Bombax

Palma linum. Den boom met de Wolle; Garen, Papier, Lemmet, Flesschen, Seep, ende oock Broodt van verscheyden Indiaensche boomen ghenomen. 26.

By de voorbeschreven gheslachten van Dadel-boomen soude het Palma-linum van Lobel beschreven oock moghen vermaent worden: dan dat selve hebben wy goedt ghevonden in dit Capitel bijsonderlijck te beschrijven: midtsgaders noch verscheyden andere Indiaensche boomen, die eenighe andere nuttigheden hebben, meer tot gherief van de ghesonde menschen dan eyghentlijck tot de ghesontmaeckinghe oft ghenesinghe der siecten streckende.

Palma-linum, uyt Peru ghebroght, seydt Lobel, gheeft rechte scheuten, een spiese hoogh, eenen vingher oft duym dick, op d’een sijde half rondt ende effen, als een seer langhe ribbe, langhs henen twee diepe groeven hebbende, holachtigh ghewelft ghelijck het onderste van een schip; in welcke holle strepen hun voeghen veele dicke bladers, eenighsins die van den Dadel-boom ghelijck, oft rietachtigh, maer smaller, ende van een ghetrocken zijnde, de hayren van de schorsen van het Kemp gantsch ghelijckende, seer taey, ende bequaem om daer koorden ende zeelen af te draeyen. Van onder tot boven toe in den schoot van de voren oft strepen schuylen veele kleyne bieskens ghelijck die van Spartium, ende soo groot als die van Elpha, behalven alleen in ’t opperste, daer den steel ghelijck eenen aerdighen ghekropten stangel, uytghespreydt is, ende ghekroont.

Eenen vremden Wolle-boom, van Clusius Lanifera arbor peregrina ghenoemt, wast in het eylandt Java, omtrent de vermaerde stadt Bantam; ende is eenen hooghen boom, veele tacken hebbende, met veele bladeren beset, als de Wilghe, maer veel smaller, ende de bladeren van Rosmarijn ghelijcker, doch langher: daer aen wassen vruchten, bijnae als hauwen, ses duymbreedden langh, vijf dick in ’t omgaen, van den steel allenghskens dicker wordende, bedeckt met een dunne velachtighe aschgrauwe schorsse, gherimpelt, voorwaerts spits oft scherp afgaende, van ’t beghinsel, dat is van den steel af, in vijf spleten open gaende, vol heel fijn ende sacht wit dons, als wol oft guychelhayr: daer tusschen schuylen veele swarte saden, veel kleyner dan oprecht Catoen-saedt, aen de wolle selve niet vast houdende oft klevende, ghelijck het ghebeurt in ’t Catoen, maer vry ligghende, ende rondom vijf langhe afschutselkens, die in ’t midden van de hauwe selve ghevoeght zijn, wassende. Dese wolle is te kort om eenigh garen van te spinnen, maer dient meest om daer kussens mede te vollen: waer toe sy seer goedt schijnt te wesen, ghemerckt dat sy veel sachter is dan Catoen, iae dan eenighe vederen oft pluymen moghen wesen. Daer wordt nochtans oock garen van ghesponnen op een vremde wijse: ende dat ghebruycken sy voor naey-garen, om hun kleederen mede te maecken.ende dit is ’t ghene dat Franc. Roderiguez, in Bengala gheboren, aen Clusius te kennen ghegheven heeft, aengaende desen boom.

Wollen-boom van Guinea. Aen den Zeekant van Guinea wassen boomen met dierghelijcke vruchten als wy voren uyt Clusius beschreven, doch grooter van bladeren, tuyght Sebald de Weert.

Wolle-boom van Bellonius, van hem in ’t Latijn Lanifera arbor gheheeten, soude den voorbeschreven Wolle-boom wel moghen wesen. Hy wast in Egypten ende Arabien; ende brenght vruchten voort als Appelen, die met dunne sachte Wolle vervult zijn, fijnder dan Sijde; daer de Arabers laken van weven, veel fijner dan Sijde lakenen, ende witter dan Catoendoeck. Desen boom behoudt sijn bladeren ’s winters ende ’s somers; ende schijnt te wesen dien boom die Herodotus Dendron eriophoron noemt; ende misschien oock dien boom daer Phylostratus den Byssus oft Sijde van de ouders aen schrijft te wassen, van wassen den Popelier, ende van bladeren den Wilghe-boom ghelijck.

Cotoen uyt Indien, oock van den selven Bellonius vermaent, wast veel in Bresilien: ende dat heeft dick saedt, swart, tien oft twaelf by een in elcke vrucht, als wy elders oock vermaent hebben. Pyrard schrijft, dat den [1412] boom die in Oost Indien Cotoen voortbrenght, soo hoogh wordt als eenen Rooselaer. De bladeren zijn als die van Boogh-hout. De bloeme komt voort als Roose knoppen. Ende als de bloeme ghevallen is, dan gaet dese knop open, ende vertoont zijn Cotoen: ende daer is een saedt in, ’t welck ghesaeyt zijnde nieuwe Cotoen planten voortbrenght: van welck Cotoen de Indiaenen hun lakenen maecken ende en hebben anders gheen stof om hun mede te kleeden, noch Vlas, noch Kemp, als wy doen: oock en achten sy het doeck van Vlas oft Kemp ghemaeckt niet met alleen, te ghelijcken met het fijn doeck dat sy van hun Cotoen maecken konnen. Dan sulck Cotoen schijnt te wesen ’t ghene dat Dodoneus in ’t langh beschrijft. Den selven Pyrard vermaent oock datter in Indien een ander Cotoen gevonden wordt, voort komende aen eenen veel grooteren boom dan den voorgaende: ende die ghelijckt den Esschen-boom: voortbrenghende ettelijcke hauwen met Cotoen: het welcke, midts dat het al te fijn is, nergens toe en dient, dan om daer oorkussens van te maecken.

Ceyba, daer Ferd. Oviedus van vermaent, heeft een vrucht die een hauwe ghelijckt, eenen vingher langh, twee vinghers breedden dick, rondt, vervult met dunne oft fijne Wolle; de welcke door de hitte der Sonnen open gaende dese Wolle van haer gheeft, die voor den windt wegh waeyt, latende een rondt saedt, bijnae als Cotoen-saedt.

Enzanda, daer wy in ’t volghende Capitel van spreken sullen, is oock een boom die wolle uytgheeft.

Sijde van Bengala, nae de meyninghe van sommighe Byssus veterum, is een wolachtighe goudtgeel sachte dons, verhaelt Pyrard, doch van gheenen boom, maer alleenlijck van een cruydt ghenomen; de welcke in Indien als Sijde ghesponnen wordt: ende is schooner dan oprechte Wormsijde. Hier van weven sy verscheyden stof, die sy allerley verwen doen aen neemen, die andere geele dinghen verdraghen konnen.

Indiaenschen boom den Oleander wat ghelijckende, van Lobel Nerij facie arbor gheheeten, magh hier by ghestelt worden, om den wille van sijn wolachtighe seer schoone hauwen, hanghende voor af van tacken ende scheuten, die van den Water-Vlier niet onghelijck: ende dese tacken hebben binnen mergh, ende zijn bleeck, eerdt-verwigh, ende vol knoopen; ende daer op wassen dese velachtighe hauwen als schepen, elck omtrent eenen voet langh, seven oft neghen op eenen steel vast staende, van binnen ghevult met aiuynachtighe ende wolachtighe vellekens, die ’t vel van een slanghe soo ghelijck zijn, datter de kinders vervaert af zijn, ende daer door bedroghen worden. De bloemen groeyen in langhworpighe huyskens, op steelkens die van de Nicotiane oft Doorn-appel ghelijck.

Een vrucht de hauwe van den Oleander ghelijckende, van Clusius in ’t Latijn Fructus Nerije siliqua effigie gheheeten, magh hier by oock ghestelt worden: want sy is langhworpigh rondt, niet dicker dan eenen kleynen vingher, maer heel zijnde ses dweerse duymen langh, de onrijpe hauwe van den Oleander eenighsins ghelijck, met een dicke schorsse bedeckt, buyten gherimpelt oft ghestreept, ende als met ontallijcke knobbelkens beset (als Turcks leder) swart, maer by den steel wat ros: het vleesch is sarpachtigh van smaeck, seer hardt, moeyelijck om uyt te nemen; daer tusschen schuylt eenighe wolle oft dons als in de hauwen van Oleander. Sommighe segghen datse in Guzarate oft in Java Kaye baka heet: ende eetbaer is, alsse versch is. Haer schilderije staet by die van Daburi.

Schorsse met de wolle, uyt Indien ghebroght, van Clusius Cortex eriophorus ghenaemt, is in pijpkens gherolt, aschgrauw, scherpachtigh van smaeck, seer broos, die in kleyne stuckskens ghebroken ende van een ghetrocken, draeykens ghelijcken als Spinne-webben, wit als wol.

Cotoen-cruydt van Canada, van den seer gheleerden Petrus Hondius ons eerstelijck mede-ghedeylt, magh Apocynum Canadense oft Nerium Canadense heeten; ende is een mede-soorte van het Beidelsar: dan het heeft langher bladeren dan de ghene die Prosper Alpinus beschrijft, ende oock veel smaller aen haer beghinsel oft by het steelken: oock soo zijn de bloemen niet saffraengeel als die van Beidelsar, maer peersch. Het heeft veele steelen uyt eender wortel, ses oft seven voeten hoogh, tamelijcken dick, uyt elck lidt twee bladeren teghen een staende voortbrenghende; nu aen d’een nu aen d’ander sijde, kruys-ghewijs, somtijdts een handt langh, dry duym breedden breedt, van maecksel, dicke middel-ribbe, ende veele rechte sijd-zenuwen die van den Oleander ghelijck, maer bleecker groen, ghelijfvigh ende dick, iae bijnae leerachtigh, sacht ende wolachtigh, doch soo teer datse terstont ghequetst worden, ende wit overvloedigh melck van haer gheven. Boven ’t midden van den steel komen de bloemen, kroons-ghewijs, in twee oft dry bundelkens, somtijdts met twee oft dry rijen den stam omringhende: iae wel hondert ende t’sestigh tsamen. Elcke bloem rust op sijn eyghen peersche steelken, anderhalven duym breedde langh, ende vertoont eerst een rondt bultigh knopken, soo groot als een Erwte, bedeckt met vijf peersche bladerkens, die aen ’t uyterste, daer sy tsamen komen, open gaen ende haer selve ten steel waert omslaen, vertoonende vijf andere lijfverwighe, binnen peersachtighe bladerkens, die de bloemen eyghentlijck zijn, van maecksel vijf kleyne ghelijfvighe schoenkens oft hoof—vaetkens ghelijcken, elck in ’t midden een uytstekende oock peersachtigh tonghsken hebbende, sonder nop: dat daer nae als een priemken staende blijft. Clusius sach dese vijf bladerkens voor een enckel bladt aen, dat in vijf snippelinghen verdeylt was: ende voorwaer sy komen onderwaerts heel dicht by een, al ofse maer een bladt en waren. Als dit cruydt bloeyende aengeraeckt wordt, oft met den windt ghedreven, dan komt ons den reuck teghen, beter dan die van Filieren. Men siet dese bloemen omtrent de Oogstmaendt: ende die laten nae haer dry, vier oft vijf ruyghe rouwe witgroene huyskens, oft sackskens, in ’t omgaen vijf duymbreedden breedt, in de lenghde bijnae tweemael soo groot, voor spits: die in ’t laeste van September aen d’een sijde van beneden tot boven toe opsplijtende, een binnen-knop vertoonen, met een eyghen bleeckachtighe gladde blinckende effen schors, daer seer veel saedt aen vast is, plat rondt, doncker geel oft roodtachtigh, soo gheschicktelijck op malkanderen rustende, als oft het gulden oft koperen ronde schelferen oft maellien waeren, aen een ghehecht, oft plat ghevoeght, ghelijckmen aen de pansiers oft ijsere rocken van de Krijghs-lieden van oude tijden noch siet. Dan elck saedt heeft voor aen sijn uyterste eenen langhen baert, van heel witte sachte wolle oft blinckende sijde. Dese gantsche vrucht hanght aen een steelken, dat anderhalve duymbreedde langh is, ende aen de vrucht selvs ghewasschen schijnen te wesen; ende dat selve staet op een ander dicker steelken. De wortelen zijn dun, witachtigh, met verscheyden leden verdeylt; die elck in ’t laetste van de Lente een bijsondere stam uytgheven: sy en vergaen des Winters niet, ende konnen de kouwe wel verdraghen: maer verliesen haer bladeren in ’t laetste van den Somer, ende krijgender nieuwe in ’t vooriaer, aen versche steelen voortkomende. Ghesaeyt zijnde heeft dit ghewas het eerste iaer eenen eenighen steel, het tweede twee, het derde meer; ende dan krijght het bloemen ende vruchten.

Dit ghewas komt uyt Fransch-Indien oft Canada.

Het melckigh sap van dit ghewas dient om de huyden te blooten: want het is heet bijtende als Kalck.

De Wolle, Cattoen oft sijde van dit ghewas, dat is de langhe baerdekens van dit saedt, worden in de oorkussens der Edel-lieden van Canada ghedaen.

Eenen boom wiens schorsse dient om daer garen van te maecken is oock in Indien ghemeyn: ende Clusius heeft een heele streen van ’t garen ghesien van dese schorsse ghemaeckt: welck garen seer fijn was, doch stercker dan eenighe draeyen van Kemp oft Lijn ghemaeckt, van de selve dickte, soude moghen wesen: ende was vergadert van veele draeyen ghelijckelijck afghesneden, allegader dry voeten ende een half langh, seer bequaem om daer huyven oft eenighe andere netten van te breyen. Sulck garen vindtmen oock, dat grover is, geel snaren ghelijckende.

Tacori zijn bladeren, oock uyt West-Indien ghebroght, aen Clusius van Walich Sivertz ghesonden, de bladeren van den Draken-boom seer ghelijck, somtijdts dry voeten langh, beneden eenen dweersen duym breedt, daer nae allenghskens spitser wordende: de welcke in water gheweyckt, ghestooten, ende in kleyne draeykens van een ghetrocken worden als Vlas oft Sijde, om [1413] daer eenighe webben van te maecken, oft oock om daer groote tauwen oft kabels van te draeyen, daer sy de balcken van hun huysen mede binden.

Indiaenschen Papier-boom, van Clusius Payrifera arbor gheheeten, is eenen boom bedeckt met een seer dunne witte schorsse oft vlies, daermen allerley letters op schrijven kan, alsoo wel als op Papier. Ende dese schorsse is van de mede-ghesellen van F. Drake uyt het eylandt Java overghebroght gheweest.

Van dierghelijcken boom vermaent Pigasetta, segghende dat de vrouwen van ’t eylandt Tidore haer schamelheydt met eenen doeck oft webbe bedecken, die sy van de schorsse van eenen boom aldus maecken: sy nemen de schorsse af, ende weyckense in water tot datse weeck wordt: stooten oft stampense met een hout, ende trecken dat soo dun van een, dat het een sijden oft anderen lamper met dweerse loopende aderen gheweven schijnt te wesen.

Eenen andere Indiaensche Papier-boom, seydt Clusius, en heeft de schorsse niet wit, als de voorgaende, maer rosachtigh oft kastanie-bruyn, bijnae eenen voet langh, vier dweerse duymen breedt, allesins soo effen ende glat als eenigh Papier magh wesen, niet seer dick; maer nochtans van ses ende meer verscheyden vlieskens oft vellekens ghemaeckt, die haer seer lichtelijck van een lieten scheyden oft afblecken, allegader bequaem om op te schrijven, sonder dat den inckt vloeyde oft doorsloegh. Dierghelijcke schorsse heeft hy oock ghesien, daer bladeren van Taback in ghewonden waeren.

Papier van Brasilien zijn die brede bladers daer het Suycker in gepackt wordt, daermen op schrijven magh, by de soorten van Riet vermaent.

Papier Riet van den Nijl, daer in oude tijden het papier van ghemaeckt wierdt, is oock by de gheslachten van Riet beschreven, midtsgaders het Berd, oft Burdi, de Papirus der ouders, oft Biblus, met noch andere mede-soorten van de selve, als Papier-Riet van Vranckrijck, ende oock het Riet daermen schachten oft schrijf-pennen van maeckt; daerom Arundo scriptoria, dat is Schrijf-Riet gheheeten.

Bloemen daermen op schrijven kan zijn in de Eylanden van Maldiva ghemeyn; heel wit, groot, sterck oft ghelijfvigh van bladeren: daer sy met een mes oft naelde op schrijven dat sy willen, in sonderheyt als sy eenighe dochters oft vrouwen door minne-brieven groeten willen: want sy gheven haer die selve soo beschreven bloemen in de handt, oft seyndese haer. Sy zijn oock goedt van reuck, ende weerdigh om wegh te schencken, als Pyrard betuyght.

Guiabara, oft Guaiabara, in ’t Spaensch Uvero, is eenen boom daer Oviedus van vermaent, in het eylandt Hispaniola wassende: wiens hout roodtachtigh is, rondt, dicht, bequaem om daer kolen van te branden. De tacken zijn verre ende wijt uytghespreydt. De bezien zijn als Druyven (daer van komt den Spaenschen naem) wijdt van een wassende, als Moerbesien oft Roosen gheverwt, daer weynigh aen ’t eten is: want de keernen zijn soo groot als Haselnoten, met een dicke keest. Het bladt is rondt, soo groot als den palm van de handt, groen, somtijdts roodt, soo dick als twee Veyl-bladeren op een gheleydt, aen beyde sijden bequaem om daer op te schrijven, als op Papier, te weten met een spelde oft naelde, wanneer de bladeren versch ghepluckt zijn: want de letteren schijnen dan wit, oft soo gheverwt datmense wel lesen kan.

Copey is eenen anderen Papier-boom, oock in het eylandt Hispaniola wassende, hoogher dan Guiabara, met dierghelijcke ronde bladeren, maer tweemael dicker ende grooter, bequamer om met een spelde oft naelde beschreven te worden, midts dat de aderkens daer dweers doorloopende kleyner zijn. Daerom maecken de Spaegniaerts daer kaert-spelen van: midts datmen daer al datmen wil graveren kan: ende oock om datse niet haest en breken.

Bladeren daermen op schrijven kan. Nicolaus a Costa vermaent van bladers daermen op schrijft als op Papier, te weten met inckt oft eenighe verwe: met een van de welcke, als het wijt uytghespreydt is, dry menschen hun selven teghen den reghen bedecken konnen. Sy wassen by de stadt Caël aen eenen boom sonder vruchten. Elck bladt is wel ses ellen langh, ende oock wel soo breedt, maer soo dun, datmen ’t in een handt soude konnen besluyten.

Tal is eenen boom in ’t landtschap Mangi wassende, met grote bladeren, die heel Indien door voor papier strecken om op te schrijven. De wortelen zijn als groote Rapen. ‘Tghene dat onder de schorsse schuylt is mals, soet ende aenghenaem om eten: maer de schorsse self smaeckt sommighe beter; ende heet Uguetal. Het is misschien den boom daer Nicolaus a Costa van spreeckt; segghende dat hy gheen vruchten en heeft: oock soo en zijn de vruchten van dit Tal niet bekent, al is ’t dat de wortelen eetbaer zijn.

Bladeren om op te schrijven, van den Dadel-boom oft Indiaensche Noten-boom ghenomen. In de beschrijvinge van de Indiaensche Noten hebben wy vermaent, dat de bladeren van de selve ende andere dierghelijcke boomen ghebruyckt wierden om daer op te schrijven: ’t welck hier onnoodigh is breeder te herhaelen. Dan in Malabar dienen de bladeren van den oprechten Dadel-boom oft Palmites voor Papier; want sy schrijven daer met ijsere priemen oft elsens op, aenghesien dat sy even langh ende breedt zijn als de bladeren van den Indiaenschen Noten-boom oft Cocos, maer dicker ende harder; ende zijn geel van verwe. Daer maecken sy boecken van, rijghende de selve aen een, als sy boven aen een gat gheboort hebben, ende legghender soo veel op een als sy willen: oft tot meerder versekeringhe maecken sy onderwaerts oock een gat, ende besluyten die bladeren aen beyde sijden in een berdeken, dat voor een copertorie streckt. Ende sulcke boecken zijn hier te lande op verscheyden plaetsen te sien, selden breeder dan de palme van een handt, doch meer dan eenen voet langh, met Malabaersche woorden beschreven.

Macarequeau is eenen schoonen boom, in de eylanden van Malediva wassende, seydt Pyrard, seer hoogh, ende wijt verspreydt met sijn tacken, ende seer ghebruyckelijck. Sijn wortelen puylen oft verheffen haer selden boven d’aerde; ende zijn langh, dick, schoon, effen ende glat, ende en houden aen den grondt niet vast, dan aen een kleyne eynd: ende men siet den dagh daer van onder doorschijnen, recht al oft desen boom op een stake stont. Als sy eenighe effen glat hout van doen hebben, dan snijden sy een van dese wortelen, ende laeten den gantschen boom alleenlijck aen vier van dese wortelen vast: den welcken daer gheen letsel van en ghevoelt, maer krijght terstont wederom andere wortelen, als van den boom Ahegastis elders gheseydt is. De bloeme is eenen voet langh, dick ende dicht, wit, dobbel, ende omgheslaghen, seer lieffelijck van reuck. De vrucht is groot, als een Citrulle oft Cauwoorde, heel rondt. De buytenste schors is wat hardtachtigh, ghedeylt oft ghespleten in vierkante ende andere stucken, groeven ende kloven, die tot het binnenste toe komen, ghelijcke Pijn-appelen: maer dat onderschil isser in, dat alle dese kanten van een vrucht zijn, die aldus open ghedaen ende ghelickt wordt, ende seer uytnemende goedt van smaeck is; van verwe hoogh incarnaet, oft lijfverwigh: maer het dickste van de vrucht en wordt niet geten; maer binnen isse vol keernkens als pijn-keernkens, die seer smaeckelijck zijn, ende beter dan de Piniolen van onse landen. De bladeren zijn anderhalf elle langh, een spanne oft voet breedt. Sy deylen dese bladeren in tween, oft treckense van malkanderen, ende dan ghelijcken sy twee vellen oft Papier-bladeren: ende daer op schrijven sy met inckt (ghelijck wy op perckement oft papier) ende maecken daer boeken van, die soo langh duren als onse. Het hout is nerghens toe nut, vocht, voos, ghegaet, vol vesels oft draeyen.

Iiserboom, van Julius Scaliger Metrosideros gheheeten, is eenen boom in Groot Java wassende, soomen seydt, van standt kleyn, maer soo harden mergh in sijn houdt hebbende, van onder tot boven toe, datmen ’t voor ijser houden ende ghebruycken soude moghen. De inwoonders van ’t selve eylandt ghelooven, dat de ghene die een stuck van dit Jiser-hout over hun draghen, met gheen ijser gequetst en konnen worden. Bijnae soo hardt is het hout van den Boom Hairi, ende oock dat van den Meel-boom oft Sagou. [1414]

Eenen Indiaenschen boom dienende voor eenen wetsteen wast oock in het voorseyde Groot Java, seydt Clusius: ende heeft soo lichten hout, dat het bijnae anders niet dan ’t mergh van den Vlier-boom en schijnt te wesen, voos van stoffe, ende oock wit, bedeckt met een seer dunne ende bijnae vliesachtighe aschgrauwe schors. Met dit hout slijpen sy hun messen: daerom heet het Lignum cotis vicem praebens.

Indiaensch hout dienende voor een vierslagh. Men vindt ettelijck Indiaensch hout; wiens tacken teghen een ghesmeten zijnde voncken vier van hun gheven: sulcks is den volghende boom Candou.

Candou is een boom in Oost-Indien, voor allen in Malediva, seer ghemeyn, seydt Pyrard, soo groot als eenen Okernoten-boom, doch sonder vruchten, van bladeren den Popelier ghelijck; oock wit van hout, maer uytnemende weeck, ende noch lichter dan Korck; daer sy berders van saghen als hy droogh is; van de welcke sy hun doodtkisten maecken: ende met de selve trecken sy de steenen uyt den grondt, in de wijse als volght. Sy binden ’t ghene dat sy uyt de Zee haelen willen wel vast met een kabel oft stercke tauw; ende dan nemen sy een van dese plancken, ende maecken daer een gat in; door ’t welck sy den kabel steken; ende binden dat berdt dicht aen den steen, ende daer doen sy dan noch seer veel van dese soo doorboorde berders op; in voeghen dat dese houters aen den voorseyden kabel ghereghen, den steen tot boventoe trecken, al woegh hy duysent pondt. Met dese middel suyveren sy hun havens, ende haelen alle swaere sarcken ende stucken van klippen (iae oock grof gheschut, dat ghesoncken is) uyt den grondt, ende alle den steen daer sy hun huysen mede bouwen. Van de selve maecken sy oock platte vlotten als ponten, om van het een eylandt tot het ander te komen: ende dese ponten oft schouwen zijn soo licht, dat een mensch tien andere sonder aerbeydt oversetten kan: ende sy en slaen nimmermeer om. Alsmen een stuck van dit hout tegen den andere smijt, dan springhter vier uyt; ende soo ontsteken sy hun vier; iae en ghebruycken ander gheen vierslagh. Dan voor brandthout en dient het niet.

Een hout dienen voor lemmet, in ’t Latijn Lignum fomitis vicem praebens, is eer een voosachtighe Campernoelie, oft een soorte van Korck, dan hout: ende een stuck daer van (seydt Clusius) was eenen voet langh, sonder schorsse, twee duymbreedden dick, doch aen sijn buytenste sijde de teeckenen van de tacken, die daer aen ghewassen waeren, vertoonende, aen de binnenste sijde eenighe ronde schijven, met eenighe ruymte van een ghescheyden hebbende, alsmen in veele soorten van hout dat over dweers ghesneden is, pleegh te sien, te weten alsse oudt zijn. De buytenste sijde is bruynachtigh geel, de binnenste geelachtigh. Dit hout dient om het vier te vaten, als een Lemmet, Lonte oft Swamme: ende nae ’t uytwijsen van sijn lichtigheyt soudemen dat oock wel voor Korck moghen ghebruycken.

Lonten van de Indiaensche Nootschors zijn voren vermaent, doen wy de Indiaensche Note beschreven.

Boom daermen Salpeter van maeckt, in ’t Latijn van sommighe Garab Maurorum genoemt, is een vremdt gheslacht van Wilghe, in Syrien wassende: daermen seer goedt Salpeter van maeckt, tot het buspoeder dienende; niet hoogh schietende, maer veele rijsen verspreyden, dicker ende stijver dan onse Wilghe rijsen, ende min bequaem om manden oft korven af te vlechten. De schorsse is geel oft bleeckachtig; als oock zijn de bladeren, die een palme langh zijn, twee vinghers breedden breedt, rondom gheschaert, bijnae als de Melde bladeren, van smaeck wat verdrooghende ende tsamentreckende.

Fleschskens van een Americaensche vrucht ghemaeckt, van Clusius beschreven, ende Lagenulae Americanae è fructu gheheeten, worden ghelooft van eenen boom ghenomen te zijn: maer van wat boom en weet hy niet te segghen: anders dese vruchten zijn bijnae bal rondt, twee duymbreedden langh, ende bijnae soo dick, met een harde gladde kastanie-bruyne schorsse bedeckt, dienende voor flesschen: want die van America maeckender ghemeynlijck twee aen malkanderen vast, met een koordeken door de schelle ghetrocken; ende daer in en doen sy anders niet dan witachtigh wat aschgrauw poeder, sout van smaeck, ende de tonghe wat treckende; daerom soo het schijnt, bequaem om op de spijsen te doen. Ende dusdanighe fleskens zijn ghebroght van de eylanden in de Zee diemen Mar del Zur heet gheleghen. Ende den selven Clusius is van ghevoelen, dat dit die fleskens zijn daer Americus Vesputius van schrijft, segghende, dat in Peru elcken man aen sijnen hals hadde hangende twee kleyne drooghe fleskens, en vervult met cruydt dat hy knauwde, ende een ander vol van een witte soorte van meel; ende dat hy met een stocksken, dat hy in sijnen mondt nat ghemaeckt hadde, dat meel daer uyt nam, ende daer mede besproyde dat cruydt dat hy knauwde; ende dat seer dickwijls, misschien om den dorst te verslaen, midts dat hun ’t versch water dickwijls ontbreeckt.

Seep-bezien, in ’t Latijn Sphaerulae saponariae gheheeten, in ’t Enghelsch Sope berries, zijn vruchten van eenen Indiaenschen boom oft heester, elck soo groot als een Slehenpruyme. Dan hun ghedaente is tweederley, als Clusius schrijft: Sommighe hebben dat tippeken, kroonken oft kammeken dat op de opperste vrucht vast is, van het steelken afhanghende, plat: sommighe hebben aen dat kammeken twee knobbelkens, aen elcke sijde van den steel een, soo datse een voghel kopken schijnen te ghelijcken. Voorts soo is dese vrucht kastaniebruyn, wat nae den bruynen, met een gherimpelde schorsse bedeckt, van binnen wat bruynachtigh nae den geelen, teer ende breucksaem, inhoudende een keerne oft steenken heel bal rondt, swart, soo vast ende hardt datmen daer nauws iet met vijlen af kan ghekrijghen; doch onder aen wat witachtighs hebbende. Ende dese vruchten wassen alleen, oft oock (soo Clusius die ontfanghen heeft) twee te samen aen een steelken, als het schijnt, soo groot als een Krieck, noch versch, ende met taey lijmachtigh sap vervult, bruyn van verwe, maer teghen de locht ghehouden uyt den rooden geelachtigh; een hardt swart steenken inhoudende soo rondt al oft het uyt Ebenhout ghedraeyt waer.

De Enghelsche, die dese vrucht uyt Guyana ghebroght hadden, wreven hun handen met dit sap; ende als sy die met water afwiessen, quam daer schuym van als van Seep: daerom noemen sy die Sope berries, dat is Seepbaeyen, oft Saponaria baccae in ’t Latijn. In voeghen dat dit de vrucht is daer Oviedus van spreeckt, ende die Monardus Sphaerulae saponariae noemt, segghende: Dese ballekens (in ’t Latijn Saponarij globuli oft Saponariae sphaerulae) zijn my ghesonden gheweest in een doosken van Korck ghesloten, ende waeren heel rondt, swart ende blinckende al ofse van Ebenhout ghemaeckt waeren. Ende waeren ghenomen uyt een vrucht aen een heester oft eenen leeghen eer slimmen dan rechten boom wassende, als den Muys-doren, met bladers als die van Varen, kleyner, draghende ronde vruchten soo groot als een Note, met een taey vleesch bedeckt; ’t welck afghetrocken zijnde dan vindtmen daer een rondt bolleken, swart, ende soo hardt dat het sonder hamer oft steen niet ghebroken en kan worden. Ende dese vrucht, te weten het buytenste vleesch, is soo bitter, dat gheen voghelen oft andere dieren de selve eten en willen. Maer de Indiaenen ghebruyckense in stede van Seep; want sy doen twee oft dry van dese vruchten in warm water, ende wasschen hun hembden ende andere kleederen daer mede: de welcke daer door veel reyner worden, dan ofmen een gheheel pondt Seeps ghenomen hadde: voorwaer sy gheven veel schuyms van haer, ende doen al dat de Seep vermagh, allenghskens in ’t water smiltende, tot de middelste harde steenkens alleen overblijven; de welcke oock haer nuttigheyt hebben: want sy worden ghegaetet oft doorboort, ende daer worden kranskens van ghemaeckt (om Paternosters ende andere ghebeden te lesen) oock soo fraey als Ebenhout bollekens, iae noch langher durende, midts datse soo hardt zijn, min breucksaem: oock zijnse lichter.

Oviedus seydt dat desen Seep-boom in Hispaniola groeyt, ende niet leegh maer hoogh is, met een vrucht soo groot als een Kriecke oft Haselnote, met een kroonken verciert: die in de Sonne ghedrooght haer geelachtighe verwe nochtans behoudt. Het steenken is wel swart, [1415] als gheseydt is, maer teghen de Sonne ghehouden, rosachtigh: daer in schuylt kleyn bitter saedt. Hy voeghter noch by, dat dit vleesch de kleederen soo brandt, door-eet ende bederft, datmense daer mede niet dan als ’t noot is en behoort te wasschen.

Nox purgatrix, met dien naem van Jaques Garet aen Clusius ghesonden, is den steen van de Seep-bezien niet onghelijck, maer bruyn, met geele aderkens, vol bruyn tamelijck sacht mergh: ’t welck den buyck beroert oft purgeert als de purgerende Haselnoten.

Indiaenschen Meel-boom, in ’t Latijn Arbor farinifera, van Clusius gheheeten, in het eylandt Ternate onder de linie gheleghen wassende, is eenen boom oft boomachtigh ghewas (aldaer van de mede-ghesellen van Fr. Draeck ghevonden) met een struyck oft stam soo dick als een mans dye, tien voeten hoogh, in sijn tsop eenen ronden kop als een Sluyt-Koole hebbende: in wiens middelste een wit Meel ghevonden wordt, bequaem om de arme lieden van ’t voorseyde eylandt te voeden: want sy vergaderen dat Meel met groote neerstigheyt, ende met wat waters begoten oft besproyt zijnde, backen daer broodt van, stekende het deegh daer van in ettelijcke vormen van ghebacken steen, voeghende die soo op een rije, ende daer heete kolen rondom ende oock boven op legghende. Dese brooden oft koecken, een palme groot, een duymbreedde dick, worden van dat volck geten als sy noch versch ende heet zijn: maer alsse droogh, koudt ende oudtbacken zijn, dan gieten sy daer lauw water over, ende etense als Pap oft Bry. Dan den smaeck van dese brooden is smets; maer met wat Peper oft Caneel met Suycker ghegeten, souden sommighe menschen moghelijck een leckere spijse zijn.

In het eylandt Ambona, ende meest in alle de Molucken is desen boom ghemeyn. Het meel is bijnae sneeuwit, tamelijcken goedt van smaeck, wel voedende, beter als ons biscuit, oft tweeback, alsmer toe gewent is: ende men soude meynen dat het terwen bloeme waer. Sommighe verghelijcken den boom met den Dadel-boom aengaende sijn uyterlijck wesen: maer hy is soo weeck oft sacht van houdt, datmen de gantsche struyck met een ghemeyn broodt-mes soude konnen over dweers doorsnijden. De arme lieden kneden ’t meel met water, ende doen dat in holle steenen, die eerst gloeyende ghemaeckt zijn; ende backense soo ghelijck wy de boeckweyde koecken pleghen te doen. De rijcke kneden dat met den Honigh van den Dadel-boom, oft Indische Note-boom: ende dan smaecken de koecken bijnae als Massepeynen.

Zagu, daer Fer. Lopez de Castagneda van schrijft, is misschien den voorseyden boom; uyt den welcken broodt ghemaeckt wordt in de wijse als volght: Sy nemen het mergh uyt, ende worpen dat in eerde potten, ende laeten ’t staen weycken in sout water: nae ettelijcke daghen drooghen sy dat in de Sonne, ende eten dat: oft van dat meel maecken sy broodt ons Rugghen broodt ghelijck. Antonius Pigasetta (die eerst rondom de heele werelt ghevaren heeft) noemt hem Sagu; in de Molucken heet hy oock Sagou; ende in Ternate noemtmen het meel daer van, ons Saghemeel oft hout saeghsel gelijckende, in hun tael Sagge.

Maer M. Polus Venetus schrijft dat in het rijck Fanfur seer groote boomen zijn, een van de welcke nauws van twee menschen omvat kan worden; wiens dunne schorsse afghenomen zijnde, volght het hout van struyck, dry vingheren dick, den heelen boom over, inhoudende oft begrijpende een meelachtighe oft meluwachtigh mergh: ’t welck in eenen eerden pot oft panne vol waters gheworpen zijnde, gheroert wordt, op dat de semelen ende de andere onsuyverheden daer op drijvende, ende het reyn oft suyver meel onder in ’t water blijvende; dat water afghenomen zijnde, wordt van dat meel een deegh ghemaeckt, bequaem om verscheyden broodtwerck van te backen; van de welcke hy sommighe stucken te Venegien ghebroght heeft, het Gersten-broodt van verwe ende smaeck seer wel ghelijckende. Het hout van desen boom is als Iiser, ende gaet te gronde alsmen ’t in ’t water worpt; dan het moet overlanghs ghekloven worden; ende van dit hout maecken de inwoonders van die landen hun sperren, spiessen oft lancien, maer seer kort (om dat het soo swaeren hout is) wiens voorste eyndt sy wat afbranden ende scherpen: ende met die schichten konnen sy allerhande wapen beter doorsteken, dan men met het scherpste Jiser soude konnen doen.

Palma linum. De boom met wol, garen, papier, lont, flessen, zeep en ook brood dat van verschillende Indiaanse bomen genomen wordt. 26.

Bij de voorbeschreven geslachten van dadelbomen zou het Palma-linum dat van Lobel beschreven is ook vermaand mogen worden, dan dat hebben we goed gevonden in dit kapittel apart te beschrijven met noch verschillende andere Indiaanse bomen die enige andere nuttigheden hebben en meer tot gerief van de gezonde mensen dan dat ze eigenlijk tot de gezondmaking of genezing van de ziekte strekt.

Palma-linum is uit Peru gebracht, zegt Lobel, en geeft rechte scheuten van een spies hoog en een vinger of duim dik die aan de ene zijde half rond is en effen als een zeer lange rib en in de lengte twee diepe groeven heeft die holachtig is en gewelfd als het onderste van een schip en in die holle strepen voegen zich vele dikke bladeren die enigszins op die van de dadelboom lijken of rietachtig zijn, maar smaller en als ze vaneen getrokken worden lijken ze veel op de haren van de schors van hennep, zeer taai en geschikt om er koorden en zeilen van te draaien. Van onder tot boven toe schuilen in de schoot van de voren of strepen vele kleine biesjes als die van Spartium en zijn zo groot als die van Elpha, behalve alleen in het opperste daar de steel als een aardige gekropte stengel uitgespreid is en gekroond.

(Bombax ceiba) Een vreemde wolboom is van Clusius Lanifera arbor peregrina genoemd en groeit in het eiland Java omtrent de vermaarde stad Bantam en is een hoge boom die vele takken heeft die met vele bladeren bezet zijn zoals de wilg, maar veel smaller en lijken meer op de bladeren van rozemarijn, doch langer en daaraan groeien vruchten bijna als hauwen van zes duimbreed lang en vijf dik in de rondte die van de steel geleidelijk aan dikker worden en bedekt zijn met een dunne velachtige asgrauwe schors die gerimpeld is en gaat voorwaarts spits of scherp af en gaat van het begin, dat is van de steel af, in vijf spleten open die vol heel fijn en zacht wit dons is als wol of goochelhaar en daartussen schuilen vele zwarte zaden die veel kleiner zijn dan echt katoenzaad dat aan de wol zelf niet vast houdt of kleeft net zoals het gebeurt in het katoen, maar liggen vrij en groeien rondom vijf lange afscheidingen die in het midden van de hauw zelf gevoegd zijn. Deze wol is te kort om er enig garen van te spinnen, maar dient meest om er kussens mee te vollen waartoe ze zeer goed schijnt te wezen gemerkt dat ze veel zachter is dan katoen, ja dan enige veren of pluimen mogen ween. Daar wordt nochtans ook garen van gesponnen op een vreemde wijze en dat gebruiken ze voor naaigaren om hun kleren er mee te maken.en dit is hetgeen dat Franc Roderiguez die in Bengala geboren is aan Clusius te kennen gegeven heeft aangaande deze boom.

Wolboom van Guinea. Aan de zeekant van Guinea groeien bomen met diergelijke vruchten zoals we tevoren uit Clusius beschreven hebben doch groter van bladeren, getuigt Sebald de Weert.

(Ceiba soort) Wolboom van Bellonius is van hem in het Latijn Lanifera arbor genoemd en dat zou de voorbeschreven wolboom wel mogen wezen. Het groeit in Egypte en Arabië en brengt vruchten voort als appels die met dunne zachte wol vervuld zijn en fijner dan zijde daar de Arabieren laken van weven dat veel fijner is dan zijden lakens en witter dan katoendoek. Deze boom behoudt zijn bladeren ’s winters en ’s zomers en schijnt die boom te wezen die Herodotus Dendron eriophoron noemt en misschien ook die boom waarvan Phylostratus zegt dat daaraan de Byssus of zijde van de ouders groeit en van groei op populier en van bladeren op de wilgenboom lijkt.

(Gossypium hirsutum) Katoen uit Indien is ook van dezelfde Bellonius vermaand en groeit veel in Brazilië en dat heeft dik zaad dat zwart is tien of twaalf bijeen in elke vrucht zoals we elders ook vermaand hebben. Pyrard schrijft dat de [1412] boom die in Oost-Indië katoen voortbrengt zo hoog wordt als een roos. De bladeren zijn als die van Acer. De bloem komt voort als rozenknoppen. En als de bloem gevallen is dan gaat deze knop open en vertoont zijn katoen en daar is een zaad in en als dat gezaaid wordt brengt het nieuwe katoenplanten voort van welk katoen de Indianen hun lakens maken en hebben geen andere stof om zich mee te kleden, noch vlas, noch hennep zoals wij hebben en ook achten ze het doek dat van vlas of hennep gemaakt is helemaal niet vergeleken met het fijne doek dat ze van hun katoen maken kunnen. Dan zulk katoen schijnt te wezen hetgeen dat Dodonaeus in het lang beschrijft. Dezelfde Pyrard vermaant ook dat er in Indien een ander katoen gevonden wordt die voortkomt aan een veel grotere boom dan de voorgaande en die lijkt op de essenboom en brengt ettelijke hauwen met katoen voort wat omdat het al te fijn is nergens toe dient dan om er kussens van te maken.

(Ceiba pentandra) Ceyba daar Ferdinand Oviedus van vermaant heeft een vrucht die op een hauw lijkt van een vinger lang en twee vingers breed dik, rond en vervult met dunne of fijne wol die door de hitte van de zon opengaat deze wol van zich geeft die voor de wind weg waait en laat een rond zaad na bijna als katoenzaad.

Enzanda daar we in het volgende kapittel van spreken zullen is ook een boom die wol geeft.

(Van schelpdieren?) Zijde van Bengalen is naar de mening van sommige Byssus veterum en is een wolachtig goudgeel zacht dons, verhaalt Pyrard, doch niet van een boom, maar wordt alleen van een kruid genomen die in Indien als zijde gesponnen wordt en is mooier dan echte wormzijde. Hiervan weven ze verschillend stof die ze allerlei verven geven die andere gele dingen verdragen kunnen.

Indiaanse boom die wat op de oleander lijkt wordt van Lobel Nerij facie arbor genoemd en mag hierbij gesteld worden vanwege zijn wolachtige zeer mooie hauwen die van de takken en scheuten afhangen die op die van Viburnum lijken en deze takken hebben binnen merg en zijn bleek, aardkleurig en vol knopen en daarop groeien deze velachtige hauwen als schepen en elk is omtrent dertig cm lang die met zeven of negen op een steel vast staan en van binnen gevuld zijn met uiachtige en wolachtige velletjes die zo op het vel van een slang lijken dat de kinderen er bang van zijn en daardoor bedrogen worden. De bloemen groeien in langwerpige huisjes op steeltjes die van de Nicotiana of doornappel gelijk.

Een vrucht die op de hauw van oleander lijkt is van Clusius in het Latijn Fructus Nerije siliqua effigie genoemd en mag hierbij ook gesteld worden want ze is langwerpig rond en niet dikker dan een kleine vinger, maar als ze heel is zes dwarse duimen lang en lijkt wat op de onrijpe hauw van oleander en is met een dikke schors bedekt, buiten gerimpeld of gestreept en als met ontelbare knobbeltjes bezet (als Turks leer) zwart, maar bij de steel wat ros, het vlees is scherpachtig van smaak, zeer hard en moeilijk om er uit te nemen en daartussen schuilt enige wol of dons zoals in de hauwen van oleander. Sommige zeggen dat het in Guzarate of in Java kaye baka heet en eetbaar is als ze vers is. Haar schilderij staat bij die van Daburi.

Schors met wol is uit Indien gebracht en van Clusius Cortex eriophorus genoemd en is in pijpjes gerold, asgrauw en scherpachtig van smaak, zeer broos en als die in kleine stukjes gebroken en vaneen getrokken worden op draadjes lijken als spinnenwebben, wit als wol.

(Apocynum cannabinum) Katoenkruid van Canada is van de zeer geleerde Petrus Hondius ons eerst meegedeeld en mag Apocynum Canadense of Nerium Canadense heten en is een medesoort van het beidelsar, dan het heeft langere bladeren dan diegene die Prosper Alpinus beschrijft en ook veel smaller aan hun begin of bij het steeltje en ook zo zijn de bloemen niet saffraangeel als die van beidelsar, maar paars. Het heeft vele stelen uit een wortel die honderd tachtig of twee meter tien hoog zijn, tamelijk dik en brengt uit elk lid twee bladeren voort die tegenover elkaar staan en nu een aan de ene en nu aan de andere zijde, kruisvormig en soms een hand lang, drie duimbreed breed en van vorm, dikke middelrib en vele rechte zijzenuwen die van oleander gelijk, maar bleker groen, stevig en dik, ja bijna leerachtig, zacht en wolachtig doch zo teer dat ze terstond gekwetst worden en wit overvloedig melk van zich geven. Boven het midden van de steel komen de bloemen kroonvormig in twee of drie bundeltjes die soms met twee of drie rijen de stam omringen, ja wel honderd en zestig tezamen. Elke bloem rust op zijn eigen paarse steeltje van anderhalve duimbreed lang en vertoont eerst een rond bultig knopje zo groot als een erwt en is bedekt met vijf paarse bladertjes die aan het uiterste daar ze tezamen komen open gaan en zichzelf naar de steel toe omslaan en vertonen vijf andere vleeskleurige en binnen paarsachtige bladertjes die de bloemen eigenlijk zijn en van vorm op vijf kleine stevige schoentjes of hofvaatjes lijken elk hebben in het midden een uitstekend en ook paarsachtig tongetje zonder nop dat daarna als een priempje staan blijft. Clusius zag deze vijf bladertjes voor een enkel blad aan dat in vijf snippers verdeeld was en voorwaar ze komen van onderen heel dicht bijeen als of ze maar een blad waren. Als dit kruid bloeiend aangeraakt wordt of met de wind weggedreven dan komt ons de reuk tegen die beter is dan die van violieren. Men ziet deze bloemen omtrent augustus en die laten drie, vier of vijf ruige ruwe witgroene huisjes of zakjes na die in de rondte vijf duimbreed breed zijn en in de lengte bijna tweemal zo groot en voor spits die op het eind van september aan de ene zijde van beneden tot boven toe opensplijten en een binnenknop vertonen met een eigen bleekachtige gladde blinkende en effen schors daar zeer veel zaad aan vast is dat plat en rond, donker geel of roodachtig is en zo regelmatig op elkaar rusten als of het gouden of koperen ronde schilfers of maliën waren en aaneen gehecht of plat gevoegd zoals men aan de pantsers of ijzeren rokken van de krijgslieden van oude tijden noch ziet. Dan elk zaad heeft voor aan zijn uiterste een langen baard van heel witte zachte wol of blinkende zijde. Deze ganse vrucht hangt aan een steeltje dat anderhalve duimbreed lang is en aan de vrucht zelf gegroeid schijnt te wezen en dat staat op een ander dikker steeltje. De wortels zijn dun, witachtig en met verschillende leden verdeeld die elk op het eind van de lente een aparte stam uitgeven en vergaan ‘s winters niet en kunnen de koude goed verdragen, maar verliezen hun bladeren op het eind van de zomer en krijgen er nieuwe in het voorjaar die aan verse stelen voortkomen. Gezaaid

heeft dit gewas het eerste jaar een enkele steel en het tweede twee en het derde meer en dan krijgt het bloemen en vruchten.

Dit gewas komt uit Frans-Indien of Canada.

Het melkachtig sap van dit gewas dient om de huiden te bloten want het is heet bijtend als kalk.

De wol, katoen of zijde van dit gewas, dat zijn de lange baardjes van dit zaad, worden in de oorkussens van de edellieden van Canada gedaan.

Een boom wiens schors dient om er garen van te maken is ook in Indien algemeen en Clusius heeft een hele streng van het garen gezien dat van deze schors gemaakt was welk garen zeer fijn was, doch sterker dan enige draden van hennep of linnen gemaakt en van dezelfde dikte zou mogen wezen en was verzameld van vele draden die gelijk afgesneden waren en honderd vijf cm lang en zeer geschikt om er huiven of enige andere netten van te breien. Zulk garen vindt men ook dat grover is en op gele snaren lijkt.

(Yucca brevifolia) Tacori zijn bladeren die ook uit West-Indië gebracht en aan Clusius van Walich Sivertz gezonden zijn en zeer op bladeren van drakeboom lijken die soms negentig cm lang zijn en beneden een dwarse duim breed en worden daarna geleidelijk aan spitser en als die in water geweekt, gestoten en in kleine draadjes vaneen getrokken worden als vlas of zijde om [1413] er enige webben van te maken of ook om er grote touwen of kabels van te draaien daar ze de balken van hun huizen mee binden.

(Broussonetia papyrifera) Indiaanse papierboom wordt van Clusius Payrifera arbor genoemd en is een boom die bedekt is met een zeer dunne witte schors of vlies daar men allerlei letters op schrijven kan net zo goed als op papier. En deze schors is van de medegezellen van F. Drake uit het eiland Java overgebracht geweest.

Van diergelijke boom vermaant Pigasetta die zegt dat de vrouwen van het eiland Tidore hun schaamstreek met een doek of web bedekken die ze van de schors van een boom aldus maken, ze nemen de schors er af en weken die in water totdat ze week wordt, dan stoten of stampen ze die met een hout en trekken dat zo dun vaneen zodat het op op zijde of andere lompen met dwars lopende aderen geweven schijnt te wezen.

Een andere Indiaanse papierboom, zegt Clusius, heeft de schors niet wit zoals de voorgaande, maar rosachtig of kastanjebruin en bijna dertig cm lang en vier dwarse duimen breed en alleszins zo effen en glad als enig papier mag wezen, niet zeer dik maar nochtans van zes en meer verschillende vliesjes of velletjes gemaakt die zich zeer gemakkelijk vaneen laten scheiden of af trekken en allen zeer geschikt om op te schrijven zonder dat de inkt vloeide of doorsloeg. Diergelijke schors heeft hij ook gezien daar bladeren van tabak in gewonden waren.

Papier van Brazilië zijn die brede bladeren daar het suiker in gepakt wordt daar men op schrijven mag en is bij de soorten van riet vermaand.

(Cyperus papyrus) Papierriet van de Nijl daar in oude tijden het papier van gemaakt werd is ook bij de geslachten van riet beschreven met het berd of burdi dat op de Papyrus van de ouders of Biblus met noch andere medesoorten er van zoals papierriet van Frankrijk en ook het riet daar men schachten of schrijfpennen van maakt en daarom Arundo scriptoria, dat is schrijfriet genoemd.

Bloemen daar men op schrijven kan zijn in de eilanden van Malediven algemeen en heel wit, groot, sterk of stevig van bladeren daar ze met een mes of naald op schrijven dat ze willen en vooral als ze enige dochters of vrouwen door minnebrieven groeten willen, want ze geven die zo beschreven bloemen in de hand of zenden ze naar hen. Ze zijn ook goed van reuk en waardig om weg te schenken, zoals Pyrard betuigt.

(Coccoloba uvífera) Guiabara of Guaiabara, in het Spaans uvero is een boom daar Oviedus van vermaant die in het eiland Hispaniola groeit wiens hout roodachtig is, rond, dicht en geschikt om er kolen van te branden. De takken zijn ver en wijd uitgespreid. De bessen zijn als druiven (daarvan komt de Spaanse naam) en groeien ver van elkaar zoals moerbeien of rozen gekleurd daar weinig aan te eten is want de kernen zijn zo groot als hazelnoten met een dikke kern. Het blad is rond en zo groot als de palm van de hand, groen en soms rood en zo dik als twee klimopbladeren opeen gelegd en aan beide zijden geschikt om er op te schrijven zoals op papier, te weten met een speld of naald wanneer de bladeren vers geplukt zijn, want de letters schijnen dan wit of zo gekleurd dat men ze goed lezen kan.

(Clusia rosea?) Copey is een andere papierboom die ook in het eiland Hispaniola groeit en hoger dan Guiabara en met diergelijke ronde bladeren, maar tweemaal dikker en groter en beter om met een speld of naald beschreven te worden omdat de adertjes die er dwars doorlopen kleiner zijn. Daarom maken de Spanjaarden er speelkaarten van omdat men er alles dat men wil er op graveren kan en ook omdat ze niet gauw breken.

Bladeren daar men op schrijven kan. Nicolaus a Costa vermaant van bladeren daar men op schrijft als op papier, te weten met inkt of enige verf waarmee als het wijd uitgespreid is drie mensen zichzelf tegen de regen bedekken kunnen. Ze groeien bij de stad Caël aan een boom zonder vruchten. Elk blad is wel meer dan drie meter lang en ook wel zo breed, maar zo dun dat men het in een hand zou kunnen houden.

(Corypha umbraculifera) Tal is een boom die in het landschap Mangi groeit met grote bladeren die heel Indien door voor papier strekken om op te schrijven. De wortels zijn als grote rapen. Hetgeen dat onder de schors schuilt is mals, zoet en aangenaam om te eten, maar de schors zelf smaakt sommige beter en heet Uguetal. Het is misschien de boom daar Nicolaus a Costa van spreekt die zegt dat het geen vruchten heeft, ook zijn de vruchten van dit Tal niet bekend, al is het dat de wortels eetbaar zijn.

Bladeren om op te schrijven van de dadelboom of Indiaanse notenboom genomen. In de beschrijving van de Indiaanse noten hebben we vermaand dat de bladeren van die en andere diergelijke bomen gebruikt werden om er op te schrijven wat hier onnodig is breder te herhalen. Dan in Malabar dienen de bladeren van de echte dadelboom of Palmites voor papier want ze schrijven daar met ijzeren priemen of elsens op aangezien dat ze even lang en breed zijn als de bladeren van de Indiaanse notenboom of Cocos, maar dikker en harder en zijn geel van kleur. Daar maken ze boeken van en rijgen die aaneen als ze bovenaan een gat geboord hebben en leggen er zoveel opeen als ze willen of tot meerder verzekering maken ze van onderen ook een gat en sluiten die bladeren aan beide zijden in een plankje dat voor een koperen overtreksel strekt. En zulke boeken zijn hier te lande op verschillende plaatsen te zien die zelden breder zijn dan de palm van een hand, doch meer dan dertig cm lang en met Malabaarse woorden beschreven.

(Pandanus utilis) Macarequeau is een mooie boom die in de eilanden van Malediven groeien, zegt Pyrard, die zeer hoog en wijd verspreid is met zijn takken en zeer gebruikelijk. Zijn wortels puilen of verheffen zich zelden boven de aarde en zijn lang, dik, mooi, effen en glad en houden niet aan de grond vat, dan aan een kleine eind en men ziet de dag daarvan onder door schijnen net als of deze boom op een staak staat. Als ze enig effen glad hout nodig hebben dan snijden ze een van deze wortels en laten de ganse boom alleen aan vier van deze wortels vast die er geen letsel van voelt, maar krijgt terstond wederom andere wortels zoals van de boom Ahegastis elders gezegd is. De bloem is een voet lang, dik en dicht, wit, dubbel en omgeslagen, zeer lieflijk van reuk. De vrucht is groot als een citrul of kauwoerde en heel rond. De buitenste schors is wat hardachtig, gedeeld of gespleten in vierkante en andere stukken, groeven en kloven die tot het binnenste toe komen en lijken op pijnappels, maar dat verschil is er in dat het alle kanten van een vrucht zijn en als die open gedaan en gelikt wordt zeer uitnemend goed van smaak is en van kleur diep inkarnaat of vleeskleurig, maar het dikste van de vrucht wordt niet gegeten, maar binnen is het vol kerntjes als pijnkerntjes die zeer smakelijk zijn en beter dan de dennenzaden van onze landen. De bladeren zijn honderd dertig cm lang en zeventien of dertig cm breed. Ze delen deze bladeren in tweeën of treken ze van elkaar en dan lijken ze op twee vellen of papierbladeren en daarop schrijven ze met inkt (net zoals wij op perkament of papier) en maken er boeken van die net zo lang goed blijven als de onze. Het hout is nergens toe nuttig, vocht, voos, met gaten en vol vezels of draden.

(Metrosideros villosa) IJzerboom is van Julius Scaliger Metrosideros genoemd en is een boom die in groot Java groeit, zo men zegt, van stand klein, maar zulk hard merg in zijn hout heeft van onder tot boven toe dat men het voor ijzer houden en gebruiken zou mogen. De inwoners van dat eiland geloven dat diegene die een stuk van dit ijzerhout bij zich dragen met geen ijzer gekwetst kunnen worden.

Bijna zo hard is het hout van de boom Hairi en ook dat van de meelboom of Sagou. [1414]

(Aquilaria agallocha) Een Indiaanse boom die voor een wetsteen dient groeit ook in het voor vermelde groot Java, zegt Clusius, en heeft zulk licht hout dat het bijna niets anders dan het merg van de vlierboom schijnt te wezen, voos van stof en ook wit en bedekt met een zeer dunne en bijna vliesachtige asgrauwe schors. Met dit hout slijpen ze hun messen en daarom heet het Lignum cotis vicem praebens.

Indiaans hout dat dient voor een vuurslag. Men vindt ettelijk Indiaans hout wiens takken tegen elkaar gesmeten worden vonken vuur van zich geven en zulks is de volgende boom Candou.

(Cocos nucifera) Candou is een boom in Oost-Indië en vooral in Malediven zeer algemeen, zegt Pyrard, zo groot als een walnotenboom, doch zonder vruchten en van bladeren lijkt het op de populier en ook wit van hout, maar uitnemende week en noch lichter dan kurk daar ze planken van zagen als het droog is waarvan ze hun doodkisten maken en met die trekken ze de stenen uit de grond op de manier als volgt. Ze binden hetgeen dat ze uit de zee halen willen wel vast met een kabel of sterk touw en dan nemen ze een van deze planken en maken er een gat in waardoor ze de kabel steken en binden die plank dicht aan de steen en daar doen ze dan noch zeer veel van deze zo doorboorde planken op, op die manier dat deze planken aan de voor vermelde kabel geregen hebben en de steen naar boven trekken al woog hij duizend pond. Met dit middel zuiveren ze hun havens en halen alle zware zerken en stukken van klippen (ja ook grof geschut dat gezonken is) uit de grond en alle stenen daar ze hun huizen mee bouwen. Van die maken ze ook platte vlotten als ponten om van het ene eiland tot het ander te komen en deze ponten of schuiten zijn zo licht dat een mens tien anderen zonder arbeid overzetten kan en ze slaan nimmermeer om. Als men een stuk van dit hout tegen de andere smijt dan springt er vuur uit en zo ontsteken ze hun vuur, ja gebruiken anders geen vuurslag. Dan voor brandhout dient het niet.

(Escharoxylum)

Een hout dat voor lont dient, in het Latijn Lignum fomitis vicem praebens, is eerder een voosachtige kampernoelie of een soort van kurk dan hout en een stuk daarvan (zegt Clusius) was dertig cm lang zonder schors en twee duimbreed dik, doch aan zijn buitenste zijde vertoonde het de tekens van de takken, die daaraan gegroeid waren, aan de binnenste zijde enige ronde schijven die met enige ruimte vaneen gescheiden waren zoals men in vele soorten van hout dat overdwars gesneden is plag te zien, te weten als ze oud zijn. De buitenste zijde is bruinachtig geel en de binnenste geelachtig. Dit hout dient om het vuur te vatten als een lemmet, lont of zwam en naar het uitwijzen van zijn lichtheid zou men dat ook wel voor kurk mogen gebruiken.

Lonten van de Indiaanse notenschors zijn tevoren vermaand toen we de Indiaanse noot beschreven.

(Salix babylonica of beter Populus babylonica) Boom daar men Salpeter van maakt, in het Latijn van sommige Garab Maurorum genoemd, is een vreemd geslacht van wilg dat in Syrië groeit daar men zeer goed Salpeter van maakt dat tot buspoeder dient en niet hoog opschiet, maar vele twijgen verspreidt die dikker en stijver zijn dan onze wilgentwijgen en minder geschikt zijn om er manden of korven van te vlechten. De schors is geel of bleekachtig zoals ook zijn de bladeren die tien cm lang en twee vingers breed breed zijn en rondom geschaard, bijna als meldenbladeren en van smaak wat verdrogend en tezamen trekkend.

(Crescentia cujete) Flesjes van een Amerikaanse vrucht gemaakt en van Clusius beschreven en Lagenulae Americanae è fructu heten waarvan wordt geloofd dat ze van een boom genomen zijn, maar van welke boom weet hij niet te zeggen, anders deze vruchten zijn bijna balrond en twee duimbreed lang en bijna zo dik en met een harde gladde kastanjebruine schors bedekt die dienen voor flessen want die van Amerika maken er gewoonlijk twee aan elkaar vast met een koordje door de schil getrokken en daarin doen ze niets anders dan witachtig wat asgrauw poeder dat zout van smaak is en de tong wat trekken en daarom, zo het schijnt, geschikt om op de spijzen te doen. En dusdanige flesjes zijn gebracht van de eilanden in de zee die men Mar del Zur heet gelegen. En dezelfde Clusius is van mening dat dit die flesjes zijn daar Americus Vesputius van schrijft en zegt dat in Peru elke man aan zijn hals twee kleine droge flesjes had hangen die gevuld waren met kruid dat ze kauwden en een ander vol van een witte soort van meel en dat ze met een stokje dat in hun mond nat gemaakt was dat meel er uitnam en daarmee dat kruid besproeide dat ze kauwden en dat zeer dikwijls, misschien om de dorst te verslaan omdat hun het verse water dikwijls ontbreekt.

(Sapindus saponaria) Zeepbessen, in het Latijn Sphaerulae saponariae genoemd en in het Engels sope berries zijn vruchten van een Indiaanse boom of heester en elk zo groot als een sleepruim. Dan hun vorm is tweevormig, als Clusius schrijft, sommige hebben dat tipje, kroontje of kammetje dat op de opperste vrucht vast is dat van het steeltje afhangt plat en sommige hebben aan dat kammetje twee knobbeltjes en aan elke zijde van de steel een zodat ze op een vogelkopje schijnen te lijken. Voorts zo is deze vrucht kastanjebruin wat meer bruin en met een gerimpelde schors bedekt die van binnen wat bruinachtig is dat naar het gele trekt en zeer breekbaar en een kern of steentje bevat dat heel balrond is, zwart en zo vast en hard is dat men het er nauwelijks iet met vijlen af kan krijgen, doch onderaan wat witachtig heeft. En deze vruchten groeien alleen of ook (zo Clusius die ontvangen heeft) twee tezamen aan een steeltje, zoals het schijnt, zo groot als een kriek en als ze noch vers zijn met taai lijmachtig sap vervult, bruin van kleur maar als ze tegen de lucht gehouden worden uit het gele roodachtig die een hard zwart steentje bevatten dat zo rond is of het uit ebbenhout gedraaid is.

De Engelsen die deze vrucht uit Guyana gebracht hebben wreven hun handen met dit sap en toen ze die met water afwasten kwam er schuim van als van zeep en daarom noemen ze die sope berries, dat is zeepbessen of Saponaria baccae in het Latijn. Op die manier dat dit de vrucht is daar Oviedus van spreekt en die Monardus Sphaerulae saponariae noemt en zegt: ‘Deze balletjes (in het Latijn Saponarij globuli of Saponariae sphaerulae) zijn aan me gezonden in een doosje van kurk gesloten en waren heel rond, zwart en blinkend al of ze van ebbenhout gemaakt waren. En ze waren genomen uit een vrucht die aan een heester of een lage eerder kromme dan rechte boom groeien zoals muizendoren en met bladeren als die van varen, kleiner en dragen ronde vruchten zo groot als een noot met taai vlees bedekt en als dat er afgetrokken wordt dan vindt men er een rond balletje dat zwart is en zo hard dat het zonder hamer of steen niet gebroken kan worden. En deze vrucht, te weten het buitenste vlees, is zo bitter dat geen vogel of andere dieren die eten willen. Maar de Indianen gebruiken het in plaats van zeep want ze doen twee of drie van deze vruchten in warm water en wassen hun hemden en andere kleren daarmee die daardoor veel reiner worden dan of men een geheel pond zeep genomen had, voorwaar ze geven veel schuim van zich en doen alles dat zeep kan en laten het geleidelijk aan in water smelten tot de middelste harde steentjes alleen overblijven die ook hun nuttigheid hebben want ze worden gaten door gemaakt of doorboort en er worden kransjes van gemaakt (om rozenkransen en andere gebeden te lezen) en zijn ook zo fraai als ebbenhout bolletjes, ja blijven nog langer goed omdat ze zo hard zijn, min breukbaar en ook zijn ze lichter’.

Oviedus zegt dat deze zeepboom in Hispaniola groeit en niet laag maar hoog is met een vrucht zo groot als een kriek of hazelnoot en met een kroontje versierd en als die in de zon gedroogd wordt zijn geelachtige kleur nochtans behoudt. Het steentje is wel zwart, [1415] zoals gezegd is, maar tegen de zon gehouden is het rosachtig en daarin schuilt klein en bitter zaad. Hij voegt er noch bij dat dit vlees de kleren zo brandt, dooreet en bederft dat men ze daarmee niet dan als het nood is behoort te wassen.

(Jatropha podagrica) Nox purgatrix is met die naam van Jaques Garet aan Clusius gezonden en die lijkt veel op de steen van de zeepbessen, maar bruin met gele adertjes en vol bruin tamelijk zacht merg wat de buik beroert of purgeert zoals de purgerende hazelnoten.

(Cycas circinalis) Indiaanse meelboom, in het Latijn Arbor farinifera is zo van Clusius genoemd en groeit in het eiland Ternate dat onder de linie ligt en is een boom of boomachtig gewas (aldaar van de medegezellen van Fr. Draeck gevonden) met een stam of stam zo dik als een mannendij en drie meter hoog die op zijn top een ronde kop als een sluitkool heeft in wiens middelste een wit meel gevonden wordt en geschikt om de arme lieden van het voor vermelde eiland te voeden want ze verzamelen dat meel met grote vlijt en begieten of besproeien dat met wat water en bakken er brood van en steken het deeg daarvan in ettelijke vormen van gebakken steen en voegen die zo op een rij daar hete kolen rondom en ook bovenop liggen. Deze broden of koeken van een tien cm groot, een duimbreed dik worden van dat volk gegeten als ze noch vers en heet zijn, maar als ze droog, koud en oudbakken zijn dan gieten ze er lauw water over en eten ze als pap of brei. Dan de smaak van deze broden is zonder smaak, maar met wat peper of kaneel en met suiker gegeten zouden sommige mensen mogelijk een lekkere spijs zijn.

In het eiland Ambona en meest in alle Molukken is deze boom algemeen. Het meel is bijna sneeuwwit en tamelijk goed van smaak dat goed voedt en beter als ons biscuit of tweebak als men er aan gewend is en men zou menen dat het tarwebloem is. Sommige vergelijken de boom met de dadelboom aangaande zijn uiterlijk, maar hij is zo week of zacht van hout dat men de ganse stam met een gewoon broodmes overdwars zou kunnen snijden. De arme lieden kneden het meel met water en doen dat in holle stenen die eerst gloeiend gemaakt zijn en bakken ze net zoals we boekweitkoeken plegen te doen. De rijke kneden dat met de honig van dadelboom of Indische notenboom en dan smaken de koeken bijna als marsepein.

(Sagus laevis, nu Metroxylon sagu) Zagu, daar Fer. Lopez de Castagneda van schrijft, is misschien de voor vermelde boom waaruit brood gemaakt wordt op de volgende manier: ‘Ze nemen het merg er uit en werpen dat in aarden potten en laten het staan te weken in zout water en na ettelijke dagen drogen ze dat in de zon en eten dat of van dat meel maken ze brood dat op ons roggebrood lijkt’. Antonius Pigasetta (die eerst rondom de hele wereld gevaren heeft) noemt het sagu, in de Molukken heet het ook sagou en in Ternate noemt men het meel daarvan dat op ons zaagsel of houtzaagsel lijkt, in hun taal sagge.

Maar M. Polus Venetus schrijft dat in het rijk Fanfur zeer grote bomen zijn die nauwelijks van twee mensen omvat kunnen worden en als hun dunne schors er afgenomen wordt volgt het hout van stam die drie vingers dik is en de hele boom over en die bevat of omvat een meelachtige of vermolmd merg en als dat in een aarden pot of pan vol waters geworpen en geroerd wordt zodat de zemels en andere onzuiverheden die er op drijven en het rein of zuiver meel onder in het water blijft en als dat water er afgenomen is wordt van dat meel een deeg gemaakt dat geschikt is om er verschillend broodwerk van te bakken waarvan hij sommige stukken te Venetië gebracht heeft en zeer goed op gerstebrood van kleur en smaak lijken. Het hout van deze boom is als ijzer en gaat te gronde als men het in het water werpt, dan het moet in de lengte gekloven worden en van dit hout maken de inwoners van die landen hun speren, spiesen of lansen, maar zeer kort (omdat het zulk zwaar hout is) wiens voorste einde ze wat afbranden en scherpen en met die schichten kunnen ze allerhande wapens beter doorsteken dan men met het scherpste ijzer zou kunnen doen.