Astragalus

HET XXVIII. CAPITEL.

Van de Bastaert-soorten van Velt-Cypress, ende van de tweede Anthyllis.

Gheslachten.

Behalven de voornoemde oprechte dry gheslachten van Velt-Cypress, zijnder noch twee andere soorten, de welcke daer mede groote ghelijckenisse hebben; maer zijn nochtans onrechte oft bastaert-soorten van dat selve ghewas: de eerste is grootter, de andere kleynder.

Ghedaente.

1. De eerste soorte, dat is de groote Bastaert Velt-Cypress, cruypt langhs der aerden als de eerste oprechte Velt-Cypress; waer mede sy seer groote gelijckenisse heeft, soo veel de dunne, maer nochtans herder steelkens, ende de bladerkens aengaet: maer het heeft somwijlen aen sijn uyterste kanten eenighe kertelinghen saeghs-gewijse gemaeckt. De Bloem is oock als die van de eerste oprechte Velt-Cypress, maer is purpur rood. In elck knopken oft huysken steken vier Saeykens. De Wortel is houtachtigh, dick, witachtigh, van smaeck bitter, ende daer in de wortels van Cichoreye niet seer onghelijck. Dit gheheel ghewas is seer hayrachtigh ende ruygh, swaer van reuck, ende gheensins lieffelijck, ende vervolghens nerghens in by dien van het oprechte Velt-Cypress komende.

2. Kleyn Bastaert Velt-Cypress komt met sijn liggende ende teere Steelkens, ende oock met sijne Bladerkens, seer nae by de eerste soorte van oprecht Velt-Cypress: maer de bloemkens zijn verscheyden: want dit cruydt heeft witte bloemkens, de welcke de om-gekeerde bloemkens van doove Netelen oft Lamium schijnen te ghelijcken; maer zijn nochtans wat langher dan die, ende wat wijder op staende. Daer nae krijght het oock vier Saeykens by een. Het wortelken heeft een tamelijcke dickte.

Plaetse.

1. In sommighe Koninghrijcken van Spaegnien, ende oock in ’t deel van Vranckrijck, ’t welck omtrent Narbouen leydt, wast de eerste soorte van dese Valsche Chamepitys omtrent de Olijf-boomen, ende somwijlen oock ontrent de kanten van de velden en beemden.

2. De tweede soorte wast oock in Spagnien in de wilde ende onghebouwde landouwen: van waer sy in Nederlandt ghebrocht is.

Tijdt.

Sy bloeyen alle beyde in den Somer, ende oock een deel van den Herfst.

Naemen.

1. De eerste soorte wordt in Portugael Yerva crina ghenoemt. Wy hebbense den naem van Bastaert Chamepitys oft Bastaert Velt-Cypress willen gheven, oft Anthyllis altera. Meest alle kenders noemense oock Iva moschata: ende het is wel waer dat sy eenighe ghelijckenisse met Iva moschata, dat is oprechte Chamaepitys oft velt-Cypress heeft: maer sy en is gheensins de oprechte Chamaepitys: het welcke ghenoeghsaem uyt den reuck alleen blijckt, de welcke heel swaer ende onaenghenaem is, ende gantsch teghen de oprechte Velt-Cypress strijdt.

Anthyllis altera. Maer dit cruydt is de oprechte Anthyllis altera; de welcke Dioscorides seydt de Chamepitys van [61] bladeren ende tackskens gelijck te wesen, maer nochtans hayrachtigher, rouwer ende korter, met purpur bloemkens, seer swaer van reuck, sulcks als wy dit cruydt beschreven hebben. Daerom en hebben sy gheen onghelijck, die Anthyllis den naem Chamaepityïdes, dat is Veldt-Cypressachtigh, gheven, om die van de eerste soorte van Anthyllis te verscheyden, die met de Veldt-Cypress soo grooten ghelijckenisse niet en heeft.

Want Dioscorides vermaent van twee cruyden Anthyllis geheeten: de eene soude van bladeren de Linse ghelijck zijn; de andere soude met Velt-Cypress over een komen: ghelijck is die nu van ons beschreven is.

Voorts, soo en is dit cruydt geensins voor Kali te houden, oft eenighe soorte daer van. Want alle de soorten van Kali zijn vol van sout sap; maer dit cruydt en heeft gansch gheene soutigheydt in hem.

2. De tweede soorte soude misschien oock by de Tweede Anthyllis moghen gherekent worden: maer wat schaet het datmense Bastart oft Valsche Velt-Cypress noemt? Want sy is de Velt-Cypress eenighsins gelijck, maer en is nochtans gheen oprechte oft eyghen soorte van dien.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides seydt, dat de tweede soorte van Anthyllis, die eenighe ghelijckenisse met de Velt-Cypress heeft, (dat is ons hier beschreven Eerste Bastart-Velt-Cypress) met Honigh ende Edick, oft Acetum mulsum, de vallende sieckten ghenesen kan, onder de andere krachten die sy noch vele heeft.

Galenus seydt, dat dit gewas fijnder van deelen is, ende beter af-vaghen ende reynigen kan, dan de oprechte Velt-Cypress, oft immers van de eerste soorte van Anthyllis.

BIIVOEGHSEL.

Ander gheslachten van Bastaert-Velt-Cypress zijn oneyghentlijck voor mede soorten van dese Chamepitys ghehouden, namentlijck, 1. Hypericon, om dat het saet daer van rieckt als Harst. 2. Wilde Ruyte, oft Harmala. 3. Cypress cruydt oft Santolina. 4. Polium, te weten het Vierde gheslacht daer van, met sijne medesoorte. 5. Esula, Groote ende Kleyne. Dan die zijn alle besonderlijck in hun eyghen Capitelen beschreven. Alleen de volghende is van Lobel voor een medesoorte van Velt-Cypress ghehouden, te weten 6. Veldt-Cypress met de ghedaente van [62] Bladeloose, van hem aen de Zee berghen van Enghelandt ghevonden; ende oock wel in de middtlantsche ghewesten, ghelijck by Arles: brenght vele rijskens voort, twee voeten oft meer hoogh, krom, houtigh, aschverwigh, bewassen met vele dicke donckergroene bladers, van ghedaente tusschen de Kleyne Donderbaert ende Velt-Cypress manneken, de welcke altijdt groen blijven, ende des winters niet en vergaen, als alle de soorten van Sedum. De wortel is seer herd ende faselachtigh. De bladers zijn sout, van sap ende smaeck de Kali ghelijck, selfs al is ’t verre vande Zee ghewassen. Het is tweederley: allebeyde vele tacken hebbende dicht by een staende, maer de eene soorte is grooter, met witte bladerkens, wel dicht by een staende, ende ghetandt, grooter dan die van de Bladeloose. De tweede is kleynder, niet soo dicht van bladeren, die langhworpigh ende rondt zijn. De bloemkens zijn groenachtigh, die van Duysent knoop ghelijck. Hy houdt dit gheslacht voor Chamaepitys vermiculata Dioscoridis minor oft Erica Alexandrina Cortusi. Ander houden ‘t oock voor de Tweede Anthyllis.

Gheslachten van Anthyllis. Hier wordt alleen ghehandelt van de Tweede soorte van Anthyllis: want de Eerste Anthyllis is by de gheslachten van Kali, ende by de haeucruyden in ’t langhe beschreven. Voordts, soo zijnder noch vele verscheyden cruyden voor de Tweede Anthyllis ghenomen, oock elders met hunne eyghene naemen beschreven: doch de volghende vier soorten en behooren van de gheslachten van Velt-Cypress niet ghescheyden te zijn:

1. Anthyllis Valentina, van Clusius alleenlijck in Spaegnien by Valentzen groeyende gevonden, in ’t beghinsel van April bloeyende, is van hem voor een Anthyllis ghehouden, doch niet voor de Eerste, want sy heeft gheen rechte steelen als de Eerste, maer gheeft uyt eenen enckele slechte swartachtighe wortel, vele rijskens oft spruytkens een spanne lanck, langhs der aerden verspreydt, met meer sijdtackskens, alle roodachtigh van verwen. De bladerkens ghelijcken de Linsebladeren, ende zijn ghemeynlijck, alsoo wel als de tackskens, met eenighe dauachtighe nattigheydt als pekel bespreydt, oock wat soutachtigh van smaeck. Tusschen de bladeren spruyten kleyne bloemkens van vier bladekens ghemaeckt, uyt den witten peerdschachtigh.

2. Kleyne Tvveede Anthyllis wordt oock van Lobel beschreven, ende Anthyllis Chamaepityïdes minor ghenoemt. Hy seght oock, dat het die van Languedoc en Provencen Iva moschata gheheeten wordt, te weten uyt spot: want het is onlieflijck om riecken: ende hoe wel dat het den oprechten ende welrieckenden Velt-Cypress ghelijckt, nochtans heeft het stijver scheuten ende houdtachtigher, maer korter, ghevende seer vele bladers, die breeder, langher, ende een weynigh ghekerft zijn, ghelijck die van Herts horen oft Vloycruydt, ende meer graeuwe wolachtigheydt hebbende tusschen de groote purper bloemen, zijnde ’t saet van de Veldt-Cypress ghelijck, met hayrigheydt bekleet. De Wortel is houdtachtigh, bitter van smaeck, ende wat stoppende, iae heel onlieflijck. Dit cruydt is ’t ghene dat Dodoneus voor de Tweede Anthyllis beschrijft, ghelijck, maer kleynder.

3. Tvveede Anthyllis van de Italiaenen. Dit cruydt is een medesoorte van Camphorata, ende is het Leeghe Pijnboom-cruydt ghelijckende, ende gheensins de oprechte Tweede Anthyllis, al wordt het daer voor van sommighe gheleerde lieden van Italien ghehouden. Dese plante is van tackskens, bladers, uytspruyten, ende ghedaente de Chamaepeuce oft Camphorata van Montpelliers ghelijck, maer gheheel minder, voordtsbrenghende aen ’t opperste van de tackskens wolachtighe oft moschachtighe bleeckgeele bloemkens, seer droogh van smaeck. Sy heet Anthyllis altera Italorum in ’t Latijn.

4. Anthylloïdes. Dit ghewas wordt van Jacobus Thalius beschreven, ende soo gheheeten, om dat het de Anthyllis soo seer ghelijck is. Het heeft een dunne, witachtighe, houdtachtighe, faselachtighe wortel; uyt de welcke vele dunne ligghende seer gheknoopte steelkens uyt komen, met dunne langhachtighe bladerkens rondom beset, dunder en smalder dan die van Kali. Op elck steelken komt een bloemken voordt, kleyn, wit: nae dat de bloemkens vergaen zijn, komt daer een huysken oft knoppeken nae, als dat van ’t Vlas, met vele rouwe, swartachtighe saeykens die van Heul bijnae ghelijck. Van dit cruydt zijnder twee gheslachten: het een is grooter, het ander kleynder, ende en heeft soo vele steelkens niet, en die het heeft zijn korter, niet soo ligghende, maer rechter opstaende.

Krachten.

Plinius seght dat de Tweede Anthyllis ghedroncken wordt teghen de herdigheydt van de moeder, ende in de buyckpijnen oft Colicompas: ende met honigh en azijn vier dragmen swaer ghebruyckt, gheneest de vallende sieckte, seght den selven Plinius.

Carolus Clusius schrijft, dat de Tweede Anthyllis ghesoden zijnde, in Spaegnien van ’t ghemeyn volck seer ghepresen wordt om het onsuyver bloet te reynighen.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van de bastaardsoorten van veldcipres en van de tweede Anthyllis. (Astragalus glaux)

Geslachten.

Behalve de voornoemde echte drie geslachten van veldcypres zijn er noch twee andere soorten die daarmee grote gelijkenis hebben, maar zijn nochtans onechte of bastaardsoorten van dat gewas, de eerste is groter, de andere kleiner.

Gedaante.

1. De eerste soort, dat is de grote bastaard veldcipres, kruipt langs de aarde als de eerste echte veldcypres waarmee ze zeer grote gelijkenis heeft zoveel de dunne, maar nochtans hardere steeltjes en de bladeren aangaat, maar het heeft soms aan zijn uiterste kanten enige kartels zaagsgewijs gemaakt. De bloem is ook als die van de eerste echte veldcipres, maar is purperrood. In elk knopje of huisje steken vier zaadjes. De wortel is houtachtig, dik, witachtig en van smaak bitter en daarin de wortels van cichorei niet zeer ongelijk. Dit gehele gewas is zeer haarachtig en ruig, zwaar van reuk en geenszins lieflijk en vervolgens komt het nergens bij die van de echte veldcipres.

2. Klein bastaard veldcipres komt met zijn liggende en tere steeltjes en ook met zijn bladeren zeer dicht bij de eerste soort van echte veldcypres, maar de bloempjes verschillen want dit kruid heeft witte bloempjes die op de omgekeerde bloempjes van dovenetels of Lamium schijnen te lijken, maar zijn nochtans wat langer dan die en staan wat wijder open. Daarna krijgt het ook vier zaadjes bijeen. Het worteltje heeft een tamelijke dikte.

Plaats.

1. In sommige koninkrijken van Spanje en ook in het deel van Frankrijk wat omtrent Narbonen ligt groeit de eerste soort van deze valse Chamaepitys omtrent de olijfbomen en soms ook ontrent de kanten van de velden en beemden.

2. De tweede soort groeit ook in Spanje in de wilde en niet gebouwde landstreken vanwaar ze in Nederland gebracht is.

Tijd.

Ze bloeien alle beide in de zomer en ook een deel van de herfst.

Namen.

1. De eerste soort wordt in Portugal yerva crina genoemd. We hebben het de naam van bastaard Chamaepitys of bastaard veldcipres willen geven of Anthyllis altera. Meest alle kenners noemen het ook Iva moschata en het is wel waar dat ze enige gelijkenis met Iva moschata heeft, maar ze is geenszins de echte Chamaepitys wat alleen al voldoende uit de reuk blijkt die heel zwaar en onaangenaam is en gans tegen de echte veldcypres strijdt.

Anthyllis altera. Maar dit kruid is de echte Anthyllis altera die Dioscorides zegt de Chamaepitys van [61] bladeren en takjes gelijk te wezen, maar nochtans hariger, ruwer en korter, met purperen bloempjes en zeer zwaar van reuk, zulks als we dit kruid beschreven hebben. Daarom hebben ze geen ongelijk die Anthyllis de naam Chamaepityïdes, dat is veldcypresachtig geven om die van de eerste soort van Anthyllis te onderscheiden die niet zo’n grote gelijkenis met de veldcypres heeft.

Want Dioscorides vermaant van twee kruiden die Anthyllis genoemd worden, de ene zou van bladeren de linze gelijk zijn, de andere zou met veldcypres overeen komen zoals die nu van ons beschreven is.

Voorts is dit kruid geenszins voor Kali te houden of enige soort daarvan. Want alle soorten van Kali zijn vol van zout sap, maar dit kruid heeft gans geen zoutigheid in hem.

2. De tweede soort zou misschien ook bij de tweede Anthyllis gerekend mogen worden, maar wat schaadt het dat men ze bastaard of valse veldcypres noemt? Want ze is de veldcypres enigszins gelijk, maar is nochtans geen echte of eigen soort er van.

Aard, kracht en werking.

Dioscorides zegt dat de tweede soort van Anthyllis, die enige gelijkenis met de veldcypres heeft, (dat is de hier beschreven eerste bastaard veldcipres) met honing en azijn of Acetum mulsum de vallende ziekte genezen kan onder de andere krachten die ze noch vele heeft.

Galenus zegt, dat dit gewas fijner van delen is en beter afveegt en reinigen kan dan de echte veldcypres of immers van de eerste soort van Anthyllis.

BIJVOEGING.

Andere geslachten van bastaard veldcypres zijn oneigenlijk voor medesoorten van deze Chamepitys gehouden, namenlijk, 1. Hypericum, omdat het zaad daarvan ruikt als hars. 2. Wilde ruit of Harmala. 3. Cypreskruid of Santolina. 4. Polium, te weten het vierde geslacht daarvan met zijn medesoorten. 5 Esula, grote en kleine. Dan die zijn alle apart in hun eigen kapittel beschreven. (Salsola fruticosa) Alleen de volgende is van Lobel voor een medesoort van veldcypres gehouden, te weten 6. Veldcypres met de gedaante van [62] Sedum die van hem aan de zeebergen van Engeland gevonden en ook wel in de middellandse gewesten is zoals bij Arles, het brengt vele twijgen voort van zestig cm of meer hoog, krom, houtig, askleurig en begroeid met vele dikke donkergroene bladeren, van gedaante tussen de kleine donderbaard en veldcypres mannetje die altijd groen blijven en ‘s winters niet vergaan zoals alle soorten van Sedum. De wortel is zeer hard en vezelachtig. De bladeren zijn zout, van sap en smaak de Kali gelijk, zelfs al is het ver van de zee gegroeid. (Suaeda vermiculata) Het is tweevormig, allebei hebben vele takken die dicht bijeen staan, maar de ene soort is groter, met witte bladeren die wel dicht bijeen staan en getand, groter dan die van de Sedum. De tweede is kleiner en niet zo dicht van bladeren, die langwerpig en rond zijn. De bloempjes zijn groenachtig, die van duizendknoop gelijk. Hij houdt dit geslacht voor Chamaepitys verticulata Dioscorides minor of Erica Alexandrina Cortusi. Anderen houden het ook voor de tweede Anthyllis.

Geslachten van Anthyllis. Hier wordt alleen gehandeld van de tweede soort van Anthyllis, want de eerste Anthyllis is bij de geslachten van Kali en bij de hauwkruiden in het lang beschreven. Voorts zijn er noch vele verschillende kruiden voor de tweede Anthyllis genomen die ook elders met hun eigen namen beschreven zijn, doch de volgende vier soorten behoren van de geslachten van veldcypres niet gescheiden te worden.

1. (Anthyllis henoniana subsp. valentina ) Anthyllis Valentina is van Clusius alleen in Spanje bij Valencia groeiend gevonden die in het begin van april bloeide en is van hem voor een Anthyllis gehouden, doch niet voor de eerste, want ze heeft geen rechte stelen als de eerste maar geeft uit een enkele rechte zwartachtige wortel vele twijgen of spruitjes van een zeventien cm lang die langs de aarde verspreid zijn met meer zijtakjes, alle roodachtig van kleur. De bladeren lijken op de linzenbladeren en zijn gewoonlijk net als de takjes met enige dauwachtige nattigheid als pekel besproeid, ook wat zoutachtig van smaak. Tussen de bladeren spruiten kleine bloempjes die van vier bladertjes gemaakt zijn die uit het witte paarsachtig zijn.

2. Kleine tweede Anthyllis wordt ook van Lobel beschreven en Anthyllis Chamaepyïtes minor genoemd. Hij zegt ook dat het door die van Languedock en Provence Iva moschata genoemd wordt, te weten uit spot, want het is onlieflijk om te ruiken en hoewel het op de echte en welriekende veldcipres lijkt, nochtans heeft het stijvere scheuten en houtachtiger, maar korter en geeft zeer vele bladeren die breder, langer en wat gekarteld zijn als die van hertshoren of vlooikruid die meer grauwe wolligheid hebben tussen de grote purper bloemen, ze zijn het zaad van veldcipres gelijk en met harigheid bekleed. De wortel is houtachtig, bitter van smaak en wat stoppend, ja heel onlieflijk. Dit kruid is hetgeen dat Dodonaeus voor de tweede Anthyllis beschrijft gelijk, maar kleiner.

(Camphorosma acuta en Camphorosma monspeliense)

3. Tweede Anthyllis van de Italianen. Dit kruid is een medesoort van Camphorata en is het lage pijnboomkruid gelijk en geenszins de echte tweede Anthyllis, al wordt het daarvoor van sommige geleerde lieden van Italië gehouden. Deze plant is van takjes, bladeren, uitspruiten en gedaante de Chamaepeuce of Camphorata van Montpelliers gelijk, maar geheel minder en brengt aan het opperste van de takjes wolachtige of mosachtige bleekgele bloempjes voort, zeer droog van smaak. Ze heet Anthyllis altera Italorum in het Latijn.

(Lotus gebelia var. anthylloides?)4. Anthylloïdes. Dit gewas wordt van Jacobus Thalius beschreven en zo genoemd omdat het de Anthyllis zo zeer gelijk is. Het heeft een dunne, witachtige, houtachtige en vezelachtige wortel waaruit vele dunne liggende en zeer geknoopte steeltjes uitkomen die met dunne, langachtige bladeren rondom bezet zijn, dunner en smaller dan die van Kali. Op elk steeltje komt een bloempje voort, klein en wit, nadat de bloempjes vergaan zijn komt daar een huisje of knopje na als dat van het vlas met vele ruwe, zwartachtige zaadjes die van heul bijna gelijk. Van dit kruid zijn er twee geslachten, het een is groter, het ander kleiner en heeft niet zoveel steeltjes en die het heeft zijn korter en liggen niet zo, maar staan rechter op.

Krachten.

Plinius zegt dat de tweede Anthyllis gedronken wordt tegen de hardheid van de baarmoeder en in buikpijnen of koliek en met honing en azijn vier drachmen zwaar gebruikt geneest het de vallende ziekte, zegt dezelfde Plinius.

Carolus Clusius schrijft dat de tweede Anthyllis gekookt in Spanje van het gewone volk zeer geprezen wordt om het onzuiver bloed te reinigen.

HET XIV. CAPITEL.

Van de Tweede Acacia.

Ghedaente.

De ander soorte van Acacia is de eerste ende oprechte Acacia niet heel onghelijck, seydt Dioscorides, maer is veel leegher ende teerer: want sy is een heel neer ghewas, met scherpe stekende dorenen beset, ende ghewapent: haer bladeren zijn als die van de Ruyte. “Tsaedt komt in hauwkens voort, kleyner dan Linsen, dry oft vier tseffens in een hauwken besloten.

Voor dese tweede Acacia heeft ons Matthiolus hier voortijdts een gewas getoont met houtighe ende doornachtighe tacken, met bladeren die van de sterckrieckende Ruyte niet seer onghelijck; de welcke dry by een hanghen, als ’t aen de Klaverbladeren ghebeurt, met saedt dat kleyner is dan Linsen, dry oft vier in elcke hauwe: welcke hauwen geel zijn als het saedt rijp is, ende tegen de Sonne als Goudt blinckende. Dan indien dit ‘t selve ghewas is, dat Anguillara voor de Tweede Acacia houdt, soo zijn de bloemen oock geel, alsoo wel als de houwen.

Plaetse.

De Tweede Acacia wast in Ponto ende Cappadocia, als Dioscorides betuyght: men vindtse oock in het eylandt Corsica, ende op sommighe gheberghten van Italien; ende oock wel in andere landen.

Tijdt.

‘Tsaedt is rijp inden Herfst.

Naem.

Dit ghewas wordt in ’t Griecks Acacia hetera; in ’t Latijn Acacia altera, dat is Tweede Acacia, ende Pontica Acacia gheheeten: de Apotekers ende den ghemeynen man en kennen ’t niet.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

‘Tsap van dese Tweede Acacia is oock tsamentreckende, seydt Dioscorides, maer en is soo krachtigh niet als ’t sap van de oprechte Acacia; ende en is niet bequaem om teghen de ghebrecken van de ooghen te ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

Een medesoorte van dese tweede Acacia noemt Lobel oock Acacia altera Dioscoridis, met bladers als die van de Ruyte oft Cytisus, dry by een ghevoeght: de houwe is die van den [1181] Stekende Brem oft Ghemeyn Calissiehoudt ghelijck, op d’een sijde bot, ende op d’ander sijde scherp, de ghedaente van een scheers hebbende: waer in besloten zijn dry oft vier saeden, als die van Stekende Brem, geel van verwe eer dat sy rijp zijn, daer nae swart. Sy heeft de gantsche ghedaente van het Spartium, ende de grootte van de Gaspeldoorn, ende niet van eenen boom. Van dese Acacia staen vol de Duynen van de Toscaensche ende Ghenouresche Zee, iae van de gheheele Middelantsche Zee, ghelijck oock veele meer andere plaetsen van Italien. Honorius Belli aen Clusius schrijvende betoont, dat de Tweede Acacia van Matthiolus, in ’t Latijn Acacia altera Matthioli, anders niet en is dan den oprechten Aspalathos van Dioscorides; ende van de oude schrijvers: den welcken heel Grieckenlandt door wel bekent is, ende ghebruyckelijck om daer de hoven mede af te schutten ende daer haghen ende tuynen van te maecken; ende aldaer hedensdaeghs van den ghemeynen man Aspalato ghenoemt wordt. Dan van den Aspalathus salmen onder de vremde cruyden bequaemelijcker handelen.

Duytsche Acacia, als voren oock vermaent is, en is gheen medesoorte van dit ghewas, maer de Slehedoren, die wy in ’t volghende Capitel beschrijven.

Een medesoorte van Acacia, van Lobel beschreven, ende Acaciae cognata planta ghenoemt, heeft de vlechtbaere tackskens met dobbel dorenkens beset, staende ghelijck twee uytghestreckte slecken horenen, tusschen de welcke sy kleyne bladerkens draghen, als die van de Eerste Acacia. Sy wast in Peru.

Een ander soorte hier van, is van bladerkens de voorgaende niet onghelijck: de welcke aen wiskens groeyen van anderhalven voet langh, met kromme dorenkens, van verwe die van de Stekelbezien ghelijck, maer kleyner.

Ander soorte van Acacia, daer Bellonius af vermaent, is oock een boomken als Acacia, uytghesondert alleen dat de tacken gheen leden oft knoopen en hebben ghelijck de oprechte Acacia doet. Het wast omtrent den bergh Sinai; ende de Monicken, die op den voorseyden bergh woonen, pleghen de vremdelinghen oft pelgrims die daer komen, te begiften met langhe, ronde, gladde tamelijcken swaer stockskens van dit gheboomte: de welcke sy segghen ghebroken te wesen van den selven boom daer Moses roede van ghenomen was; met de welcke hy op de steenrotse slaende daer water uyt dede springhen, tot ghebruyck der kinderen van Israël.

Ander soorte van Ioodsche Acacia wast overvloedigh by Rama, in ’t Joodsche landt; dan ofse de voorgaende, oft de Eerste Acacia ghelijck was, en heeft hy daer niet by vermaent: alleenlijck noemt hy dat Acaciae alterum genus.

HET XIV. KAPITTEL.

Van de tweede Acacia. (Astragalus creticus)

Gedaante.

De andere soort van Acacia is de eerste en echte Acacia vrij gelijk, zegt Dioscorides, maar is veel lager en teerder want ze is een heel laag gewas dat met scherpe stekende dorens bezet en gewapend is, haar bladeren zijn als die van ruit. Het zaad komt in hauwtjes voort die kleiner zijn dan linzen en met drie of vier tegelijk in een hauwtjes besloten.

Voor deze tweede Acacia heeft Matthiolus ons hier vroeger een gewas getoond met houtige en doornachtige takken, met bladeren die veel op die van de sterk ruikende ruit leken die drie bijeen hangen zoals het aan de klaverbladeren gebeurt met zaad dat kleiner is dan linzen en drie of vier in elke hauw welke hauwen geel zijn als het zaad rijp is en tegen de zon als goud blinken. Dan indien dit hetzelfde gewas is dat Anguillara voor de tweede Acacia houdt zijn de bloemen ook geel net zo goed als de hauwen.

Plaats.

De tweede Acacia groeit in Pontus en Cappadocië, zoals Dioscorides betuigt, men vindt ze ook in het eiland Corsica en op sommige bergen van Italië en ook wel in andere landen.

Tijd.

Het zaad is rijp in de herfst.

Naam.

Dit gewas wordt in het Grieks Acacia hetera en in het Latijn Acacia altera, dat is tweede Acacia en Pontica Acacia genoemd, de apothekers en de gewone man kennen het niet.

Aard, kracht en werking.

Het sap van deze tweede Acacia is ook tezamen trekkend, zegt Dioscorides, maar is niet zo krachtig als het sap van de echte Acacia en is niet geschikt om tegen de gebreken van de ogen te gebruiken.

BIJVOEGING.

(Calicotome spinosa) Een medesoort van deze tweede Acacia noemt Lobel ook Acacia altera Dioscoridis met bladeren als die van ruit of Cytisus en drie bijeen gevoegd, de hauw is die van de [1181] stekende brem of gewoon zoethout gelijk, aan de ene zijde bot en op de andere zijde scherp die de gedaante van een schaar hebben waarin besloten zijn drie of vier zaden als die van stekende brem en geel van kleur eer dat ze rijp zijn en daarna zwart. Ze heeft de ganse gedaante van het Spartium en de grootte van de gaspeldoorn en niet van een boom. Van deze Acacia staan de duinen van de Toscaanse en zee van Genua vol, ja van de gehele Middellandse Zee net zoals ook veel meer andere plaatsen van Italie. Honorius Belli die aan Clusius schrijft betoont dat de tweede Acacia van Matthiolus, in het Latijn Acacia altera Matthioli, niets anders niet is dan de echte Aspalathos van Dioscorides en van de oude schrijvers die heel Griekenland door wel bekend is en gebruikelijk om er de hoven mee af te schutten en er hagen en tuinen van te maken en daar tegenwoordig van de gewone man aspalato genoemd wordt. Dan van de Aspalathus zal men beter onder de vreemde kruiden handelen.

Duitse Acacia, als tevoren ook vermaand is, is geen medesoort van dit gewas maar de sleedoren die we in het volgende kapittel beschrijven.

(Acacia cognata, beter een Cactus soort?) Een medesoort van Acacia, van Lobel beschreven en Acaciae cognata planta genoemd wordt, heeft de vlechtbare takjes die met dubbele dorentjes bezet zijn en staan als twee uitgestrekte slakkenhorens waartussen ze kleine bladertjes dragen als die van de eerste Acacia. Ze groeit in Peru.

Een andere soort hiervan is van bladertjes de voorgaande vrij gelijk die aan twijgjes groeien van vijf en veertig cm lang en met kromme dorentjes die van kleur op stekelbessen lijken, maar kleiner.

Andere soort van Acacia daar Bellonius van vermaant is ook een boompje als Acacia, uitgezonderd alleen dat de takken geen leden of knopen hebben zoals de echte Acacia doet. Het groeit ontrent de berg Sinai en de monniken die op die berg wonen plegen de vreemdelingen of pelgrims die daar komen te begiftigen met lange, ronde, gladde en tamelijk zware stokje van deze boom waarvan ze zeggen dat van dezelfde boom het gebroken is daar Mozes roede van genomen was waarmee hij op de steenrotsen sloeg en er water uit liet springen tot gebruik van de kinderen van Israël.

Andere soort van Joodse Acacia groeit overvloedig bij Rama in het Joodse land, dan of ze de voorgaande of op de eerste Acacia lijkt heeft hij er niet bij vermaant, alleen noemt hij dat Acaciae alterum genus.

HET XII. CAPITEL.

Van Tragacantha.

Ghedaente.

De Tragacantha is een leegh doornachtigh ghewas, korte, stercke, wijt verspreyde Struyckskens voortbrenghende, ende daer aen seer veel bladeren, aen beyde sijden van een middelribbe oft zenuwe ghevoeght, als de bladeren van Linsen; van de welcke elck bijsonder bladt dun is ende smal: daer onder schuylen harde witachtighe rechte scherpe stekende doornen. De wortel is houtachtigh, niet diep, maer dwaers ende slim wassende, ende haer selven verre ende wijt verspreydende langhs den risch ende ’t opperste van der aerden: de welcke ghequetst oft ghesneden zijnde een gomme oft traen van haer geeft, die witachtigh is, ende haest stijf, hardt oft dick wordt.

Dan Theophrastus seydt in sijn 9.boeck, dat desen traen oft gomme van selfs uyt de wortel vloeyt, ende daer nae stolt; ende dat het niet van noode en is datmen de wortel quetst oft schrapt.

Plaetse.

Dit ghewas wordt met groote menighte ghevonden in het eylandt Candien, als Bellonius in het eerste Boeck Singularium verhaelt: ende dat nerghens elders dan op de tsoppen van de berghen. Theophrastus seydt daer aldus van: Men pleegh te meynen, dat de Tragacantha nerghens elders en wies dan in Candien: maer nu isser seker datmense in Achaia, Peloponnesus ende in andere landen van Griecken, ende op verscheyden plaetsen van Asien vinden kan. Sy wast oock in Arcadien. Nu ter tijdt heeftmense in Vranckrijck, te weten in Languedock, in het wildt groeyende ghevonden.

Naem.

De Griecken noemen dit ghewas Tragacantha, als ofmen in ’t Latijn Hirci spina oft in onse tael Bocksdoren seyde.

Den traen oft Gomme, die uyt de wortel vloeyt, wordt oock Tragacantha gheheeten, in de Apoteken Gummi Tragacantha, oft met eenen bedorven naem Gummi Dragaganti, oft Dragantum, ende daer nae in onse tael Gomme Dragant.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Tragacantha oft Gomme Dragant heeft een papachtighe klevende kracht: waer door sy de scherpigheydt van de humeuren ende galachtighe vochtigheden versoeten, versachten ende haer kracht benemen kan: sy is oock wat drooghmaeckende van aerdt.

Men ghebruyckt dese Gomme Dragant seer veel teghen allerhanden hoest, rouwigheden van de keele ende strote, heesheydt ende alle scherpe dunne sinckinghen ende toevallende van vochtigheden op de borst ende andere deelen des lichaems; te weten met Suycker oft Honigh vermenght, ende met andere dierghelijcke dinghen, oft alleen tot een leckinghe bereyt ende inghenomen.

De selve Gomme onder de tonghe ghehouden smilt allengskens, ende neemt soo de rouwigheydt van de tonghe ende gantschen mondt ende keele wegh.

Gomme Dragant met soeten Wijn oft met Water, daer Soethout in ghesoden is gheweest, ghedroncken, is seer goedt om de smerte ende weedom van de lendenen ende nieren te ghenesen, de quetsinghe, knaginghe ende smertinghe van de blase, ende de bijtinghe van de pisse te versoeten oft te benemen.

Men ghebruycktse oock veel in die dinghen diemen teghen de ghebreken der ooghen in de Apoteken pleegh te bereyden.

Verkiesinghe. De beste Gomme Dragant, seydt Dioscorides, is de ghene die doorluchtigh, klaer, dun, glat, effen, suyver, ende wat soetachtigh van smaeck is. In oude tijden pleeghmen die van Candien voor de beste te houden; maer de ghene die in Arcadien ghevonden wordt, en is niet erghen dan de Candiotsche, soo Theophrastus seydt.

BIIVOEGHSEL.

In Kleyn Asien wordt de Gomme Dragant, die in ’t Latijn oock Tragacanthum heet, veel ghevonden: ende wordt van de landtlieden vergadert, ende verkocht aen de verwers die daer de sijdelakens eenen goeden glans in ’t verwe mede pleghen te gheven. Ende te Bursia wierdter in tijden van Bellonius iaerlijcks wel vier duysent pondt van dese gomme tot dien eynde verbesicht.

In Candien, tuyght den selven Bellonius, is de Tragacantha tweederley: dan aldaer en wordter nu geen gomme van vergadert, ghelijckmen in Theophrastus tijden dede.

De Tragacantha, die in Provencen wast, is van Lobel Bocksbaert gheheeten oft Bocksdoorn, in ’t Latijn Tragacantha hircinos spirillos & aruncos imita; om dat de doornkens de ghedaente van Bocksbaerdekens schijnen te hebben; in ’t Fransoys Barbe de Renard oft Renebove, dat is Vossen-staert ende Bockstackskens; ende is een leegh ghewas, maer dicht, heel wit, op eenen risch eenen grooten hoop by een ghevoeght. De wortel is wit, langh, ende houtachtigh, eenen vingher dick, met langhe kromme vlechten onder d’aerde verborghen; den steel is selden anderhalven voet hoogh; uyt den welcken op beyde sijden gheblaerde doornen ghelijck veders spruyten, daer af d’onderste ende oudtste niet anders dan een doorne oft bloote strael van een aere schijnen te wesen; d’opperste, die bleeck zijn, en vergaen niet, iae in een vremdt landt zijnde, ghelijck in Nederlandt. Desen steel is in meer tacken ghedeylt, stijf, houtachtigh ende wit, heel beset met doornen, ende vol sterren. In ’t opperste, tusschen de doornachtighe bladers ende op de doornen groeyen veele bloemkens, vast by een ghevoeght, die van den Stekende Brem ghelijck; maer wit. De hauwkens zijn oock veel, ende recht, wit, kleyner dan die van Ciceren oft Stekende Brem; in de welcke kleyn, wit, kantachtigh saedt besloten light, soo groot als Wit Mostaert-saedt. De plante en wordt daer niet ghebruyckt; ende den selven Lobel en heeft niet versocht ofter uyt de ghequetste wortel eenighe gomme vloeyt, die de Gomme Dragant van de Apoteken ghelijck soude moghen wesen. [1178]

Ander soorte van Tragacantha, in ’t Latijn Tragacantha altera van Clusius ghenoemt, is van groeyen, tackskens, bladers, ende in alle haer deelen de voorgaende soorte seer ghelijck: maer de bladers vallen in den winter af. Sy is seer struyckigh, veele tacken hebbende, eenen voet hoogh, buyghsaem, witachtigh, hayrigh, alsse noch iongh is, met veele langhe grijse doornen: de wieken der bladeren staen veel by een, die van de Linsen oft oprechte Tragacantha ghelijck, kleyn, wit ende ruygh, met beurten oft tusschenruymte voortkomende, soet van smaeck; des winters, als de bladeren afvallen, dan worden de middelribben scherp als doornen. Hy heeftse in Spaegnien sien groeyen op dorren onnutten grondt. De bloemen, seyden de inwoonders der landen daer sy wast, zijn wit, ende niet groot. Daer wassen blaeskens aen, als sijdewormen blaeskens, oft als die van Alcea. Den wortel is taey, langh, ghetackt, met een swarte schorsse bedeckt, binnen wit, voos, soet, wat gomachtigh ende smets van smaeck. Den selven twijffelt ofse de Neuras van de ouders soude moghen wesen, die anders Poterion heet: dan van het Poterion sullen wy elders spreeken. Eenighe noemense Tragacantha Hispanica, dat is Spaensche Tragacantha. Sy wast nochtans in Provencen oock ghenoegh, oft immers een medesoorte daer van: wiens schilderije aen Clusius uyt Aix in Provencen ghesonden is gheweest, soo den edelen Heer Nicolaus Fabricius, Heere van Pekese, de selve na het bloeyende ghewas selfs heeft doen af teeckenen. Inde welcke men sien magh de bladeren, doornen, bloemen, vruchten ende saeden, tsamen ende oock besonderlijck: de middelribben zijn spitsch (als van de Spaensch oock gheseydt is) ende worden hardt ghelijck doornen, als de bladeren teghen den winter afvallen: in stede van welcke bladeren daer gheen andere nieuwe bladeren wederom aen en komen, dan in ’t vooriaer. Dan de oprechte Tragacantha en verliest haer oude bladeren niet, voor dat de nieuwe ghewassen zijn: ende dan blijven de oude middelribben der steelen oock staen, aen hun eynden scherp als doornen. Gheen van dese twee cruyden is het Tragacantha Salmanticum: want dat is den naem van de Tweede Sterre Distel, voren van Dodoneus beschreven; oft de Geele Jacea van Clusius.

Rauwolfius heeft dry soorten van Tragacantha op den bergh Libanus ghevonden; van de welcke de eerste is als de voorgaende soorte van Clusius beschreven; de ander kleyner, met geele bloemen; een ander oock soo kleyn, maer met stijver steelen, grijsachtigh ende met peersche bloemen.

Noch van de krachten.

Men houdt de Gomme Dragant voor kout in den tweeden graedt, ende vochtigh in den eersten. Dan Galenus betoont, datse eenighe verdrooghende ende stoppende kracht heeft, die niet scherp en is: ende andere segghen datse bequaem is om de sweetgaten te stoppen, als de Gomme van Arabien.

Om de quetsinghe van de blase, van scherpe ende bijtende vochtigheden komende, met dese Gomme te ghenesen, salmen daer ghebranden ende ghewasschen Hertshoren by doen, oft een weynigh Aluyn. Om de puysten ende ieucksel van de ooghen te ghenesen, maghmense met Melck weycken.

Als iemant dampigh oft kort op de borst is, die sal nemen Gersten water; ende doen daer in Draganth ende Gomme van Arabien, van elcks even veel, ende drincken dat.

Om den hoest ende andere ghebreken van de borste te ghenesen, worden in de Apoteken trochiscen, koeckskens oft pillen van dese gomme ghemaeckt, Hoestpillen, ende Diatragacanthum gheheeten, die een ieder ghenoegh bekent zijn: ende worden van sommighe andere ghebruyckt om den dorst te verslaen.

Dragant gheroost ende dan ghepoedert, met sap van Queen ghedroncken, oft in een klisterie ghebruyckt, stopt het roodtmelizoen.

Die een groote verheven oft gheswollen lippe heeft, alsoo datter vleesch aen wast, ghelijck wratten, die sal Draganth in Roose-water doen smilten, ende menghen daer Ameldonck oft Stijfsel by, ende legghen dat daer op ghelijck een plaester.

Draganth met Roose-water ende wat Canfer ghemenght, maeckt een klaer huyt van ’t aensicht, alsmen de selve met Catoen oft Boomwolle bestrijckt, die hier in nat ghemaeckt is. Witte Gomme Draganth verkoelt meest, ende magh tien iaer langh goedt bewaert word

HET XII. KAPITTEL.

Van Tragacantha. (Astragalus tragacantha)

Gedaante.

Tragacantha is een laag doornachtig gewas dat korte, sterke, wijdt verspreide stammetjes voortbrengt waaraan zeer veel bladeren die aan beide zijden van een middelrib of zenuw gevoegd zijn zoals de bladeren van linzen waarvan elk apart blad dun is en smal en daaronder schuilen harde witachtige rechte scherpe stekende doornen. De wortel is houtachtig die niet diep, maar groeit dwars en krom en verspreidt zichzelf ver en wijdt langs de ris en het opperste van de aarde en als die gekwetst of gesneden wordt een gom of traan van zich geeft die witachtig is en gauw stijf, hard of dik wordt.

Dan Theophrastus zegt in zijn 9^de boek dat dezen traan of gom vanzelf uit de wortel vloeit en daarna stolt en dat het niet nodig is dat men de wortel kwetst of schrapt.

Plaats.

Dit gewas wordt met grote menigte in het eiland Kreta gevonden, als Bellonius in het eerste boek Singularium verhaalt, en dat nergens elders dan op de toppen van de bergen. Theophrastus zegt er aldus van: ‘Men plag te menen dat Tragacantha nergens elders groeit dan in Kreta, maar nu is het zeker dat men ze in Achaia, Peloponnesus en in andere landen van Griekenland en op verschillende plaatsen van Azië vinden kan. Ze groeit ook in Arcadië’. Tegenwoordig heeft men ze in Frankrijk, te weten in Languedock, in het wild groeiend gevonden.

Naam.

De Grieken noemen dit gewas Tragacantha als of men in het Latijn Hirci spina of in onze taal bocksdoren zei.

De traan of gom die uit de wortel vloeit wordt ook Tragacantha genoemd en in de apotheken Gummi Tragacantha of met een bedorven naam Gummi Dragaganti of Dragantum en daarnaar in onze taal gom dragant.

Aard, kracht en werking.

Tragacantha of gom dragant heeft een papachtige klevende kracht waardoor ze de scherpte van de humeuren en galachtige vochtigheden verzoeten, verzachten en haar kracht benemen kan, ze is ook wat droog makend van aard.

Men gebruikt deze gom dragant zeer veel tegen allerhande hoest, rouwigheden van de keel en strot, heesheid en alle scherpe dunne zinkingen en toevallen van vochtigheden op de borst en andere delen van het lichaam, te weten met suiker of honig vermengt en met andere diergelijke dingen of alleen tot een likking gemaakt en ingenomen.

Die gom onder de tong gehouden smelt geleidelijk aan en neemt zo de rouwigheid van de tong en ganse mond en keel weg.

Gom dragant met zoete wijn of met water daar zoethout in gekookt is geweest gedronken is zeer goed om de smart en weedom van de lendenen en nieren te genezen, de kwetsing, knaging en smarten van de blaas en het bijten van de plas te verzoeten of te benemen.

Men gebruikt ze ook veel in die dingen die men in de apotheken tegen de gebreken van de ogen plag te bereiden.

Verkiezing. De beste gom Dragant, zegt Dioscorides, is diegene die doorluchtig, helder, dun, glad, effen, zuiver en wat zoetachtig van smaak is. In oude tijden plag men die van Kreta voor de beste te houden, maar diegene die in Arcadië gevonden wordt is niet erger dan die van Kreta, zo Theophrastus zegt.

BIJVOEGING.

In Klein Azië wordt de gom dragant die in het Latijn ook Tragacanthum heet veel gevonden en wordt van de landlieden verzameld en verkocht aan de ververs die er de zijden lakens een goede glans in het verven mee plegen te geven. En te Bursia werd er in tijden van Bellonius jaarlijks wel vier duizend pond van deze gom tot dat doel gebruikt.

In Kreta, getuigt dezelfde Bellonius, is de Tragacantha tweevormig, dan daar wordt er nu geen gom van verzameld zoals men in Theophrastus tijden deed.

(Astragalus tragacantha) De Tragacantha die in Provence groeit is van Lobel boksbaard genoemd of boksdoorn, in het Latijn Tragacantha hircinos spirillos & aruncos imita omdat de doorntjes de gedaante van boksbaardje schijnen te hebben, in het Frans barbe de renard of renebove, dat is vossenstaart en bokstakje en is een laag gewas, maar dicht, heel wit en op een vlakte met een grote hoop bijeengevoegd. De wortel is wit, lang en houtachtig en een vingerdik die met lange kromme vlechten onder de aarde verborgen is, de steel is zelden vijf en veertig cm hoog waaruit aan beide zijden bebladerde doornen als veren spruiten waarvan de onderste en oudste niets anders dan een doorn of blote straal van een aar schijnen te wezen en de opperste die bleek zijn vergaan niet, ja in een vreemd land zoals in Nederland. Deze steel is in meer takken gedeeld, stijf, houtachtig en wit en heel bezet met doornen en vol sterren. In het opperste tussen de doornachtige bladeren en op de dorens groeien vele bloempjes die vast bijeengevoegd zijn en die van de stekende brem gelijk, maar wit. De hauwtjes zijn ook veel en recht, wit en kleiner dan die van cicer of stekende brem waarin klein, wit, kantachtig zaad besloten ligt dat zo groot is als wit mosterdzaad. De plant wordt er niet gebruikt en dezelfde Lobel heeft niet onderzocht of er uit de gekwetste wortel enige gom vloeit die de gom dragant van de apotheken gelijk zou mogen wezen. [1178]

(Astragalus creticus) Andere soort van Tragacantha, in het Latijn Tragacantha altera van Clusius genoemd, is van groeien, takjes, bladeren en in al haar delen de voorgaande soort zeer gelijk, maar de bladeren vallen in de winter af. Ze is zeer struikachtig die vele takken heeft van dertig cm hoog, buigzaam, witachtig en harig als ze noch jong is en met vele lange grijze doornen, de wieken van de bladeren staan veel bijeen en zijn die van de linzen of echte Tragacantha gelijk, klein, wit en ruig en komen om beurten of met tussenruimte voort, zoet van smaak en ‘s winters als de bladeren afvallen dan worden de middelribben scherp als doornen. Hij heeft het in Spanje zien groeien op dorre onnutte grond. De bloemen, zeiden de inwoners van de landen daar ze groeit, zijn wit en niet groot. Daaraan groeien blaasjes als zijdewormen blaasjes of als die van Alcea. De wortel is taai, lang, getakt en met een zwarte schors bedekt, binnen wit, voos, zoet en wat gomachtig en vrijwel zonder smaak. Dezelfde twijfelt of ze de Neuras van de ouders zou mogen wezen die anders Poterion heet, dan van het Poterion zullen we elders spreken. Enige noemen het Tragacantha Hispanica, dat is Spaanse Tragacantha. Ze groeit nochtans ook genoeg in Provence of immers een medesoort er van wiens schilderij aan Clusius uit Aix in Provence gezonden is geweest zo de edele heer Nicolaus Fabricius, heer van Pekes die naar het bloeiende gewas zelf heeft laten tekenen. Waarin men de bladeren, doornen, bloemen, vruchten en zaden tezamen en ook apart zien mag, de middelribben zijn spits (zoals van de Spaanse ook gezegd is) en worden hard als doornen als de bladeren tegen de winter afvallen, in plaats daarvan komen er geen andere nieuwe bladen aan, dan in het voorjaar. Dan de echte Tragacantha verliest haar oude bladeren niet voordat de nieuwe gegroeid zijn en dan blijven de oude middelribben van de stelen ook staan die aan hun einden scherp als doornen zijn. Geen van deze twee kruiden is het Tragacantha Salmanticum, want dat is de naam van de tweede sterrendistel die tevoren van Dodonaeus beschreven is of de gele Jacea van Clusius.

Rauwolfius heeft drie soorten van Tragacantha op de berg Libanon gevonden waarvan de eerste is als de voorgaande soort van Clusius beschreven, de andere kleiner met gele bloemen en een ander ook zo klein, maar met stijver stelen, grijsachtig en met paarse bloemen.

Noch van de krachten.

Men houdt gom dragant voor koud in de tweede graad en vochtig in de eerste. Dan Galenus betoont dat ze enige verdrogende en stoppende kracht heeft, die niet scherp is en andere zeggen dat ze geschikt is om de zweetgaten te stoppen zoals de gom van Arabië.

Om de kwetsing van de blaas die van scherpe en bijtende vochtigheden komt met deze gom te genezen zal men er gebrande en gewassen hertshoren bij doen of wat aluin. Om de puisten en jeuk van de ogen te genezen mag men ze met melk weken.

Als iemand dampig of kort op de borst is die zal gerstewater nemen en daarin dragant en gom van Arabië doen, van elk evenveel en dat drinken.

Om de hoest en andere gebreken van de borst te genezen worden in de apotheken trochiscen, koekjes of pillen van deze gom gemaakt die hoestpillen en Diatragacanthum heten die iedereen genoeg bekend zijn en van sommige andere gebruikt worden om de dorst te verslaan.

Dragant geroosterd en dan gepoederd en met sap van kwee gedronken of in een klysma gebruikt stopt de rode loop.

Die een grote verheven of gezwollen lip heeft zodat er vlees aan groeit als wratten, die zal dragant in rozenwater laten smelten en mengen er ameldonk of stijfsel bij en leggen dat er als een pleister op.

Dragant met rozenwater en wat kamfer gemengd maakt een heldere huid van het aanzicht als men die met katoen of boomwol bestrijkt die hierin nat gemaakt is. Witte gom dragant verkoelt meest en mag tien jaar lang goed bewaard worden.

HET XII. CAPITEL.

Van Tragacantha.

Ghedaente.

De Tragacantha is een leegh doornachtigh ghewas, korte, stercke, wijt verspreyde Struyckskens voortbrenghende, ende daer aen seer veel bladeren, aen beyde sijden van een middelribbe oft zenuwe ghevoeght, als de bladeren van Linsen; van de welcke elck bijsonder bladt dun is ende smal: daer onder schuylen harde witachtighe rechte scherpe stekende doornen. De wortel is houtachtigh, niet diep, maer dwaers ende slim wassende, ende haer selven verre ende wijt verspreydende langhs den risch ende ’t opperste van der aerden: de welcke ghequetst oft ghesneden zijnde een gomme oft traen van haer geeft, die witachtigh is, ende haest stijf, hardt oft dick wordt.

Dan Theophrastus seydt in sijn 9.boeck, dat desen traen oft gomme van selfs uyt de wortel vloeyt, ende daer nae stolt; ende dat het niet van noode en is datmen de wortel quetst oft schrapt.

Plaetse.

Dit ghewas wordt met groote menighte ghevonden in het eylandt Candien, als Bellonius in het eerste Boeck Singularium verhaelt: ende dat nerghens elders dan op de tsoppen van de berghen. Theophrastus seydt daer aldus van: Men pleegh te meynen, dat de Tragacantha nerghens elders en wies dan in Candien: maer nu isser seker datmense in Achaia, Peloponnesus ende in andere landen van Griecken, ende op verscheyden plaetsen van Asien vinden kan. Sy wast oock in Arcadien. Nu ter tijdt heeftmense in Vranckrijck, te weten in Languedock, in het wildt groeyende ghevonden.

Naem.

De Griecken noemen dit ghewas Tragacantha, als ofmen in ’t Latijn Hirci spina oft in onse tael Bocksdoren seyde.

Den traen oft Gomme, die uyt de wortel vloeyt, wordt oock Tragacantha gheheeten, in de Apoteken Gummi Tragacantha, oft met eenen bedorven naem Gummi Dragaganti, oft Dragantum, ende daer nae in onse tael Gomme Dragant.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Tragacantha oft Gomme Dragant heeft een papachtighe klevende kracht: waer door sy de scherpigheydt van de humeuren ende galachtighe vochtigheden versoeten, versachten ende haer kracht benemen kan: sy is oock wat drooghmaeckende van aerdt.

Men ghebruyckt dese Gomme Dragant seer veel teghen allerhanden hoest, rouwigheden van de keele ende strote, heesheydt ende alle scherpe dunne sinckinghen ende toevallende van vochtigheden op de borst ende andere deelen des lichaems; te weten met Suycker oft Honigh vermenght, ende met andere dierghelijcke dinghen, oft alleen tot een leckinghe bereyt ende inghenomen.

De selve Gomme onder de tonghe ghehouden smilt allengskens, ende neemt soo de rouwigheydt van de tonghe ende gantschen mondt ende keele wegh.

Gomme Dragant met soeten Wijn oft met Water, daer Soethout in ghesoden is gheweest, ghedroncken, is seer goedt om de smerte ende weedom van de lendenen ende nieren te ghenesen, de quetsinghe, knaginghe ende smertinghe van de blase, ende de bijtinghe van de pisse te versoeten oft te benemen.

Men ghebruycktse oock veel in die dinghen diemen teghen de ghebreken der ooghen in de Apoteken pleegh te bereyden.

Verkiesinghe. De beste Gomme Dragant, seydt Dioscorides, is de ghene die doorluchtigh, klaer, dun, glat, effen, suyver, ende wat soetachtigh van smaeck is. In oude tijden pleeghmen die van Candien voor de beste te houden; maer de ghene die in Arcadien ghevonden wordt, en is niet erghen dan de Candiotsche, soo Theophrastus seydt.

BIIVOEGHSEL.

In Kleyn Asien wordt de Gomme Dragant, die in ’t Latijn oock Tragacanthum heet, veel ghevonden: ende wordt van de landtlieden vergadert, ende verkocht aen de verwers die daer de sijdelakens eenen goeden glans in ’t verwe mede pleghen te gheven. Ende te Bursia wierdter in tijden van Bellonius iaerlijcks wel vier duysent pondt van dese gomme tot dien eynde verbesicht.

In Candien, tuyght den selven Bellonius, is de Tragacantha tweederley: dan aldaer en wordter nu geen gomme van vergadert, ghelijckmen in Theophrastus tijden dede.

De Tragacantha, die in Provencen wast, is van Lobel Bocksbaert gheheeten oft Bocksdoorn, in ’t Latijn Tragacantha hircinos spirillos & aruncos imita; om dat de doornkens de ghedaente van Bocksbaerdekens schijnen te hebben; in ’t Fransoys Barbe de Renard oft Renebove, dat is Vossen-staert ende Bockstackskens; ende is een leegh ghewas, maer dicht, heel wit, op eenen risch eenen grooten hoop by een ghevoeght. De wortel is wit, langh, ende houtachtigh, eenen vingher dick, met langhe kromme vlechten onder d’aerde verborghen; den steel is selden anderhalven voet hoogh; uyt den welcken op beyde sijden gheblaerde doornen ghelijck veders spruyten, daer af d’onderste ende oudtste niet anders dan een doorne oft bloote strael van een aere schijnen te wesen; d’opperste, die bleeck zijn, en vergaen niet, iae in een vremdt landt zijnde, ghelijck in Nederlandt. Desen steel is in meer tacken ghedeylt, stijf, houtachtigh ende wit, heel beset met doornen, ende vol sterren. In ’t opperste, tusschen de doornachtighe bladers ende op de doornen groeyen veele bloemkens, vast by een ghevoeght, die van den Stekende Brem ghelijck; maer wit. De hauwkens zijn oock veel, ende recht, wit, kleyner dan die van Ciceren oft Stekende Brem; in de welcke kleyn, wit, kantachtigh saedt besloten light, soo groot als Wit Mostaert-saedt. De plante en wordt daer niet ghebruyckt; ende den selven Lobel en heeft niet versocht ofter uyt de ghequetste wortel eenighe gomme vloeyt, die de Gomme Dragant van de Apoteken ghelijck soude moghen wesen. [1178]

Ander soorte van Tragacantha, in ’t Latijn Tragacantha altera van Clusius ghenoemt, is van groeyen, tackskens, bladers, ende in alle haer deelen de voorgaende soorte seer ghelijck: maer de bladers vallen in den winter af. Sy is seer struyckigh, veele tacken hebbende, eenen voet hoogh, buyghsaem, witachtigh, hayrigh, alsse noch iongh is, met veele langhe grijse doornen: de wieken der bladeren staen veel by een, die van de Linsen oft oprechte Tragacantha ghelijck, kleyn, wit ende ruygh, met beurten oft tusschenruymte voortkomende, soet van smaeck; des winters, als de bladeren afvallen, dan worden de middelribben scherp als doornen. Hy heeftse in Spaegnien sien groeyen op dorren onnutten grondt. De bloemen, seyden de inwoonders der landen daer sy wast, zijn wit, ende niet groot. Daer wassen blaeskens aen, als sijdewormen blaeskens, oft als die van Alcea. Den wortel is taey, langh, ghetackt, met een swarte schorsse bedeckt, binnen wit, voos, soet, wat gomachtigh ende smets van smaeck. Den selven twijffelt ofse de Neuras van de ouders soude moghen wesen, die anders Poterion heet: dan van het Poterion sullen wy elders spreeken. Eenighe noemense Tragacantha Hispanica, dat is Spaensche Tragacantha. Sy wast nochtans in Provencen oock ghenoegh, oft immers een medesoorte daer van: wiens schilderije aen Clusius uyt Aix in Provencen ghesonden is gheweest, soo den edelen Heer Nicolaus Fabricius, Heere van Pekese, de selve na het bloeyende ghewas selfs heeft doen af teeckenen. Inde welcke men sien magh de bladeren, doornen, bloemen, vruchten ende saeden, tsamen ende oock besonderlijck: de middelribben zijn spitsch (als van de Spaensch oock gheseydt is) ende worden hardt ghelijck doornen, als de bladeren teghen den winter afvallen: in stede van welcke bladeren daer gheen andere nieuwe bladeren wederom aen en komen, dan in ’t vooriaer. Dan de oprechte Tragacantha en verliest haer oude bladeren niet, voor dat de nieuwe ghewassen zijn: ende dan blijven de oude middelribben der steelen oock staen, aen hun eynden scherp als doornen. Gheen van dese twee cruyden is het Tragacantha Salmanticum: want dat is den naem van de Tweede Sterre Distel, voren van Dodoneus beschreven; oft de Geele Jacea van Clusius.

Rauwolfius heeft dry soorten van Tragacantha op den bergh Libanus ghevonden; van de welcke de eerste is als de voorgaende soorte van Clusius beschreven; de ander kleyner, met geele bloemen; een ander oock soo kleyn, maer met stijver steelen, grijsachtigh ende met peersche bloemen.

Noch van de krachten.

Men houdt de Gomme Dragant voor kout in den tweeden graedt, ende vochtigh in den eersten. Dan Galenus betoont, datse eenighe verdrooghende ende stoppende kracht heeft, die niet scherp en is: ende andere segghen datse bequaem is om de sweetgaten te stoppen, als de Gomme van Arabien.

Om de quetsinghe van de blase, van scherpe ende bijtende vochtigheden komende, met dese Gomme te ghenesen, salmen daer ghebranden ende ghewasschen Hertshoren by doen, oft een weynigh Aluyn. Om de puysten ende ieucksel van de ooghen te ghenesen, maghmense met Melck weycken.

Als iemant dampigh oft kort op de borst is, die sal nemen Gersten water; ende doen daer in Draganth ende Gomme van Arabien, van elcks even veel, ende drincken dat.

Om den hoest ende andere ghebreken van de borste te ghenesen, worden in de Apoteken trochiscen, koeckskens oft pillen van dese gomme ghemaeckt, Hoestpillen, ende Diatragacanthum gheheeten, die een ieder ghenoegh bekent zijn: ende worden van sommighe andere ghebruyckt om den dorst te verslaen.

Dragant gheroost ende dan ghepoedert, met sap van Queen ghedroncken, oft in een klisterie ghebruyckt, stopt het roodtmelizoen.

Die een groote verheven oft gheswollen lippe heeft, alsoo datter vleesch aen wast, ghelijck wratten, die sal Draganth in Roose-water doen smilten, ende menghen daer Ameldonck oft Stijfsel by, ende legghen dat daer op ghelijck een plaester.

Draganth met Roose-water ende wat Canfer ghemenght, maeckt een klaer huyt van ’t aensicht, alsmen de selve met Catoen oft Boomwolle bestrijckt, die hier in nat ghemaeckt is. Witte Gomme Draganth verkoelt meest, ende magh tien iaer langh goedt bewaert word

HET XII. KAPITTEL.

Van Tragacantha. (Astragalus tragacantha)

Gedaante.

Tragacantha is een laag doornachtig gewas dat korte, sterke, wijdt verspreide stammetjes voortbrengt waaraan zeer veel bladeren die aan beide zijden van een middelrib of zenuw gevoegd zijn zoals de bladeren van linzen waarvan elk apart blad dun is en smal en daaronder schuilen harde witachtige rechte scherpe stekende doornen. De wortel is houtachtig die niet diep, maar groeit dwars en krom en verspreidt zichzelf ver en wijdt langs de ris en het opperste van de aarde en als die gekwetst of gesneden wordt een gom of traan van zich geeft die witachtig is en gauw stijf, hard of dik wordt.

Dan Theophrastus zegt in zijn 9^de boek dat dezen traan of gom vanzelf uit de wortel vloeit en daarna stolt en dat het niet nodig is dat men de wortel kwetst of schrapt.

Plaats.

Dit gewas wordt met grote menigte in het eiland Kreta gevonden, als Bellonius in het eerste boek Singularium verhaalt, en dat nergens elders dan op de toppen van de bergen. Theophrastus zegt er aldus van: ‘Men plag te menen dat Tragacantha nergens elders groeit dan in Kreta, maar nu is het zeker dat men ze in Achaia, Peloponnesus en in andere landen van Griekenland en op verschillende plaatsen van Azië vinden kan. Ze groeit ook in Arcadië’. Tegenwoordig heeft men ze in Frankrijk, te weten in Languedock, in het wild groeiend gevonden.

Naam.

De Grieken noemen dit gewas Tragacantha als of men in het Latijn Hirci spina of in onze taal bocksdoren zei.

De traan of gom die uit de wortel vloeit wordt ook Tragacantha genoemd en in de apotheken Gummi Tragacantha of met een bedorven naam Gummi Dragaganti of Dragantum en daarnaar in onze taal gom dragant.

Aard, kracht en werking.

Tragacantha of gom dragant heeft een papachtige klevende kracht waardoor ze de scherpte van de humeuren en galachtige vochtigheden verzoeten, verzachten en haar kracht benemen kan, ze is ook wat droog makend van aard.

Men gebruikt deze gom dragant zeer veel tegen allerhande hoest, rouwigheden van de keel en strot, heesheid en alle scherpe dunne zinkingen en toevallen van vochtigheden op de borst en andere delen van het lichaam, te weten met suiker of honig vermengt en met andere diergelijke dingen of alleen tot een likking gemaakt en ingenomen.

Die gom onder de tong gehouden smelt geleidelijk aan en neemt zo de rouwigheid van de tong en ganse mond en keel weg.

Gom dragant met zoete wijn of met water daar zoethout in gekookt is geweest gedronken is zeer goed om de smart en weedom van de lendenen en nieren te genezen, de kwetsing, knaging en smarten van de blaas en het bijten van de plas te verzoeten of te benemen.

Men gebruikt ze ook veel in die dingen die men in de apotheken tegen de gebreken van de ogen plag te bereiden.

Verkiezing. De beste gom Dragant, zegt Dioscorides, is diegene die doorluchtig, helder, dun, glad, effen, zuiver en wat zoetachtig van smaak is. In oude tijden plag men die van Kreta voor de beste te houden, maar diegene die in Arcadië gevonden wordt is niet erger dan die van Kreta, zo Theophrastus zegt.

BIJVOEGING.

In Klein Azië wordt de gom dragant die in het Latijn ook Tragacanthum heet veel gevonden en wordt van de landlieden verzameld en verkocht aan de ververs die er de zijden lakens een goede glans in het verven mee plegen te geven. En te Bursia werd er in tijden van Bellonius jaarlijks wel vier duizend pond van deze gom tot dat doel gebruikt.

In Kreta, getuigt dezelfde Bellonius, is de Tragacantha tweevormig, dan daar wordt er nu geen gom van verzameld zoals men in Theophrastus tijden deed.

(Astragalus tragacantha) De Tragacantha die in Provence groeit is van Lobel boksbaard genoemd of boksdoorn, in het Latijn Tragacantha hircinos spirillos & aruncos imita omdat de doorntjes de gedaante van boksbaardje schijnen te hebben, in het Frans barbe de renard of renebove, dat is vossenstaart en bokstakje en is een laag gewas, maar dicht, heel wit en op een vlakte met een grote hoop bijeengevoegd. De wortel is wit, lang en houtachtig en een vingerdik die met lange kromme vlechten onder de aarde verborgen is, de steel is zelden vijf en veertig cm hoog waaruit aan beide zijden bebladerde doornen als veren spruiten waarvan de onderste en oudste niets anders dan een doorn of blote straal van een aar schijnen te wezen en de opperste die bleek zijn vergaan niet, ja in een vreemd land zoals in Nederland. Deze steel is in meer takken gedeeld, stijf, houtachtig en wit en heel bezet met doornen en vol sterren. In het opperste tussen de doornachtige bladeren en op de dorens groeien vele bloempjes die vast bijeengevoegd zijn en die van de stekende brem gelijk, maar wit. De hauwtjes zijn ook veel en recht, wit en kleiner dan die van cicer of stekende brem waarin klein, wit, kantachtig zaad besloten ligt dat zo groot is als wit mosterdzaad. De plant wordt er niet gebruikt en dezelfde Lobel heeft niet onderzocht of er uit de gekwetste wortel enige gom vloeit die de gom dragant van de apotheken gelijk zou mogen wezen. [1178]

(Astragalus creticus) Andere soort van Tragacantha, in het Latijn Tragacantha altera van Clusius genoemd, is van groeien, takjes, bladeren en in al haar delen de voorgaande soort zeer gelijk, maar de bladeren vallen in de winter af. Ze is zeer struikachtig die vele takken heeft van dertig cm hoog, buigzaam, witachtig en harig als ze noch jong is en met vele lange grijze doornen, de wieken van de bladeren staan veel bijeen en zijn die van de linzen of echte Tragacantha gelijk, klein, wit en ruig en komen om beurten of met tussenruimte voort, zoet van smaak en ‘s winters als de bladeren afvallen dan worden de middelribben scherp als doornen. Hij heeft het in Spanje zien groeien op dorre onnutte grond. De bloemen, zeiden de inwoners van de landen daar ze groeit, zijn wit en niet groot. Daaraan groeien blaasjes als zijdewormen blaasjes of als die van Alcea. De wortel is taai, lang, getakt en met een zwarte schors bedekt, binnen wit, voos, zoet en wat gomachtig en vrijwel zonder smaak. Dezelfde twijfelt of ze de Neuras van de ouders zou mogen wezen die anders Poterion heet, dan van het Poterion zullen we elders spreken. Enige noemen het Tragacantha Hispanica, dat is Spaanse Tragacantha. Ze groeit nochtans ook genoeg in Provence of immers een medesoort er van wiens schilderij aan Clusius uit Aix in Provence gezonden is geweest zo de edele heer Nicolaus Fabricius, heer van Pekes die naar het bloeiende gewas zelf heeft laten tekenen. Waarin men de bladeren, doornen, bloemen, vruchten en zaden tezamen en ook apart zien mag, de middelribben zijn spits (zoals van de Spaanse ook gezegd is) en worden hard als doornen als de bladeren tegen de winter afvallen, in plaats daarvan komen er geen andere nieuwe bladen aan, dan in het voorjaar. Dan de echte Tragacantha verliest haar oude bladeren niet voordat de nieuwe gegroeid zijn en dan blijven de oude middelribben van de stelen ook staan die aan hun einden scherp als doornen zijn. Geen van deze twee kruiden is het Tragacantha Salmanticum, want dat is de naam van de tweede sterrendistel die tevoren van Dodonaeus beschreven is of de gele Jacea van Clusius.

Rauwolfius heeft drie soorten van Tragacantha op de berg Libanon gevonden waarvan de eerste is als de voorgaande soort van Clusius beschreven, de andere kleiner met gele bloemen en een ander ook zo klein, maar met stijver stelen, grijsachtig en met paarse bloemen.

Noch van de krachten.

Men houdt gom dragant voor koud in de tweede graad en vochtig in de eerste. Dan Galenus betoont dat ze enige verdrogende en stoppende kracht heeft, die niet scherp is en andere zeggen dat ze geschikt is om de zweetgaten te stoppen zoals de gom van Arabië.

Om de kwetsing van de blaas die van scherpe en bijtende vochtigheden komt met deze gom te genezen zal men er gebrande en gewassen hertshoren bij doen of wat aluin. Om de puisten en jeuk van de ogen te genezen mag men ze met melk weken.

Als iemand dampig of kort op de borst is die zal gerstewater nemen en daarin dragant en gom van Arabië doen, van elk evenveel en dat drinken.

Om de hoest en andere gebreken van de borst te genezen worden in de apotheken trochiscen, koekjes of pillen van deze gom gemaakt die hoestpillen en Diatragacanthum heten die iedereen genoeg bekend zijn en van sommige andere gebruikt worden om de dorst te verslaan.

Dragant geroosterd en dan gepoederd en met sap van kwee gedronken of in een klysma gebruikt stopt de rode loop.

Die een grote verheven of gezwollen lip heeft zodat er vlees aan groeit als wratten, die zal dragant in rozenwater laten smelten en mengen er ameldonk of stijfsel bij en leggen dat er als een pleister op.

Dragant met rozenwater en wat kamfer gemengd maakt een heldere huid van het aanzicht als men die met katoen of boomwol bestrijkt die hierin nat gemaakt is. Witte gom dragant verkoelt meest en mag tien jaar lang goed bewaard worden.