Peucedanum

HET VII. CAPITEL.

Van Wilde Eppe.

Ghedaente.

Dit cruydt, dat sommighe hier te lande Wilde Eppe, ende sommighe andere oock Water-Eppe noemen, is de gheslachten van Eppe, aengaende de menighvuldighe snippelinghen, ende oock aengaende de grootte van sijn bladeren eenighsins ghelijck: want die bladeren zijn oock breedt ende wijdt, in kleyne dunne ende diepe kervinghen rondom ghesneden ende ghekerft. De steelen zijn rondt, ghestreept, in ettelijcke ledekens [1093] oft knoopkens verdeylt, van binnen hol, anderhalven voet hoogh, oft hoogher, somtijdts uyt eenen wortel twee oft dry by een spruytende, beneden omtrent der aerden somtijdts bruyn-roodt van verwe: op d’opperste van de welcke wassen ronde kroonkens, voortbrenghende witte bloemkens; ende daer nae volght plat rondt saedt, den sade van Dille niet seer onghelijck. De wortel is in twee oft dry langhe wortelkens verdeylt, die selden nederwaerts, maer meest dweers, herwaerts ende derwaerts uytghespreydt wassen, ende van binnen wit van verwe zijn.

Dit heel cruydt, met sijn steelen ende bladeren, is vol wit melckachtigh sap; ’t welck daer uyt vloeyt als het erghens ghesneden oft ghequetst wordt.

Plaetse.

Men vindt dit ghewas in de vochtighe plaetsen, neffens de meeren, omtrent de staende wateren, ende aen de kanten van de grachten, somtijdts oock neffens de struycken oft stammen van de oude Elsenboomen..

Tijdt.

Dese Wilde Eppe bloeyt in Braeckmaendt; ende in Hoymaendt wordt haer saedt rijp.

Naem.

De Apotekers van Nederlandt pleghen dit cruydt hier voormaels Meum te noemen, ende het saedt van ’t selve voor het waerachtigh Meum te ghebruycken; doch met groote dwalinge ende onverstandigheyt. De Hooghduytschen noemen ’t Olsenich; ende daer nae heeft Valerius Cordus op ’t Latijnsch Olsenichium willen heeten. Hier te lande wordt het hedensdaeghs van sommighe Wilde Eppe, ende op ’t Latijnsch Apium silvestre genoemt: sommighe hebben ’t oock Water-Eppe, dat is op ’t Latijnsch ende Griecksch Aquatile Apium, oft Hydroselinon ghenoemt. Dan Hydroselinon is eenen naem, die de Ghemeyne Eppe oft Jouffrouw Merck, ende somtijdts oock het Sium aquatile van sommighe medeghedeylt wordt; daerom salmen dit teghenwoordigh gewas bequaemelijcker den naem Sylvestre Apium, dat is Wilde Eppe, toe-eyghenen ende laeten houden. Want aengaende het Sylvestre Apium, soo isser een ghewas met dien naem by Dioscorides vermaent in ’t capitel van Daucus: ende daer af spreeckt Theophrastus oock in sijn 7.boeck, wanneer hy seyt, dat het onderschil van de soorten van Eppe in de bladeren eensdeels ende eensdeels in de steelen gheleghen is; in voegen dat sommige soorten witte steelen hebben, sommighe peersche oft verscheydenverwighe: want de ghene die peersche oft verscheydenverwighe steelen hebben, seydt hy de Wilde Eppe meest ghelijck te wesen. Ende om dese reden, siende dat ons teghenwoordighe Wilde Eppe oft Olsenich van steelen onderwaerts roodt oft peersachtighe was, ende van bladeren de Eppe gheleeck, hebben wy de selve hier voortijdts Apium silvestre oft Wilde Eppe te noemen, dan de dwalinghe van de voorseyde Apotekers van Nederlandt volghende, de selve voor het oprecht Meum te houden ende te laeten ghebruycken. Maer nu ter tijdt, merckende datse van sommighe voor het Thysselium van Plinius ghehouden wordt, ende niet bevindende waer in hun reden dies aengaende te wederlegghen soude moghen wesen, hebben wy ons tot die meyninghe oock laeten brengen, ende ghelooven datse het oprecht Thysselium van Plinius wel soude moghen wesen, sonderlinghen nu haer haer krachten met dese teghenwoordighe Wilde Eppe soo wel over een schijnen te komen. Want het Thysselium, als den voorseyden Plinius in ‘t 11.capitel van sijn 25.boeck betuyght, en is de Eppe niet onghelijck: ende haer wortel treckt ende haelt de taeye vochtigheden ende slijmerigheden uyt den hoofde: ende dit selve kan de wortel van dese onse Wilde Eppe oock seer merckelijck ende sterckelijck doen, als wy hier nae betoonen sullen. Voorts soo komt den naem Thysselion met den naem Wilde oft Water Eppe niet qualijck over een ghemerckt dat het Thysselion soo genoemt schijnt te wesen, om dat het sich selven in waterachtighe ende broeckige plaetsen (eleioi oft helio gheheeten) verbreydende oft wijt verspreydende wast.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Wilde Eppe, ende sonderlingen de wortel daer af, is warm ende droogh tot in den derden graed.

De wortel in den mondt ghehouden ende gheknauwt, treckt veel slijmerigheydt ende taeye vochtigheydt uyt den monde ende uyt den hoofde; ende versoet den weedom van de tanden: ’t welck Plinius van sijn Thyselium oock betuyght.

De selve wortel is sonder twijffel oock verdeylende, dunmaeckende, doorsnijdende ende openende van krachten: sy verweckt de pisse ende maendtstonden: ende in ’t kort geseyt, vermagh al ’t gene dat de andere geslachten van Eppe doen konnen: selfs sy is in ’t wercken stercker ende gheweldigher dan de wortel van eenighe ander Eppe.

Dan al is ’t saecke dat dit gewas de voorseyde deughden ende krachten heeft, men magh nochtans, nae de dwalinghe van de oude Apotekers van Nederlandt, de wortelen Meum gheensins niet houden oft ghebruycken: want dat veele van den anderen verschillende cruyden zijn, als uyt het Capitel van Meum klaerlijcker blijcken kan.

BIIVOEGHSEL.

In Hooghduytschlandt is dit ghewas niet alleen Olsenich gheheeten, maer oock Wilder Epffich; in ’t Fransoys Ache sauvage, in ’t Griecks Selinon agrion: Lobel noemt het Thysselinum Plinij, ende niet Thysselium; anders Sylaus Valerandi, ende Meum van de Hollanders ende van de Antwerpenaers. Dit cruydt ghelijckt de Eppe oft Veldt-Pastinake van de ouders; ende heeft de opperste bladers van den Coliander. De steelen zijn somtijdts dry voeten hoogh, spruytende uyt eenen wortel als die van Meum, eenen vingher dick, oft dicker, vol melckachtigh sap: ’t saedt is plat, bladerachtigh, grooter ende ronder dan de Dille saedt, specerijachtigh ende heet van smaeck: sulcks als de wortel oock is. Men vindt dit ghewas in sommighe vochte velden van Hollandt, ende oock in Brabandt: het wordt oock in de hoven gheoeffent. Sommighe heeten Kievits wortelen. In Hollandt hebben eertijts sommighe de wortelen t’onrecht voor die van Gentiane verkocht; dies sy oock Gentianae falsa ghenoemt worden.

Groote Eppe wordt oock Apium silvestre gheheeten, als hier voor gheseydt is; ende den Slavoenschen Hanenvoet heet oock soo, ende in ’t Griecks Selinon agrion.

Aengaende dat dit gewas Water-Eppe heet; in ’t Latijn Apium palustre aut aquatile, dien naem komt met de naemen van Jouffrouwe Merck wat over een, die oock Paludapium heet, als elders gheseydt is: dan het Sium heet oock Water-Eppe, met haer mede-soorten; anders Water-Biesen, Phellandrium ende eenige soorten van water-Hanen-voet.

Apium risus, oft Apium Sardonium is den naem van Water-Hanen voet, maer eyghentlijcker van de Cueckenschelle.

Apium Sardum is onse ghemeyne Peterselie

Apium haemorrhoïdarum is Kleyn Speen-cruydt.

Noch van de krachten.

Dese Wilde Eppe versterckt door stovinghe de verkoude maghe: sy reynight de moeder, ende bereydt die te ontfanghen: sy verdrijft de colijcke ende pijne van [1094] de moeders, is ‘t dat ghy die met Bijvoet roostet op een gloeyende schoppe ende met rooden Wijn besproeyet ende op den buyck leyt. Sy is oock sonderlinghe goedt teghen de naeweeen oft pijne van de moeder nae dat een vrouwe ghebaert heeft, is ’t dat ghy die met bloemen van Camille, ende bladers van Bijvoet kleyn ghescherft ende met vier doeyeren van Eyers ghemenght, in een panne met olie van Lelien roost, ende al warm op den buyck ende navel leght. Sap van de selve Wilde Eppe rondom de manlijckheydt gestreken, beneemt by nachte alle afgaen van saedt. Een plaester gemaeckt van bladers van dese Wilde Eppe, bladers ende wortels van Raepen, ende Peterselie wortels, al tsamen wel kleyn ghescherft, ende met suyveren Wijn ende Boter gheroost, doet water maecken de ghene die langhe gheweest hebben sonder te konnen pissen, boven de schamelheydt, ende op de liesschen gheleydt. Dan alle dese krachten worden van sommighe het Derde Sion, dat is de oprechte Water-Eppe, toegheschreven; hoe wel de teghenwoordighe al ’t selve vermagh.

HET VII. KAPITTEL.

Van wilde eppe. (Peucedanum palustre)

Gedaante.

Dit kruid dat sommige hier te lande wilde eppe en sommige andere ook watereppe noemen lijkt enigszins op is de geslachten van eppe aangaande de menigvuldige snippers en ook aangaande de grootte van zijn bladeren want die bladeren zijn ook breed en wijd en in kleine dunne en diepe kerven rondom gesneden en gekerfd. De stelen zijn rond, gestreept en in ettelijke leden [1093] of knoopjes verdeeld, van binnen hol en vijf en veertig cm hoog of hoger en soms spruiten er uit een wortel twee of drie bijeen die beneden omtrent de aarde soms bruinrood van kleur zijn, op het opperste er van groeien ronde kroontjes die witte bloempjes voortbrengen en daarna volgt plat rond zaad dat veel op het zaad van dille lijkt. De wortel is in twee of drie lange worteltjes verdeeld die zelden naar beneden, maar meest dwars, herwaarts en derwaarts uitgespreid groeien en van binnen wit van kleur zijn.

Dit hele kruid met zijn stelen en bladeren is vol wit melkachtig sap wat er uit vloeit als het ergens gesneden of gekwetst wordt.

Plaats.

Men vindt dit gewas in de vochtige plaatsen naast de meren, omtrent de staande wateren en aan de kanten van de grachten, soms ook naast de struiken of stammen van de oude elzenbomen..

Tijd.

Deze wilde eppe bloeit in juni en in juli wordt het zaad rijp.

Naam.

De apothekers van Nederland plegen dit kruid hier vroeger Meum te noemen en het zaad er van voor het ware Meum te gebruiken, doch met grote dwaling en onverstandigheid. De Hoogduitsers noemen het Olsenich en daarnaar heeft Valerius Cordus het op het Latijns Olsenichium willen noemen. Hier te lande wordt het tegenwoordig van sommige wilde eppe en op het Latijns Apium silvestre genoemd, sommige hebben het ook watereppe en dat is op het Latijns en Grieks Aquatile Apium of Hydroselinon genoemd. Dan Hydroselinon is een naam die de gewone eppe of juffrouwmerk en soms ook aan het Sium aquatile van sommige meegedeeld wordt en daarom zal men dit tegenwoordig gewas beter de naam Sylvestre Apium, dat is wilde eppe, toe eigenen en laten houden. Want aangaande het Sylvestre Apium, zo is er een gewas met die naam bij Dioscorides vermaand in het kapittel van Daucus en daarvan spreekt Theophrastus ook in zijn 7^de boek wanneer hij zegt dat het verschil van de soorten van eppe eensdeels in de bladeren en eensdeels in de stelen gelegen is, op die manier dat sommige soorten witte stelen hebben, sommige paarse of verschillend kleurige, want diegene die paarse of verschillend gekleurde stelen hebben zegt hij dat die het meest op wilde eppe lijken. En om deze reden en zien dat onze tegenwoordige wilde eppe of Olsenich van stelen beneden rood of paarsachtige is en van bladeren op eppe lijkt hebben we die hier vroeger Apium silvestre of wilde eppe genoemd, dan de dwaling van de voor vermelde apothekers van Nederland volgen en die voor het echt Meum te houden en te laten gebruiken. Maar tegenwoordig nu we merken dat het van sommige voor het Thysselium van Plinius gehouden wordt en niet weten waarin hun reden wat dat aangaat te weerleggen zou mogen wezen hebben we ons tot die mening ook laten brengen en geloven dat het de echte Thysselium van Plinius wel zou mogen wezen vooral nu haar krachten met deze tegenwoordige wilde eppe zo goed overeen schijnen te komen. Want het Thysselium zoals de voor vermelde Plinius in het 11^de kapittel van zijn 25^ste boek betuigt is de eppe vrij gelijk en haar wortel trekt en haalt de taaie vochtigheden en slijmerigheden uit het hoofd en dit kan de wortel van deze onze wilde eppe ook zeer opmerkelijk en sterk doen zoals we hierna betonen zullen. Voorts zo komt de naam Thysselion met de naam wilde of watereppe niet slecht overeen, gemerkt dat het Thysselion zo genoemd schijnt te wezen omdat het zichzelf in waterachtige en broekachtige plaatsen (eleioi of helio genoemd) verbreiden of wijdt verspreid groeit.

Aard, kracht en werking.

Deze wilde eppe en vooral de wortel er van is warm en droog tot in de derde graad.

De wortel in de mond gehouden en gekauwd trekt veel slijmerigheid en taaie vochtigheid uit de mond en uit het hoofd en verzoet de weedom van de tanden, wat Plinius van zijn Thyselium ook betuigt.

Die wortel is zonder twijfel ook verdelend, maakt dun makend, doorsnijdt en opent van krachten, ze verwekt de plas en maandstonden en in het kort gezegd ze kan al hetgeen dat de andere geslachten van eppe doen kunnen en zelfs is ze in het werken sterker en geweldiger dan de wortel van enig andere eppe.

Dan al is het zo dat dit gewas de voor vermelde deugden en krachten heeft, men mag het nochtans naar de dwaling van de oude apothekers van Nederland de wortels geenszins voor Meum houden of gebruiken, want dat het veel van elkaar verschillende kruiden zijn blijkt duidelijk uit het kapittel van Meum.

BIJVOEGING.

In Hoogduitsland is dit gewas niet alleen Olsenich genoemd, maar ook Wilder Epffich, in het Frans ache sauvage, in het Grieks Selinon agrion, Lobel noemt het Thysselinum Plinij en niet Thysselium, anders Sylaus Valerandi en Meum van de Hollanders en van de Antwerpenaars. Dit kruid lijkt op eppe of veldpastinaak van de ouders en heeft de opperste bladeren van de koriander. De stelen zijn soms negentig cm hoog en spruiten uit een wortel als die van Meum en zijn een vinger dik of dikker en vol melkachtig sap, het zaad is plat, bladachtig en groter en ronder dan dillezaad, specerijachtig en heet van smaak zulks als de wortel ook is. Men vindt dit gewas in sommige vochtige velden van Holland en ook in Brabant, het wordt ook in de hoven geteeld. Sommige noemen het kievits wortels. In Holland hebben sommige vroeger de wortels te onrecht voor die van Gentiane verkocht zodat ze ook Gentianae falsa genoemd worden.

Grote eppe wordt ook Apium silvestre genoemd, zoals hiervoor gezegd is en de Sloveense hanenvoet heet ook zo en in het Grieks Selinon agrion.

Aangaande dat dit gewas watereppe heet, in het Latijn Apium palustre aut aquatile, die naam komt met de namen van juffrouwmerk wat overeen die ook Paludapium heet, als elders gezegd is, dan het Sium heet ook watereppe met haar medesoorten, anders waterbiezen, Phellandrium en enige soorten van waterhanenvoet.

Apium risus of Apium Sardonium is de naam van waterhanenvoet, maar eigenlijk van de keukenschel.

Apium Sardum is onze gewone peterselie

Apium haemorrhoïdarum is klein speenkruid.

Noch van de krachten.

Deze wilde eppe versterkt door stoven de verkouden maag en reinigt de baarmoeder en bereidt die te ontvangen, ze verdrijft de maagpijn en pijn van [1094] de baarmoeder als ge die met bijvoet roostert op een gloeiende schop en met rode wijn besproeit en op de buik legt. Ze is ook bijzonder goed tegen de naweeen of pijn van de moeder nadat een vrouwe gebaard heeft en is het dat ge die met bloemen van kamille en bladeren van bijvoet klein scherft en met vier dooiers van eieren mengt en in een pan met olie van lelies roostert en al warm op de buik en navel legt. Sap van die wilde eppe rondom de manlijkheid gestreken beneemt ‘s nachts alle afgaan van zaad. Een pleister gemaakt van bladeren van deze wilde eppe, bladeren en wortels van rapen en peterseliewortels die alle tezamen goed klein gescherfd zijn en met zuivere wijn en boter geroosterd laat water maken diegene die lang zonder te kunnen plassen geweest zijn boven de schaamstreek en op de liezen gelegd. Dan al deze krachten worden van sommige het derde Sion, dat is de echte watereppe, toegeschreven, hoewel de tegenwoordige hetzelfde kan.

HET III. CAPITEL.

Van Bergh-Eppe.

Ghedaente.

De Bergh-Eppe heeft eenen dunnen teeren steel, als Dioscorides schrijft, omtrent een spanne langh, uyt een dunne wortel voortspruytende, daer aen kleyne tackskens wassen met kleyne kroonkens oft hoofdekens, oft, als Theophrastus seydt, met kleyne bladeren, ghelijck aen Scheerlinck, maer veel kleyner ende dunner; waer op langhachtigh saedt voortkomt, den sade van Comijn ghelijck, dat dun oft smal, welrieckende, ende scherp op de tonghe is.

Soodanighe Eppe en is hedensdaeghs noch van niemandt ten vollen bekent, dat ick weete. Want dat de Kervel het oprecht Oreoselinon oft Bergh-Eppe van de ouders soude wesen (gelijck veele meynen) dat en dunckt my niet waerschijnelijck ghenoegh.

Dan voor het oprecht Oreoselinon wordt van sommighe een ghewas ghetoont, dat in Slesingerlandt hedensdaeghs Veel gutta oft Viel gutt ghenoemt wordt; ’t welck sulcken ghedaente heeft als volght: Haer bladeren zijn als die van Ghemeyne Peterselie, maer grooter, ende wijder uytghespreydt, in veele by een aen dunne steelkens hanghende bladerkens verdeylt oft ghesneden. Den steel is kort. De bloemen komen in kroonkens voort, ende zijn wit. Het saedt is kleyn. De wortel is tamelijcken dick ende langh, witachtigh van verwe, wat scherpachtigh ende bitterachtigh van smaeck, ende niet onlieflijck van reuck.

Plaetse.

Dioscorides schrijft, dat het Oreoselinon, dat is Bergh-Eppe, ghemeynlijck op steenige ongebouwde plaetsen ende op hooghe dorre berghen wast. Dese tegenwoordighe Veel gutta komt oock op ’t gheberghte voort, te weten op die bergen, die Slesien van Moravien scheyden, ende oock meer andere daer omtrent ghelegen bergen ende heuvelen. My ghedenckt, datse my hier voortijdts ghesonden is gheweest van Martinus Tulemannus, diese in ’t landt van Luyck gevonden hebbende, in sijnen hof te Maestricht neerstighlijck oeffende ende in weerden hiel.

Naem.

Dese soorte van Eppe heet in ’t Griecks Oreoselinon; in ’t Latijn nae den Grieckschen oock Apium montanum ende Montapium, dat is Bergh-Eppe. Sy heeft noch andere naemen onder de verworpen toenaemen by Dioscorides, te weten Petroselinon agrion, ende Apium in ’t Latijn: maer Dioscorides toont ghenoegh, dat het Petroselinon van het Oreoselinon verschilt, te wijl hy daer aldus van schrijft: Wy moeten ons wel wachten van dolen, het Oreoselinon voor het oprecht Petroselinon aennemende, om dieswille dat het op rotsen ende steenachtighe gronden wast: want het Petroselinum is een gantschelijck ander ghewas.

Aengaende ’t cruydt dat ons voor de oprechte Bergh-Eppe getoont is gheweest, dat selve is in Slesingerlandt Viel gut, Veel gutt oft Veel gutta gheheeten gheweest, als een cruydt dat Seer goet ende tot veele dingen nut ende dienstelijcke is, als ofmen in ’t Latijn Multi bona seyde. Dan het en sal den naem Bergh-Eppe oft Oreoselinon niet al te onrechtelijck oft te oneyghentlijck voeren: want het groeyt oock op de berghen, als voorseydt is; ende daer toe soo en is het de Eppe niet onghelijck van ghedaente; dan daer ontbreeckt een teecken aen, te weten dat het saedt met ’t Comijn saedt geen ghelijckenisse en heeft: want hadde het sulcks saedt, niemandt en soude konnen loochenen, oft dit moest het oprecht Oreoselinon van de ouders wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Bergh-Eppe oft Oreoselinon, als Galenus betuyght, is van aerdt ende krachten de Ghemeyne Eppe oft Peterselie oock seer ghelijck, maer stercker ende gheweldigher in ’t wercken.

Oreoselinon, seydt Dioscorides, oft Bergh-Eppe, te weten alsmen ’t saedt ende wortelen met wijn te drincken gheeft, doet sterckelijck pissen: verweckt de maendtstonden van de vrouwen: daer toe soo wordt het seer nuttelijck vermenght in alle Teriakelen, compositien ende gheneesmenghelinghen oft medicijnen die water doen lossen, ende verwarmende zijn.

De soorte van Eppe, die Veelgutte heet, is tot veelerley ghebreken ende qualen nut ende goet; ende magh daerom den naem Veel goet oft Seer goet met reden voeren. Haer wortel is oock verwarmende ende verdrooghende van aerdt, ende dat seer verre in den tweeden graed: sy maeckt dun, verdeylt, doorsnijdt, opent, verweckt de pisse, breeckt den steenen ende graveel van de nieren ende blase, ende doetse rijsen; verweckt de maendtstonden; opent de verstoptheden van de lever ende milte; ende is seer goedt om de geelsucht te ghenesen. De selve wortel gheknauwt, versoet den tandt-sweer, ende doet het zeever oft speecksel ghemackelijck voortkomen.

BIIVOEGHSEL.

Dese Bergh-Eppe, van Lobel Oreoselinon oft Petroselinon gheheeten, in ’t Enghelsch Mountayne Persely, wordt veel ghevonden in ’t gheberghte omtrent Lyons, hebbende een dicke, lange, witte, scherpe ende specerijachtighe wortel, ende boven, daer den steel uytsteeckt, eenen hayrachtighe krans, ghelijck dien van de Libanotis. De bladers zijn die van de Venetiaensche Steen-Eppe van ghedaente ende grootte ghelijck: den steel en is niet langh, maer uytghespreydt. ‘Tsaedt ende het kroonken is oock dierghelijck: in ’t Hooghduytsch heet het Berch-Epffich; in ’t Fransoys Ache des montagnes. In Italien wast een Apio montana, dat sy oock Selino noemen, hebbende een kleyne wortel, ende daer uyt eenen steel, een spanne hoogh, met veele kleyne tackskens, draghende de kroonkens als Scheerlinck, maer veel kleyner, vergadert van veele kleyne langhworpigh, scherp, smal, welrieckende saedt, als Comijn-saedt, dat op de berghen wast in steenighen grondt.

Kleyn Bergh-Selinum, van Clusius beschreven, ende Selinum montanum pumilum gheheeten, gheeft uyt de wortel ettelijcke gheblaedde tackskens als die van Venckel oft Peucedanum, maer veel kleyner, ende selden meer dan vijftien bladerkens hebbende: uyt ’t midden van dese tacken spruyt eerst eenen steel van een spanne hoogh, dick, in andere sijd-tacksken verspreyt; elck een van de welcke maer neghen bladerkens en hebben, met hun breedte den steel besettende, van reuck de Pastinaken oft Pee-bladeren ghelijckende; elck tacksken is gheladen met een kroonken van witte bloemkens, sonder reuck, kleyn, van vijf bladerkens ghemaeckt, met soo veele draeykens verciert; daer nae volght saedt als dat van Selinum oft ghemeyne Peterselie. De wortel is bovenwaerts dick, geveselt ende ruygh, kort, voos ende wit van binnen, van buyten bruyn ende gherimpelt, onderwaerts ghemeynlijck in tweeen gedeylt. Sy wast in Oostenrijck; ende bloeyt daer in Mey. Het schijnt dat sy het tweede iaer vergaet, als de kroonkens-draghende cruyden meest alle pleghen, die niet langher en leven dan tot hun saedt rijp gheworden is. [1089] Ander Oreoselinum is de ghemeyne Kervel.

Petroselinon quorumdam is de Kleyne Bevernelle.

Partimendilla is oock een soorte van Kleyn Selinum oft Eppe (in ’t Latijn Apium minus) in Grieckenlandt soo ghenoemt.

Oreoselinum silvester, meynt Fabius Columna, is onse Ghemeyne Peterselie; de welcke in ’t wildt op de berghen wassende den Scheerlinck heel wel ghelijckt, maer in de hoven onderhouden zijnde, gantsch sulcks wordt als de ghene die men hier te lande in de hoven saeyt.

Wilde Peterselie, oft Apium Cicutarium van Camerarius, is de Cicutaria fatua, in ’t Bijvoeghsel van Scheerlinck beschreven; maer Apium Cicutarium van Columna, is een groote soorte van Stinckende Cicutaria; waer van wy aldaer oock ghehandelt hebben, ende by de Groote Eppe wat spreken sullen.

HET III. KAPITTEL.

Van bergeppe. (Peucedanum oreoselinum)

Gedaante.

Bergeppe heeft een dunne tere steel, als Dioscorides schrijft, omtrent een zeventien cm lang die uit een dunne wortel voortspruit waaraan kleine takjes groeien met kleine kroontjes of hoofdjes of, als Theophrastus zegt, met kleine bladeren net zoals aan scheerling, maar veel kleiner en dunner waarop langachtig zaad voortkomt dat op het zaad van komijn lijkt dat dun of smal, welriekend en scherp op de tong is.

Zodanige eppe is tegenwoordig noch van niemand ten volle bekend dat ik weet. Want dat kervel het echt Oreoselinon of bergeppe van de ouders zou wezen (zoals vele menen) dat lijkt me niet waarschijnlijk genoeg.

Dan voor het echt Oreoselinon wordt van sommige een gewas getoond dat in Silezië tegenwoordigs Veel gutta of Viel gutt genoemd wordt wat zo’n gedaante heeft als volgt: ‘Haar bladeren zijn als die van gewone peterselie, maar groter en wijder uitgespreid en in vele bijeen aan dunne steeltjes hangende bladertjes verdeeld of gesneden. De steel is kort. De bloemen komen in kroontjes voort en zijn wit. Het zaad is klein. De wortel is tamelijk dik en lang, witachtig van kleur en wat scherpachtig en bitterachtig van smaak en niet onlieflijk van reuk’.

Plaats.

Dioscorides schrijft dat het Oreoselinon, dat is bergeppe, gewoonlijk op stenige ongebouwde plaatsen en op hoge dorre bergen groeit. Deze tegenwoordige Veel gutta komt ook op het gebergte voort, te weten op die bergen die Silezië van Moravië scheiden en ook meer andere daar omtrent gelegen bergen en heuvels. Ik herinner me dat me hier vroeger gezonden is geweest van Martinus Tulemannus die het in het land van Luik gevonden heeft en in zijn hof te Maastricht vlijtig teelde en in waarde hield.

Naam.

Deze soort van eppe heet in het Grieks Oreoselinon en in het Latijn naar de Griekse ook Apium montanum en Montapium, dat is bergeppe. Ze heeft noch andere namen onder de verworpen toenamen bij Dioscorides, te weten Petroselinon agrion en Apium in het Latijn, maar Dioscorides toont genoeg dat het Petroselinon van het Oreoselinon verschilt omdat hij er aldus van schrijft: ‘Wij moeten ons wel wachten van dolen om het Oreoselinon voor het echt Petroselinon aan te nemen omdat het op rotsen en steenachtige gronden groeit, want het Petroselinum is een gans ander gewas’.

Aangaande het kruid dat ons voor de echte bergeppe getoond is geweest, dat heet in Silezie Viel gut, Veel gutt of Veel gutta als een kruid dat Zeer goed en tot vele dingen nuttig en dienstbaar is als of men in het Latijn Multi bona zei. Dan het zal de naam bergeppe of Oreoselinon niet al te onrecht of te oneigen voeren want het groeit ook op de bergen, als gezegd is, en daartoe zo is het de eppe vrij gelijk van gedaante, dan er ontbreekt een teken aan, te weten dat het zaad met het komijnzaad geen gelijkenis heeft want had het zulk zaad zou niemand kunnen loochenen of dit moest het echt Oreoselinon van de ouders wezen.

Aard, kracht en werking.

Bergeppe of Oreoselinon, als Galenus betuigt, is van aard en krachten de gewone eppe of peterselie ook zeer gelijk, maar sterker en geweldiger in het werken.

Oreoselinon, zegt Dioscorides, of bergeppe, te weten als men het zaad en wortels met wijn te drinken geeft laat sterk plassen, verwekt de maandstonden van de vrouwen en daartoe wordt het zeer nuttig vermengd in alle teriakels, composities en geneesmengsels of medicijnen die water laten lossen en verwarmend zijn.

De soort van eppe die Veelgutte heet is tot vele gebreken en kwalen nuttig en goed en mag daarom de naam Veel goed of Zeer goed met reden voeren. Haar wortel is ook verwarmend en verdrogend van aard en dat zeer ver in de tweede graad, ze maakt dun, verdeelt, doorsnijdt, opent, verwekt de plas, breekt de stenen en niergruis van de nieren en blaas en laat ze rijzen, verwekt de maandstonden, opent de verstoppingen van de lever en milt en is zeer goed om de geelzucht te genezen. Die wortel gekauwd verzoet de tandpijn en laat het kwijl of speeksel gemakkelijk voortkomen.

BIJVOEGING.

Deze bergeppe is van Lobel Oreoselinon of Petroselinon genoemd en in het Engels mountayne persely en wordt veel gevonden in het gebergte omtrent Lyon en heeft een dikke, lange, witte, scherpe en specerijachtige wortel en boven, daar de steel uitsteekt, een haarachtige krans als die van de Libanotis. De bladeren zijn die van de Veneetse steeneppe van gedaante en grootte gelijk, de steel is niet lang, maar uitgespreid. Het zaad en het kroontje is ook diergelijk, in het Hoogduits heet het Berch-Epffich, in het Frans ache des montagnes. In Italië groeit een Apio montana dat ze ook Selino noemen en dat heeft een kleine wortel en daaruit een steel van zeventien cm hoog met vele kleine takjes en draagt een kroontje als scheerling, maar veel kleiner die verzameld is van vele kleine langwerpig, scherp, smal, welriekend zaad als komijnzaad dat op de bergen groeit in stenige grond.

(Pimpinella dioica) Klein berg Selinum is van Clusius beschreven en Selinum montanum pumilum genoemd geeft uit de wortel ettelijke bladige takjes als die van venkel of Peucedanum, maar veel kleiner en heeft zelden meer dan vijftien bladertjes en uit het midden van deze takken spruit eerst een steel van een zeventien cm hoog die dik en in andere zijtakjes verspreid is en elk er van heeft maar negen bladertjes die met hun breedte de steel bezette en van reuk op pastinaken of peenbladeren lijken en elk takje is geladen met een kroontje van witte bloempjes zonder reuk die klein en van vijf bladertjes gemaakt zijn en met zoveel draadjes versierd en daarna volgt zaad als dat van Selinum of gewone peterselie. De wortel is bovenwaarts dik, gevezeld en ruig, kort, voos en wit van binnen en van buiten bruin en gerimpeld, van onderen gewoonlijk in tweeën gedeeld. Het groeit in Oostenrijk en bloeit daar in mei. Het schijnt dat ze het tweede jaar vergaat net zoals de kroontjeskruiden meest allen doen die niet langer leven dan tot hun zaad rijp geworden is. [1089] Ander Oreoselinum is de gewone kervel.

Petroselinon quorumdam is de kleine bevernel.

Partimendilla is ook een soort van klein Selinum of eppe (in het Latijn Apium minus) die in Griekenland zo genoemd wordt.

Oreoselinum silvester, meent Fabius Columna, is onze gewone peterselie die in het wild op de bergen groeit en veel op scheerling lijkt, maar als jet in de hoven onderhouden wordt gans zulks wordt zoals diegene die men hier te lande in de hoven zaait.

Wilde peterselie of Apium Cicutarium van Camerarius is de Cicutaria fatua en is in het bijvoegsel van scheerling beschreven, maar Apium Cicutarium van Columna is een grote soort van stinkende Cicutaria waarvan we daar ook gehandeld hebben en bij de grote eppe wat spreken zullen.