekens nederwaerts uyt-stekende, van boven met gheen helmken bedeckt, maer met sommighe draeykens uyt het midden van de bloeme voorts komende. Dit ghewas bloeyden aldaer in de maendt van Sporckelle.

Den selven Carolus Clusius beschrijft noch meer andere soorten van dit ghewas, die goedt te kennen zijn, alsmen de eene kent. Dan die begeerigh is om het onderschil van allen te weten, die lese sijn 45. capitel van ’t derde boeck der Vremder ghewassen.

Krachten en Werckinghe.

Chamedrys ghesoden, ende dat water smorghens ghedroncken, gheneest de derde-daeghse kortse. De bladers oock voor salaet smorghens nuchteren g’ eten, is een goede voor-baet teghen de peste ende quade locht.

Het water daer Chamedrys in ghesoden is gheweest langhen tijdt ghebruyckt, is seer goet teghen de Geelsucht, Vallende sieckte, Hooft-pijne, ende andere ghebreken der herssenen; oock teghen de wormen.

Het saedt in rooden wijn gheleydt, ende een olie daer van ghemaeckt, ende daer mede ghestreken, verdrijft de uytwendige pestilentie; ende heelt seer alle ghebrecken ende verstuyckte leden.

HET XXIV. KAPITTEL.

Van de kruipende Chamedrys. (Veronica chamaedrys, Veronica spuria)

Geslachten.

In oude tijden heeft men maar een geslacht van Chamedrys eigenlijk gekend. Maar ik denk dat men er tenminste drie verschillen van behoorde te maken, behalve noch die soort die van Fuchsius Chamedrys wijfje of Bathengel Weiblin genoemd is die eerder onder de geslachten van Chamepitys dan onder Chamedrys gerekend behoorde te wezen. Voorts zo is Chamedrys, naar onze verdeling drievormig, de eerste is de kruipende, de andere de rechtop staande en groeit als een heestertje of klein boompje, de derde is de wilde Chamedrys of onechte en bastaard Chamedrys.

In dit kapittel zullen we de kruipende beschrijven waarvan de ene groter is en de andere kleiner die hardere stelen heeft met bladertjes die aan de ene zijde wit zijn.

Gedaante.

1. De eerst kruipende Chamedrys of Bathengel heeft zeer vele kleine roeden of twijgjes in plaats van steeltjes die dun, maar hardachtig en wat houtachtig zijn en herwaarts en derwaarts langs de aarde verspreidt kruipen of liggen die met kleine blaadjes bekleed zijn die breedachtig, nochtans wat langer dan ze breed zijn en aan de kant gekarteld en de bladeren van sommige eiken zeer gelijk, maar nochtans veel kleiner en heel dichtbij van gelijkenis van de enkele blaadjes de bladeren van Cicer Arietinum of gewone cicers. Haar bloempjes komen naast de bladertjes en op de toppen van de steeltjes uit en purperrood of bruinachtig paars van kleur. Het zaad is klein en zwartachtig. De wortel is dun en vezelachtig en kruipt voort en geeft soms nieuwe scheutjes uit.

2. Daar is noch een andere soort van dit gewas wiens grootste bladeren aan de onderkant witachtig zijn, de steeltjes of twijgjes zijn harder, anders komt ze met de eerste in alles overeen.

Plaats.

1. De eerste soort van dit gewas groeit zeer graag in steenachtige dorre plaatsen. Ze komt ook wel in sommige andere landstreken voort, maar die moeten wel in de zon staan. In de hoven aard ze zeer gauw. Ze is in Hoog en Nederduitsland, in Italië, Frankrijk, Bohemen en andere landen algemeen genoeg. Dan ze heeft in sommige landstreken grotere bladeren en in sommige kleiner.

2. De tweede soort groeit, zo men zegt, op de bergen van Savoye en in Daulfiné. [56]

Tijd.

In juli en augustus bloeien deze kruiden, dan ze worden geplukt, gedroogd en tot het gebruik van de medicijnen bewaard eer dat ze in bloei staan.

Namen.

De eerste soort van dit kruid heeft de naam van grote kruipende Bathengel of Chamedrys, in onze tijd noemt men dat in het Latijn Chamaedrys als of men leeghe eycke zei, in het Italiaans quercuola en calamandrina, in het Spaans chamedreos, in het Frans germandree of chesnette, in het Hoogduits Kleyn Bathengell, sommige noemen dat Trissago minor en Quercula minor of ook Serratula minor.

Teucrion van Dioscorides. Men meent gewoonlijk dat dit gewas hetgeen is dat Dioscorides Chamaedrys noemt. Maar in zover iemand de beschrijving van Chamedrys die Dioscorides geeft goed wil overwegen en doorgronden en die met de beschrijving van Teucrion tezamen brengen die zal gemakkelijk merken dat dit kruid dat we hier beschrijven niet voor Chamedrys, maar eerder voor het Teucrion van Dioscorides te houden is want hij zegt aldus: ‘Chamedrys is een klein heestertje van een acht cm hoog’. Dan de heesters richten zichzelf op en groeien al staande wat deze onze Chamedrys niet doet. Maar van Teucrion zegt hij aldus: ‘Teucrion is een twijgachtig kruid’, dat is een gewas wat vele twijgjes voortbrengt. Waarvan Plinius ook niet verschilt in het 5^de kapittel van het 25^ste boek al waar hij schrijft dat Teucrion dunne biezen van zich geeft en verspreidt zulks zoals de steeltjes van deze kruipende Chamedrys zijn die zo klein zijn dat ze veel op kleine biesjes zouden lijken en daarom schijnt dat dit kruid meer naar de gelijkenis van Teucrion dan van Chamaedrys trekt. Niettemin mag men dat niet heel tegen alle reden Chamedrys noemen want, naar het zeggen van Dioscorides zelf, wordt Teucrion van sommige Chamaedrys genoemd en daartegen is Chamedrys bij sommige voor Teucrion gehouden geweest en dat alleen vanwege de grote gelijkenis van bladeren die er tussen deze twee soorten van gewas plag te wezen.

Voorts, zo Plinius zegt, is Teucrion van Teucer de broer van Ajax gevonden en naar hem genoemd, hij zegt er noch bij dat het van sommige Hemionion genoemd is en van andere Splenion, maar deze toenamen horen het kruid Hemionitis toe en niet het Teucrion.

2. Het andere geslacht mag kleine of witte kruipende Chamedrys heten. Dan sommige willen zeggen dat dit Leucas genoemd moet wezen en eigenlijk montana, dat is die op de bergen groeit.

Leucas. Want Dioscorides schrijft dat er twee soorten van gewassen zijn die men Leucas noemt, de eerste oreine, dat is hetgeen dat op de bergen groeit en de andere hemeros, dat is sativa of die men zaait. Daaruit zou moeten volgen dat men dit kruid voor die soort behoort te houden die op de bergen groeit, want hij zegt dat het breder van bladeren is, bitterder van zaad, scherper van smaak en gans sterker van krachten dan diegene die in de hoven gezaaid wordt. Maar wie zou iets zeker kunnen halen of raden uit de grote kortheid die de ouders in hun beschrijvingen gebruiken?

Aard en kracht.

Kruiende Chamedrys is dun van delen en heeft een doorsnijdende of verdelende kracht en is droog en heet bijna tot de derde graad z Galenus van Teucrion schrijft.

Werking

Daarom is dit kruid voor de miltzuchtige zeer nuttig en geschikt want, zo Dioscorides zegt, dit kruid dat noch vers en groen is met oxycratum of water en azijn ingenomen of droog gekookt gebruikt heeft grote kracht om de milt die te groot wordt te verminderen en te genezen. Men legt dat ook op de milt met azijn en vijgen als iemand met de miltzucht gekweld is. Met azijn alleen gebruikt is het goed in de beten of steken van de slangen.

Voorts is dit kruid machtig om al hetgeen te doen dat de recht opstaande of de heesterachtige Chamedrys kan bewerken en daarom mag men zeer goed dit kruid in gebreke van het andere gebruiken zonder enige achterdocht of vrees dat het minder van krachten zou wezen dan het ander dat we in het volgende kapittel zullen beschrijven.

BIJVOEGING.

Geslachten.

(Dryas octopetala) 1. Lobel schrijft van een hardachtige berg Chamedrys, in het Latijn Chamaedrys montana durior, die van sommige voor Cervina van Gesnerus gehouden wordt, in het Italiaans chioma di Giove en zo genoemd naar de vorm van de vlok van het zaad die zich uit zachte zijdeachtige blaadjes uitspreidt, met gekronkelde huisjes met een brede krans.

De hooggeleerde Carolus Clusius beschrijft sommige geslachten van Teucrion die vreemd zijn en voor zijn tijd onbekend geweest zijn zoals deze volgende.

(Teucrium creticum) 2. Teucrion van Kreta. Dit geslacht lijkt veel op het gewone Teucrium of Chamedrys die van Dodonaeus beschreven is, het groeit heesterachtig met dunnere stelen die wat grijsachtig zijn waarom nu hier en daar twee bladeren groeien die recht tegenover elkaar staan, van onder grijsachtig, anders de gewone Chamedrys gelijk en kleiner, boven zijn ze niet zo groen, de bloempjes zijn purperrood en gelijk van gedaante met de gewone, maar kleiner, het zaad is zwart en rood.

Het gehele kruid is welriekend zoals het voortkomt van zaad dat uit Kreta gezonden wordt.

(Teucrium baeticum) 3. Boomachtige Teucrium. Met de voorgaande komt zeer overeen deze heester, zegt Clusius, die ik in Spanje gevonden heb en daarom van mij Teucrium Baeticum genoemd is. Dit gewas groeit soms hoger dan een mannen lengte en soms lager met een steel van een kleine vinger dik, met grijsachtige schorsen die in ettelijke takken gedeeld zijn die zo geschikt of gevoegd zijn dat er twee tegen over elkaar groeien, ook grijs. De bladeren zijn als die van de voorgaande soorten, maar wat groter en aan de kanten wat gesneden, aan de buitenste zijde heel grijs en aan de binnenste zijde groen uit het zwarte, nochtans niet blinkend en zeer bitter van smaak. De bloem is wit die met lipjes naar beneden uitsteekt en van boven niet met een helmpje bedekt, maar komen met sommige draadjes uit het midden van de bloem voort. Dit gewas bloeide daar in de maand februari.

Dezelfde Carolus Clusius beschrijft noch meer andere soorten van dit gewas die goed te herkennen zijn als men de ene kent. Dan die begerig is om het verschil van allen te weten die leest zijn 45^ste kapittel van het derde boek van de vreemde gewassen.

Krachten en werking.

Chamedrys gekookt en dat water ‘s morgens gedronken geneest de derdedaagse malariakoorts. De bladeren ook voor salade ‘s morgens nuchter gegeten is een goede voorbaat tegen de pest en kwade lucht.

Het water daar Chamedrys in gekookt is geweest en lange tijd gebruikt is zeer goed tegen de geelzucht, vallende ziekte, hoofdpijn en andere gebreken van de hersens en ook tegen de wormen.

Het zaad in rode wijn gelegd en er een olie van gemaakt en daarmee gestreken verdrijft de uitwendige pest en heelt zeer alle gebreken en verstuikte leden.