Astragalus

HET XXVIII. CAPITEL.

Van de Bastaert-soorten van Velt-Cypress, ende van de tweede Anthyllis.

Gheslachten.

Behalven de voornoemde oprechte dry gheslachten van Velt-Cypress, zijnder noch twee andere soorten, de welcke daer mede groote ghelijckenisse hebben; maer zijn nochtans onrechte oft bastaert-soorten van dat selve ghewas: de eerste is grootter, de andere kleynder.

Ghedaente.

1. De eerste soorte, dat is de groote Bastaert Velt-Cypress, cruypt langhs der aerden als de eerste oprechte Velt-Cypress; waer mede sy seer groote gelijckenisse heeft, soo veel de dunne, maer nochtans herder steelkens, ende de bladerkens aengaet: maer het heeft somwijlen aen sijn uyterste kanten eenighe kertelinghen saeghs-gewijse gemaeckt. De Bloem is oock als die van de eerste oprechte Velt-Cypress, maer is purpur rood. In elck knopken oft huysken steken vier Saeykens. De Wortel is houtachtigh, dick, witachtigh, van smaeck bitter, ende daer in de wortels van Cichoreye niet seer onghelijck. Dit gheheel ghewas is seer hayrachtigh ende ruygh, swaer van reuck, ende gheensins lieffelijck, ende vervolghens nerghens in by dien van het oprechte Velt-Cypress komende.

2. Kleyn Bastaert Velt-Cypress komt met sijn liggende ende teere Steelkens, ende oock met sijne Bladerkens, seer nae by de eerste soorte van oprecht Velt-Cypress: maer de bloemkens zijn verscheyden: want dit cruydt heeft witte bloemkens, de welcke de om-gekeerde bloemkens van doove Netelen oft Lamium schijnen te ghelijcken; maer zijn nochtans wat langher dan die, ende wat wijder op staende. Daer nae krijght het oock vier Saeykens by een. Het wortelken heeft een tamelijcke dickte.

Plaetse.

1. In sommighe Koninghrijcken van Spaegnien, ende oock in ’t deel van Vranckrijck, ’t welck omtrent Narbouen leydt, wast de eerste soorte van dese Valsche Chamepitys omtrent de Olijf-boomen, ende somwijlen oock ontrent de kanten van de velden en beemden.

2. De tweede soorte wast oock in Spagnien in de wilde ende onghebouwde landouwen: van waer sy in Nederlandt ghebrocht is.

Tijdt.

Sy bloeyen alle beyde in den Somer, ende oock een deel van den Herfst.

Naemen.

1. De eerste soorte wordt in Portugael Yerva crina ghenoemt. Wy hebbense den naem van Bastaert Chamepitys oft Bastaert Velt-Cypress willen gheven, oft Anthyllis altera. Meest alle kenders noemense oock Iva moschata: ende het is wel waer dat sy eenighe ghelijckenisse met Iva moschata, dat is oprechte Chamaepitys oft velt-Cypress heeft: maer sy en is gheensins de oprechte Chamaepitys: het welcke ghenoeghsaem uyt den reuck alleen blijckt, de welcke heel swaer ende onaenghenaem is, ende gantsch teghen de oprechte Velt-Cypress strijdt.

Anthyllis altera. Maer dit cruydt is de oprechte Anthyllis altera; de welcke Dioscorides seydt de Chamepitys van [61] bladeren ende tackskens gelijck te wesen, maer nochtans hayrachtigher, rouwer ende korter, met purpur bloemkens, seer swaer van reuck, sulcks als wy dit cruydt beschreven hebben. Daerom en hebben sy gheen onghelijck, die Anthyllis den naem Chamaepityïdes, dat is Veldt-Cypressachtigh, gheven, om die van de eerste soorte van Anthyllis te verscheyden, die met de Veldt-Cypress soo grooten ghelijckenisse niet en heeft.

Want Dioscorides vermaent van twee cruyden Anthyllis geheeten: de eene soude van bladeren de Linse ghelijck zijn; de andere soude met Velt-Cypress over een komen: ghelijck is die nu van ons beschreven is.

Voorts, soo en is dit cruydt geensins voor Kali te houden, oft eenighe soorte daer van. Want alle de soorten van Kali zijn vol van sout sap; maer dit cruydt en heeft gansch gheene soutigheydt in hem.

2. De tweede soorte soude misschien oock by de Tweede Anthyllis moghen gherekent worden: maer wat schaet het datmense Bastart oft Valsche Velt-Cypress noemt? Want sy is de Velt-Cypress eenighsins gelijck, maer en is nochtans gheen oprechte oft eyghen soorte van dien.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides seydt, dat de tweede soorte van Anthyllis, die eenighe ghelijckenisse met de Velt-Cypress heeft, (dat is ons hier beschreven Eerste Bastart-Velt-Cypress) met Honigh ende Edick, oft Acetum mulsum, de vallende sieckten ghenesen kan, onder de andere krachten die sy noch vele heeft.

Galenus seydt, dat dit gewas fijnder van deelen is, ende beter af-vaghen ende reynigen kan, dan de oprechte Velt-Cypress, oft immers van de eerste soorte van Anthyllis.

BIIVOEGHSEL.

Ander gheslachten van Bastaert-Velt-Cypress zijn oneyghentlijck voor mede soorten van dese Chamepitys ghehouden, namentlijck, 1. Hypericon, om dat het saet daer van rieckt als Harst. 2. Wilde Ruyte, oft Harmala. 3. Cypress cruydt oft Santolina. 4. Polium, te weten het Vierde gheslacht daer van, met sijne medesoorte. 5. Esula, Groote ende Kleyne. Dan die zijn alle besonderlijck in hun eyghen Capitelen beschreven. Alleen de volghende is van Lobel voor een medesoorte van Velt-Cypress ghehouden, te weten 6. Veldt-Cypress met de ghedaente van [62] Bladeloose, van hem aen de Zee berghen van Enghelandt ghevonden; ende oock wel in de middtlantsche ghewesten, ghelijck by Arles: brenght vele rijskens voort, twee voeten oft meer hoogh, krom, houtigh, aschverwigh, bewassen met vele dicke donckergroene bladers, van ghedaente tusschen de Kleyne Donderbaert ende Velt-Cypress manneken, de welcke altijdt groen blijven, ende des winters niet en vergaen, als alle de soorten van Sedum. De wortel is seer herd ende faselachtigh. De bladers zijn sout, van sap ende smaeck de Kali ghelijck, selfs al is ’t verre vande Zee ghewassen. Het is tweederley: allebeyde vele tacken hebbende dicht by een staende, maer de eene soorte is grooter, met witte bladerkens, wel dicht by een staende, ende ghetandt, grooter dan die van de Bladeloose. De tweede is kleynder, niet soo dicht van bladeren, die langhworpigh ende rondt zijn. De bloemkens zijn groenachtigh, die van Duysent knoop ghelijck. Hy houdt dit gheslacht voor Chamaepitys vermiculata Dioscoridis minor oft Erica Alexandrina Cortusi. Ander houden ‘t oock voor de Tweede Anthyllis.

Gheslachten van Anthyllis. Hier wordt alleen ghehandelt van de Tweede soorte van Anthyllis: want de Eerste Anthyllis is by de gheslachten van Kali, ende by de haeucruyden in ’t langhe beschreven. Voordts, soo zijnder noch vele verscheyden cruyden voor de Tweede Anthyllis ghenomen, oock elders met hunne eyghene naemen beschreven: doch de volghende vier soorten en behooren van de gheslachten van Velt-Cypress niet ghescheyden te zijn:

1. Anthyllis Valentina, van Clusius alleenlijck in Spaegnien by Valentzen groeyende gevonden, in ’t beghinsel van April bloeyende, is van hem voor een Anthyllis ghehouden, doch niet voor de Eerste, want sy heeft gheen rechte steelen als de Eerste, maer gheeft uyt eenen enckele slechte swartachtighe wortel, vele rijskens oft spruytkens een spanne lanck, langhs der aerden verspreydt, met meer sijdtackskens, alle roodachtigh van verwen. De bladerkens ghelijcken de Linsebladeren, ende zijn ghemeynlijck, alsoo wel als de tackskens, met eenighe dauachtighe nattigheydt als pekel bespreydt, oock wat soutachtigh van smaeck. Tusschen de bladeren spruyten kleyne bloemkens van vier bladekens ghemaeckt, uyt den witten peerdschachtigh.

2. Kleyne Tvveede Anthyllis wordt oock van Lobel beschreven, ende Anthyllis Chamaepityïdes minor ghenoemt. Hy seght oock, dat het die van Languedoc en Provencen Iva moschata gheheeten wordt, te weten uyt spot: want het is onlieflijck om riecken: ende hoe wel dat het den oprechten ende welrieckenden Velt-Cypress ghelijckt, nochtans heeft het stijver scheuten ende houdtachtigher, maer korter, ghevende seer vele bladers, die breeder, langher, ende een weynigh ghekerft zijn, ghelijck die van Herts horen oft Vloycruydt, ende meer graeuwe wolachtigheydt hebbende tusschen de groote purper bloemen, zijnde ’t saet van de Veldt-Cypress ghelijck, met hayrigheydt bekleet. De Wortel is houdtachtigh, bitter van smaeck, ende wat stoppende, iae heel onlieflijck. Dit cruydt is ’t ghene dat Dodoneus voor de Tweede Anthyllis beschrijft, ghelijck, maer kleynder.

3. Tvveede Anthyllis van de Italiaenen. Dit cruydt is een medesoorte van Camphorata, ende is het Leeghe Pijnboom-cruydt ghelijckende, ende gheensins de oprechte Tweede Anthyllis, al wordt het daer voor van sommighe gheleerde lieden van Italien ghehouden. Dese plante is van tackskens, bladers, uytspruyten, ende ghedaente de Chamaepeuce oft Camphorata van Montpelliers ghelijck, maer gheheel minder, voordtsbrenghende aen ’t opperste van de tackskens wolachtighe oft moschachtighe bleeckgeele bloemkens, seer droogh van smaeck. Sy heet Anthyllis altera Italorum in ’t Latijn.

4. Anthylloïdes. Dit ghewas wordt van Jacobus Thalius beschreven, ende soo gheheeten, om dat het de Anthyllis soo seer ghelijck is. Het heeft een dunne, witachtighe, houdtachtighe, faselachtighe wortel; uyt de welcke vele dunne ligghende seer gheknoopte steelkens uyt komen, met dunne langhachtighe bladerkens rondom beset, dunder en smalder dan die van Kali. Op elck steelken komt een bloemken voordt, kleyn, wit: nae dat de bloemkens vergaen zijn, komt daer een huysken oft knoppeken nae, als dat van ’t Vlas, met vele rouwe, swartachtighe saeykens die van Heul bijnae ghelijck. Van dit cruydt zijnder twee gheslachten: het een is grooter, het ander kleynder, ende en heeft soo vele steelkens niet, en die het heeft zijn korter, niet soo ligghende, maer rechter opstaende.

Krachten.

Plinius seght dat de Tweede Anthyllis ghedroncken wordt teghen de herdigheydt van de moeder, ende in de buyckpijnen oft Colicompas: ende met honigh en azijn vier dragmen swaer ghebruyckt, gheneest de vallende sieckte, seght den selven Plinius.

Carolus Clusius schrijft, dat de Tweede Anthyllis ghesoden zijnde, in Spaegnien van ’t ghemeyn volck seer ghepresen wordt om het onsuyver bloet te reynighen.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van de bastaardsoorten van veldcipres en van de tweede Anthyllis. (Astragalus glaux)

Geslachten.

Behalve de voornoemde echte drie geslachten van veldcypres zijn er noch twee andere soorten die daarmee grote gelijkenis hebben, maar zijn nochtans onechte of bastaardsoorten van dat gewas, de eerste is groter, de andere kleiner.

Gedaante.

1. De eerste soort, dat is de grote bastaard veldcipres, kruipt langs de aarde als de eerste echte veldcypres waarmee ze zeer grote gelijkenis heeft zoveel de dunne, maar nochtans hardere steeltjes en de bladeren aangaat, maar het heeft soms aan zijn uiterste kanten enige kartels zaagsgewijs gemaakt. De bloem is ook als die van de eerste echte veldcipres, maar is purperrood. In elk knopje of huisje steken vier zaadjes. De wortel is houtachtig, dik, witachtig en van smaak bitter en daarin de wortels van cichorei niet zeer ongelijk. Dit gehele gewas is zeer haarachtig en ruig, zwaar van reuk en geenszins lieflijk en vervolgens komt het nergens bij die van de echte veldcipres.

2. Klein bastaard veldcipres komt met zijn liggende en tere steeltjes en ook met zijn bladeren zeer dicht bij de eerste soort van echte veldcypres, maar de bloempjes verschillen want dit kruid heeft witte bloempjes die op de omgekeerde bloempjes van dovenetels of Lamium schijnen te lijken, maar zijn nochtans wat langer dan die en staan wat wijder open. Daarna krijgt het ook vier zaadjes bijeen. Het worteltje heeft een tamelijke dikte.

Plaats.

1. In sommige koninkrijken van Spanje en ook in het deel van Frankrijk wat omtrent Narbonen ligt groeit de eerste soort van deze valse Chamaepitys omtrent de olijfbomen en soms ook ontrent de kanten van de velden en beemden.

2. De tweede soort groeit ook in Spanje in de wilde en niet gebouwde landstreken vanwaar ze in Nederland gebracht is.

Tijd.

Ze bloeien alle beide in de zomer en ook een deel van de herfst.

Namen.

1. De eerste soort wordt in Portugal yerva crina genoemd. We hebben het de naam van bastaard Chamaepitys of bastaard veldcipres willen geven of Anthyllis altera. Meest alle kenners noemen het ook Iva moschata en het is wel waar dat ze enige gelijkenis met Iva moschata heeft, maar ze is geenszins de echte Chamaepitys wat alleen al voldoende uit de reuk blijkt die heel zwaar en onaangenaam is en gans tegen de echte veldcypres strijdt.

Anthyllis altera. Maar dit kruid is de echte Anthyllis altera die Dioscorides zegt de Chamaepitys van [61] bladeren en takjes gelijk te wezen, maar nochtans hariger, ruwer en korter, met purperen bloempjes en zeer zwaar van reuk, zulks als we dit kruid beschreven hebben. Daarom hebben ze geen ongelijk die Anthyllis de naam Chamaepityïdes, dat is veldcypresachtig geven om die van de eerste soort van Anthyllis te onderscheiden die niet zo’n grote gelijkenis met de veldcypres heeft.

Want Dioscorides vermaant van twee kruiden die Anthyllis genoemd worden, de ene zou van bladeren de linze gelijk zijn, de andere zou met veldcypres overeen komen zoals die nu van ons beschreven is.

Voorts is dit kruid geenszins voor Kali te houden of enige soort daarvan. Want alle soorten van Kali zijn vol van zout sap, maar dit kruid heeft gans geen zoutigheid in hem.

2. De tweede soort zou misschien ook bij de tweede Anthyllis gerekend mogen worden, maar wat schaadt het dat men ze bastaard of valse veldcypres noemt? Want ze is de veldcypres enigszins gelijk, maar is nochtans geen echte of eigen soort er van.

Aard, kracht en werking.

Dioscorides zegt dat de tweede soort van Anthyllis, die enige gelijkenis met de veldcypres heeft, (dat is de hier beschreven eerste bastaard veldcipres) met honing en azijn of Acetum mulsum de vallende ziekte genezen kan onder de andere krachten die ze noch vele heeft.

Galenus zegt, dat dit gewas fijner van delen is en beter afveegt en reinigen kan dan de echte veldcypres of immers van de eerste soort van Anthyllis.

BIJVOEGING.

Andere geslachten van bastaard veldcypres zijn oneigenlijk voor medesoorten van deze Chamepitys gehouden, namenlijk, 1. Hypericum, omdat het zaad daarvan ruikt als hars. 2. Wilde ruit of Harmala. 3. Cypreskruid of Santolina. 4. Polium, te weten het vierde geslacht daarvan met zijn medesoorten. 5 Esula, grote en kleine. Dan die zijn alle apart in hun eigen kapittel beschreven. (Salsola fruticosa) Alleen de volgende is van Lobel voor een medesoort van veldcypres gehouden, te weten 6. Veldcypres met de gedaante van [62] Sedum die van hem aan de zeebergen van Engeland gevonden en ook wel in de middellandse gewesten is zoals bij Arles, het brengt vele twijgen voort van zestig cm of meer hoog, krom, houtig, askleurig en begroeid met vele dikke donkergroene bladeren, van gedaante tussen de kleine donderbaard en veldcypres mannetje die altijd groen blijven en ‘s winters niet vergaan zoals alle soorten van Sedum. De wortel is zeer hard en vezelachtig. De bladeren zijn zout, van sap en smaak de Kali gelijk, zelfs al is het ver van de zee gegroeid. (Suaeda vermiculata) Het is tweevormig, allebei hebben vele takken die dicht bijeen staan, maar de ene soort is groter, met witte bladeren die wel dicht bijeen staan en getand, groter dan die van de Sedum. De tweede is kleiner en niet zo dicht van bladeren, die langwerpig en rond zijn. De bloempjes zijn groenachtig, die van duizendknoop gelijk. Hij houdt dit geslacht voor Chamaepitys verticulata Dioscorides minor of Erica Alexandrina Cortusi. Anderen houden het ook voor de tweede Anthyllis.

Geslachten van Anthyllis. Hier wordt alleen gehandeld van de tweede soort van Anthyllis, want de eerste Anthyllis is bij de geslachten van Kali en bij de hauwkruiden in het lang beschreven. Voorts zijn er noch vele verschillende kruiden voor de tweede Anthyllis genomen die ook elders met hun eigen namen beschreven zijn, doch de volgende vier soorten behoren van de geslachten van veldcypres niet gescheiden te worden.

1. (Anthyllis henoniana subsp. valentina ) Anthyllis Valentina is van Clusius alleen in Spanje bij Valencia groeiend gevonden die in het begin van april bloeide en is van hem voor een Anthyllis gehouden, doch niet voor de eerste, want ze heeft geen rechte stelen als de eerste maar geeft uit een enkele rechte zwartachtige wortel vele twijgen of spruitjes van een zeventien cm lang die langs de aarde verspreid zijn met meer zijtakjes, alle roodachtig van kleur. De bladeren lijken op de linzenbladeren en zijn gewoonlijk net als de takjes met enige dauwachtige nattigheid als pekel besproeid, ook wat zoutachtig van smaak. Tussen de bladeren spruiten kleine bloempjes die van vier bladertjes gemaakt zijn die uit het witte paarsachtig zijn.

2. Kleine tweede Anthyllis wordt ook van Lobel beschreven en Anthyllis Chamaepyïtes minor genoemd. Hij zegt ook dat het door die van Languedock en Provence Iva moschata genoemd wordt, te weten uit spot, want het is onlieflijk om te ruiken en hoewel het op de echte en welriekende veldcipres lijkt, nochtans heeft het stijvere scheuten en houtachtiger, maar korter en geeft zeer vele bladeren die breder, langer en wat gekarteld zijn als die van hertshoren of vlooikruid die meer grauwe wolligheid hebben tussen de grote purper bloemen, ze zijn het zaad van veldcipres gelijk en met harigheid bekleed. De wortel is houtachtig, bitter van smaak en wat stoppend, ja heel onlieflijk. Dit kruid is hetgeen dat Dodonaeus voor de tweede Anthyllis beschrijft gelijk, maar kleiner.

(Camphorosma acuta en Camphorosma monspeliense)

3. Tweede Anthyllis van de Italianen. Dit kruid is een medesoort van Camphorata en is het lage pijnboomkruid gelijk en geenszins de echte tweede Anthyllis, al wordt het daarvoor van sommige geleerde lieden van Italië gehouden. Deze plant is van takjes, bladeren, uitspruiten en gedaante de Chamaepeuce of Camphorata van Montpelliers gelijk, maar geheel minder en brengt aan het opperste van de takjes wolachtige of mosachtige bleekgele bloempjes voort, zeer droog van smaak. Ze heet Anthyllis altera Italorum in het Latijn.

(Lotus gebelia var. anthylloides?)4. Anthylloïdes. Dit gewas wordt van Jacobus Thalius beschreven en zo genoemd omdat het de Anthyllis zo zeer gelijk is. Het heeft een dunne, witachtige, houtachtige en vezelachtige wortel waaruit vele dunne liggende en zeer geknoopte steeltjes uitkomen die met dunne, langachtige bladeren rondom bezet zijn, dunner en smaller dan die van Kali. Op elk steeltje komt een bloempje voort, klein en wit, nadat de bloempjes vergaan zijn komt daar een huisje of knopje na als dat van het vlas met vele ruwe, zwartachtige zaadjes die van heul bijna gelijk. Van dit kruid zijn er twee geslachten, het een is groter, het ander kleiner en heeft niet zoveel steeltjes en die het heeft zijn korter en liggen niet zo, maar staan rechter op.

Krachten.

Plinius zegt dat de tweede Anthyllis gedronken wordt tegen de hardheid van de baarmoeder en in buikpijnen of koliek en met honing en azijn vier drachmen zwaar gebruikt geneest het de vallende ziekte, zegt dezelfde Plinius.

Carolus Clusius schrijft dat de tweede Anthyllis gekookt in Spanje van het gewone volk zeer geprezen wordt om het onzuiver bloed te reinigen.