Achillea

HET XXVII. CAPITEL.

Van Balseme oft Coste.

Gheslachten.

De Balseme en is gheen krans-cruydt oft bequaem om by de tuylkens oft meyen te doen; maer de bladeren daer van hebben eenen lieflijcken reuck, met eenighe sterckigheydt oft swaerigheydt vermenght. Sy is tweederhande van gheslachten, van den anderen aengaende de bladeren seer verschillende; te weten de Groote ende de Kleyne. [475]

Ghedaente.

1. De Groote Balseme wast recht op, met ronde, dunne, harde steelen, omtrent den anderhalven voet hoogh: de bladeren zijn langhworpigh, breedt, aen de kanten wat gheschaert oft ghekerft, de bladeren van Patich oft Lapathum bijnae gelijck, nochtans kleyner dan die, ende wat bleecker groen van verwe. De bloemen wassen met kroonkens oft kranskens veel by een, gheschicktelijk staende in de ronde, als ghebeurt in de Reynvaer oft Elichryson, dat is Rhein-bloemen: elck bloemken alleen bijsonder is ghemaeckt ende vergadert van seer veele kleyne goudt-gheele draeykens, die dicht by een ghevoeght, ende als knopkens in een ghedrongen zijn: de wortelen zijn houtachtigh, langh overblijvende, niet sonder veele aenhanghende veselinghen.

Dit cruydt is scherp ende swaerachtigh, doch niet onaenghenaem van reuck, wat bitterachtigh van smaeck.

2. De Kleyne Balseme ghelijckt de Groote, aengaende de verwe, reuck, smaeck ende goudtverwighe bloemen in eenen ronden krans vergadert staende; ende brengt voort seer veele steelkens, dun ende rond: de bladeren zijn veel kleyner, smaller, langhworpigh, gheschaert ende diep gekerft oft doorsneden: den krans van de bloemen is oock goudtverwigh, maer de knopkens, dat is de bloemkens alleen, zijn kleyner dan die van de Groote Balseme.

De wortelen zijn als die van de Groote; te weten oock faselachtigh, iaerlijcks veele nieuwe scheuten voortbrenghende.

Plaetse.

1. Groote Balseme is hier in Nederduytschlandt vreemt, ende wordt allesins van de hoveniers gheoeffent ende neerstigh onderhouden.

2. Kleyne Balseme en wordt soo veel niet ghevonden als de Groote: ende groeyt hier te lande alleen in de hoven van sommighe Cruydt-beminners.

Tijdt.

1. De goudtverwige kranssen van de Groote Balseme vertoonen haer hier te lande in de Somersche maenden.

2. De Kleyne Balseme bloeyt oock in den Somer met de Groote; te weten in Hoymaendt ende Ooghstmaendt..

Naem.

1. De Eerste van dese twee is hier te lande Balseme gheheeten; in Hooghduytschlandt Frauwenkraut; in Italien Herba di Santa Maria; in de Apoteken van dese landen Balsamita, ende Balsamita maior. Sy is nochtans verscheyden van de Balsamina, die oock Charantia ende Momordica gheheeten wordt: sy verschilt insghelijcks oock van het Balsaminum; welcke cruyden elders van ons bequaemer ende breeder beschreven sullen worden. Matthiolus heeftse Mentha Graeca in ’t Latijn ende Italiaensche gheheeten: Valerius Cordus noemtse Mentha corymbifera maior: andere noemense Salvia Romana, andere Herba Lassulata, Costus hortensis, Mentha Saracenia, Herba Divae Mariae: men vindter sommighe die willen datmen gheloove, dat sy Panaces Chironium van de ouders is. Want Plinius ende Theophrastus (immers soo hun boecken, die ghemeynlijck ghelesen ende meest gesien worden, uytwijsen) verklaeren, dat Chironium Panaces van bladers den Patich oft Lapathum ghelijckt, ende goudtverwighe bloemen heeft; sulcks als gantschelijck dese onse Balseme schijnt te wesen. Maer Dioscorides, ende de oversetters van Nicander, die Theophrastus tot ghetuyghe roept, schrijven, dat het van bladeren den Amaratus ghelijckt: wiens bladt met dat van dese Groote Balseme gheene ghelijckenisse met allen en heeft, als wy breeder betoonen in het tweede Capitel van desen Boeck.

2. De Tweede soorte wordt hier te lande Kleyne Balseme gheheeten; in ’t Latijn Balsamita minor. Sy is sonder twijffel een kleyne soorte van Balseme, by de Italiaenen Giula gheheeten. Valerius Cordus noemtse Mentha corymbifera minor. Veel siense aen voor het Eupatorium oft Hepatorium van Mesue. Andere willen ons doen ghelooven, datse het Ageraton van Dioscorides is. Maer het Eupatorium van Mesue is eenerhande ghewas met het Eupatorium van Avicenna; ende beyde die schrijvers hebbense ghelijcke krachten toegheschreven: maer de beschrijvinghe van de ghedaente van beyde dese cruyden is bijster seer bedorven ende verwerret, soo wel by Mesue als by Avicenna; ’t welck ghenoegh betoonen de boecken van Avicenna, wiens oversettinghe aengaende dese cruyden, soo die nae de laetste verbeteringhe van Bellunensis verandert is, van de eerste seer veel verschilt. Dan het Eupatorium van Avicenna en verschilt nerghens in van het Eupatorium van Dioscorides: want het is dat selve ghewas dat den ghemeynen man Agrimonia pleegh te noemen: welck een seer ghemeyn ende wel bekent cruydt is, waer mede dese onse Kleyne Balseme gheene oft immers seer kleyne ghelijckenisse heeft. Sulcks datse geensins van Eupatorium te houden en is.

Aengaende datse sommighe voor Ageraton houden, dat en dunckt my oock niet waerschijnelijck te wesen; ghemerckt dat Dioscorides den Ageraton bladeren toeschrijft die van de Orega gelijckende: dan het bladt van Orega is rond: daer-en-teghen is dat van dese Kleyne Balseme van maecksel niet rond, maer langhworpigh, voorts oock aen de kanten ghekertelt ende gheschaert, seer verscheyden in gedaente van de bladeren van Orega. Waer uyt genoegh blijcken kan, dat Ageraton ende onse Kleyne Balseme verscheyden ende den anderen seer onghelijcke cruyden zijn.

Aerd.

Beyde de soorten van Balseme zijn warm ende droogh van aerd, in den tweeden graed, met eenighe bitterheydt, ende eene niet kleyne maer merckelijcke t’samentreckende kracht.

Kracht ende Werckinghe.

De Conserve van de bladeren van Balseme gemaeckt, dat is de bladeren daer van, met suycker bewaert, alsmen in de Apoteken pleegh te doen, is seer goedt teghen alle langhdurighe smerten ende weedommen des hoofdts, alsmen die ‘smorghens ettelijcke daghen achter den anderen ghebruyckt.

Sy bedwinght ende doet ophouden alle sinckingen ende katarren die van den hoofde op de ander leden des lichaems sincken oft vallen, ende verdrooght de selve seer haest: insghelijcks is sy seer goedt om alle rauwe oft onrijpe vochtigheden des lichaems te verteeren ende tot rijpigheyt te brenghen.

Is oock seer goedt den genen die gaen quelen, ende met inwendighe ghebreken van de Lever, ende met watersucht ghequelt zijn, in sonderheydt als de watersucht noch versch, ende niet al te verre ghekomen is: daerom sullen de gene, die de Lever slap ende verkout hebben, dese Conserve seer nuttelijck ende met groote baete ghebruycken. [476]

Het saedt van dese cruyden is soo krachtigh als dat van de Santolina oft Cypres-cruydt, ende seer bequaem om allerhande ghewormte uyt de darmen te drijven.

BIIVOEGHSEL.

Men acht de Groote Balseme seer veel in dese landen, ende sy wordt van de vrouwen met reden in meest alle de hoven neerstelijck onderhouden ende gheoeffent. Sommighe siense voor het Lepidium aen: met het welck sy nochtans gheene ghelijckenisse en heeft, dan alleen in de kervinghe van de bladeren. De Fransoysen noemense Grand Coq; andere noemense Groote Cost, in onse tael: sommighe heetense Back-cruydt.

Kleyne Balseme heet in ’t Fransoys Petit Coq: in ’t Italiaensch Herba Giulia; om dat sy in de maendt Julius, dat is de Hoymaendt, meest bloeyt. Ander houdense voor het Elichryson. Men sietse in Italien allesins op onghebouwde plaetsen groeyen, in sonderheydt langhs de kanten van den Tiber. Hier te lande heet hy by sommighe Koninginne-cruydt, maer meest Kleyne Kost, oft Kleyn Balsem-cruydt; in ’t Enghelsch Madelein ende Maudelein. Veel gheleerde van dese tijden noemense Ageraton: ende Lobel heetse Ageratum Septentrionalium & Anglicum. De naem Ageraton is gekomen, om dat de bloemen gepluckt zijnde niet haest en vergaen, ende niet oudt en worden, ende oock seer langhe op den struyck blijven staen sonder te verflenschen.

Veranderinghe van Kleyne Balsem. Dit cruydt heeft ghemeynlijck seer ghekerfde smalle bladeren: dan men siet op sommighe plaetsen van de landen van Languedoc ende Toscane (die ongheoeffent zijn, ende ledigh ligghen) de bladers daer van onghelijck kleyner, ende mat; een weynigh ghekerft, stijf ende hard, groeyende aen veele tackskens, van fatsoene dien van den Orega niet onghelijck te wesen: sulcks als het Ageratum van Dioscorides beschreven wordt. Dese soorte noemt Lobel Ageratum minus. Daer wordt oock somtijdts ghevonden een Ageratum (seght de selve Lobel) oft Kleyne Balsem, met seer schoone witte bloemen, nochtans in alle andere dinghen den anderen niet onghelijck. “T ghene dat geoeffent wordt in de hoven van Vranckrijck, Duydtschlandt ende Nederlandt (seght de selve) nochtans met een vochtighe oeffeninghe oft koude Noordtsche locht, is seer verschillende van de andere: want het worpt sijn tacken wijder ende breeder uyt, hebbende breeder ende langhe bladers, die oock veel dieper ghekerft zijn, maer verstorven, ende seer naekomende de Ratelen oft Hanekammen. Nochtans in de hoven van Enghelandt en is gheen levendigher cruydt, iae oock ghesaeyt zijnde van dit saedt van Languedoc, met teere oft weecke tacken, ende meer ghekerfde bladers, langhlevende, ende seer verscheyden van de andere. Den reuck is lieflijck ende eenighsins dien van de Roomsche Camille ghelijck, seght den selven Lobel.

Costus niger is de Anglica.

Costus spurius van Matthiolus is een soorte van Ferula.

Costus die dien naem oprechtelijck voert, is een uytlandtsch cruydt, van onse Balseme seer verschillende; ende hier nae by de Vremde ende Indiaensche cruyden oft droghen beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. Groote Balseme verwarmt, verdrooght, opent, maeckt dun, vaeght af, verweckt ende versterckt.

Dry bladeren van dit cruydt met broodt ghegheten in het beginsel van het noenmael, verstercken de maghe, ende maecken die greetigh tot het eten, ende helpen de verdouwinghe der spijsen; ende zijn midts dien seer nut de vrouwen die met opstijginghe des moeders ghequelt zijn.

Het heel ghewas gheneest de ghebreken, ende in sonderheydt de hardigheden van de moeder; ende het cruydt selve warm ghemaeckt, met witten wijn, ende soo op ‘t ghemacht gheleyt, doet gemackelijck pissen. Het en is niet alleen seer scherp ende bitter, ende alle de krachten van het oprecht Ageraton betoonende, als Lobel in ’t langhe bewijst; maer oock soo krachtigh als ’t inghenomen wordt, oft van buyten met roockinghe ghebruyckt, dat het de pisse met stanck doet voortkomen, als Dioscorides oock schrijft. Ende de kracht van ’t water daer dit cruydt in ghesoden heeft is seer heet; selfs den reuck alleen van dit cruydt, als het gebrandt wordt, doet water maecken, ende maeckt de harde moeder sacht. Hier in prijst Lobel de soorte die in Languedock groeyt seer veel: hoe wel de ghene die hier te lande in de hoven onderhouden wordt, ende weeldigh wast, gheensins te verworpen is; ende met onsen aerd alsoo wel over een schijnt te komen, als de ghene die in ’t wildt ghevonden wordt.

Om de maendtstonden te verwecken, maghmen oock een stovinghe van dit cruydt maecken: oft de vrouwen in dat water doen sitten daer dat in ghesoden is.

De bladeren op de kropsweeren ende klieren gheleyt, ontdoen ende verteeren die op korte tijdt.

‘Tselve cruydt langhs der aerden ghestroyt, oft daer een beroockinghe af ghemaeckt, iaeght de slanghen wegh.

De veldt-scheerders ende vrouwen houden dit ghewas voor een heylsaem wondt-cruydt; waerom dat oock Balsem geheeten wordt.

De wortel een draghme oft twee swaer inghenomen met wijn, gheneest de ghene die van den Zee-haes gh’eten hebben, oft eenigh ander verghift ghesmaeckt hebben: sy stelpt oock het roodmelisoen, ende versoet de smerte des buycks; ’t selve doen de bladeren in wijn ghesoden ende ghedroncken alleen, oft met saedt van Wilde Pastinaken.

Het water daer de bladeren in ghesoden zijn iaeght het graveel af.

‘Tsap van dit cruydt van buyten op ghestreken sterckt oock de maghe seer, ende stelpt oft belet het braecken ende overgheven: men menght het met olie van Ireos, om de mildtsuchtighe menschen daer mede te bestrijcken: ’t selve neemt de vlecken ende sproeten des huyts wegh.

Om de herssenen te verdrooghen ende matelijck te verwarmen, salmen alle daghe een boon groot van de Conserve van dit cruydt innemen.

De Groote Balseme wordt oock ghelijck Savie ende dierghelijcke cruyden in de spijse ghedaen, sonderlinghen in de Eyerkoecken, ende is daer seer smaeckelijck ende dienstelijck in, eyghentlijck in de ghebreken der vrouwen: andere backense met meel in boter oft olie.

De konstighe bereyders der Olien, Extracten ende andere verholen ghenees-menghelinghen weten door kracht des viers veel kostelijcke Wateren, Olien, Salven, Souten ende Balsemen te maecken uyt dit cruydt, die sy inwendigh ende uytwendigh ghebruycken teghen wonden, quetsuren, hooghe vallen, ende veelerley, andere niet wel gheneesbaere sieckten: dan het soude te langh vallen die al te willen verhaelen. Het is ghenoegh dat wy de Konst-beminners dat vermaent hebben: want met bevindt dat Balsem-cruydt al het selve vermagh, dat de soorten van Munte, Melisse ende dierghelijcke cruyden vermoghen: daerom salmen ’t ghene dat van die cruyden gheseyt is, van dit Balsem-cruydt oock moghen verstaen.

1. De Kleyne Balseme, ghelijck sy van reuck ende smaeck de Groote ghelijck is, alsoo komt sy oock van krachten ende werckinghen met de selve over een: ende magh altijdt voor de Groote ghenomen ende ghebruyckt worden.

De Italiaenen houden dese Kleyne Balseme voor het Eupatorium van Mesue; ende schrijven, dat den witten wijn, daer de bloemen daer van in te weycke ghestaen hebben, ghedroncken de swaerte van twee oncen, wonderlijcken goedt is teghen de wormen van de ionghe kinders. Den selven iaeght de galle uyt den lijve, ende alle slijmerigheydt, maeckt de grove vochtigheden dun, ende doorsnijdt de taeye fluymen, opent de verstoptheyt, suyvert ende reynight, ende belet datter gheen verrottinghe in het lichaem en gheschiede, ende gheneest de sieckten die daer van ghekomen zijn, ende de langhe kortsen: ende ten laetsten stopt den buyck, ende versterckt midts dien de mage, de lever ende het gantsch inghewant. Dan met wey van Gheyten melck te weycke ghestelt, ende inghenomen, suyvert ende purgeert noch veel gheweldighlijcker.

Een beroockinghe van ’t water, daer sy in gesoden is, doet pissen, vermorwt de hardigheden des moeders, ende van alle verholen leden der vrouwen.

Dit selve cruydt in wijn gesoden, is seer goet tegen den tantsweer die van koude veroorsaeckt is.

De Kleyne Balseme van Languedock is niet alleen scherp ende seer bitter, maer oock seer krachtigh om te doen pissen; ende heeft de selve krachten die het Ageratum toegeschreven zijn; iae beter dan de Groote, als sommighe versekeren. Dan men magh de Groote oock wel in ghebreke van de Kleyne ghebruycken.

Dit Ageratum van selfs ghewassen zijnde, seght Lobel, ghebruycken die van Montpelliers ende die van Venetien in den Syroop van Epithymus, ende in de compositien van Mesue voor oprecht Eupatorium: maer in de medicijnen van de Griecken ghebruycken sy voor het Eupatorium onse Agrimonie.

Eynde van het neghenste Boeck.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van balsem of kost. (Achillea ageratum, Tanacetum balsamita)

Geslachten.

Balsem is geen kranskruid of geschikt om bij de tuiltjes of meien te doen, maar de bladeren er van hebben een lieflijke reuk met enige sterkte of zwaarheid vermengt. Ze is tweevormig van geslachten die van elkaar aangaande de bladeren zeer verschillen, te weten de grote en de kleine. [475]

Gedaante.

1. De grote balsem groeit recht op met ronde, dunne, harde stelen die omtrent vijf en veertig cm hoog zijn, de bladeren zijn langwerpig en breed, aan de kanten wat geschaard of gekerfd en lijken bijna op de bladeren van zuring of Lapathum, nochtans kleiner dan die en wat bleker groen van kleur. De bloemen groeien met kroontjes of kransjes veel bijeen die regelmatig in de ronde staan zoals gebeurt in reinvaar of Elichryson, dat is Reinbloemen en elk bloempje alleen is gemaakt en verzameld van zeer vele kleine goudgele draadjes die dicht bijeen gevoegd en als knopjes ineen gedrongen zijn, de wortels zijn houtachtig die lang overblijven en niet zonder vele aanhangende vezels.

Dit kruid is scherp en zwaarachtig doch niet onaangenaam van reuk en wat bitterachtig van smaak.

2. De kleine balsem lijkt op de grote aangaande de kleur, reuk, smaak en goudkleurige bloemen die in een ronde krans verzameld staan en brengt zeer vele steeltjes voort die dun en rond zijn, de bladeren zijn veel kleiner, smaller en langwerpig, geschaard en diep gekerfd of doorsneden, de krans van de bloemen is ook goudkleurig, maar de knopjes, dat zijn de bloempjes alleen, zijn kleiner dan die van de grote balsem.

De wortels zijn als die van de grote, te weten ook vezelachtig die jaarlijks vele nieuwe scheuten voortbrengen.

Plaats.

1. Grote balsem is hier in Nederduitsland vreemd en wordt alleszins van de hoveniers geteeld en naarstig onderhouden.

2. Kleine balsem wordt niet zoveel gevonden als de grote en groeit hier te lande alleen in de hoven van sommige kruidbeminnaars.

Tijd.

1. De goudkleurige kransen van de grote balsem vertonen zich hier te lande in de zomerse maanden.

2. Kleine balsem bloeit ook in de zomer met de grote, te weten in juli en augustus.

Naam.

1. De eerste van deze twee is hier te lande balseme genoemd, in Hoogduitsland Frauwenkraut, in Italië herba di Santa Maria, in de apotheken van deze landen Balsamita en Balsamita major. Ze verschilt nochtans van de Balsamina die ook Charantia en Momordica genoemd wordt en verschilt insgelijks ook van het Balsaminum welke kruiden elders van ons beter en uitvoeriger beschreven zullen worden. Matthiolus heeft het Mentha Graeca in het Latijn en Italiaans genoemd. Valerius Cordus noemt het Mentha corymbifera major en andere noemen het Salvia Romana, andere Herba Lassulata, Costus hortensis, Mentha Saracenia, herba Divae Mariae en men vindt er sommige die willen dat men gelooft dat ze het Panaces Chironium van de ouders is. Want Plinius en Theophrastus (immers zo hun boeken die gewoonlijk gelezen en meest gezien worden uitwijzen) verklaren dat Chironium Panaces van bladeren op zuring of Lapathum lijkt en goudkleurige bloemen heeft zulks als gans deze onze balsem schijnt te wezen. Maar Dioscorides en de overzetters van Nicander die Theophrastus tot getuige roept schrijven dat het van bladeren op Amarantus lijkt wiens blad met dat van deze grote balsem totaal geen gelijkenis heeft zoals we uitvoeriger aantonen zullen in het tweede kaptitel van dit boek.

2. De tweede soort wordt hier te lande kleine balseme genoemd, in het Latijn Balsamita minor. Ze is zonder twijfel een kleine soort van balsem die bij de Italianen giula genoemd wordt. Valerius Cordus noemt het Mentha corymbifera minor. Veel zien het aan voor het Eupatorium of Hepatorium van Mesue. Andere willen ons laten geloven dat ze het Ageraton van Dioscorides is. Maar het Eupatorium van Mesue is hetzelfde gewas als het Eupatorium van Avicenna en beide die schrijvers hebben het gelijke krachten toegeschreven, maar de beschrijving van de gedaante van beide deze kruiden is bijster zeer bedorven en verward zowel bij Mesue als bij Avicenna wat genoeg de boeken van Avicenna aantonen wiens overzetting aangaande deze kruiden zo die na de laatste verbetering van Bellunensis veranderd is en van de eerste zeer veel verschilt. Dan het Eupatorium van Avicenna verschilt nergens in van het Eupatorium van Dioscorides want het is hetzelfde gewas dat de gewone man Agrimonia plag te noemen wat een zeer algemeen en goed bekend kruid is waarmee deze onze kleine balsem geen of immers zeer kleine gelijkenis mee heeft. Zulks dat ze geenszins voor Eupatorium te houden is.

Aangaande dat sommige het voor Ageraton houden lijkt me ook niet waarschijnlijk te wezen gemerkt dat Dioscorides de Ageraton bladeren toeschrijft die op die van Origanum lijken, dan het blad van Origanum is rond en daartegen is dat van deze kleine balsem van maaksel niet rond, maar langwerpig en voorts ook aan de kanten gekarteld en geschaard en zeer verschillend in gedaante van de bladeren van Origanum. Waaruit genoeg blijken kan dat Ageraton en onze kleine balsem verschillende en niet op de andere kruiden lijken.

Aard.

Beide soorten van balsem zijn warm en droog van aard in de tweede graad met enige bitterheid en een niet kleine maar merkelijk tezamen trekkende kracht.

Kracht en werking.

De konserf van de bladeren van balsem gemaakt, dat is de bladeren er van met suiker bewaart zoals men in de apotheken plag te doen, is zeer goed tegen alle langdurige smarten en weedommen van het hoofd als men die ‘s morgens ettelijke dagen achter elkaar gebruikt.

Ze bedwingt en laat alle zinkingen en katarren ophouden die van het hoofd op de andere leden van het lichaam zinken of vallen en verdroogt die zeer gauw en insgelijks is ze zeer goed om alle rauwe of onrijpe vochtigheden van het lichaam te verteren en tot rijpheid te brengen.

Is ook zeer goed diegene die gaan kwelen en met inwendige gebreken van de lever en met waterzucht gekweld zijn en vooral als de waterzucht noch vers en niet al te ver gekomen is en daarom zullen diegene die de lever slap en verkouden hebben deze konserf zeer nuttig en met grote baat gebruiken. [476]

Het zaad van deze kruiden is zo krachtig als dat van de Santolina of cipreskruid en zeer geschikt om allerhande gewormte uit de darmen te drijven.

BIJVOEGING.

Men acht de grote balsem zeer veel in deze landen en ze wordt van de vrouwen met reden in meest alle hoven naarstig onderhouden en geteeld. Sommige zien het voor het Lepidium aan waarmee ze nochtans geen gelijkenis heeft dan alleen in de kerving van de bladeren. De Fransen noemen het grand coq, andere noemen het grote cost in onze taal, sommige noemen het back-cruydt.

Kleine balsem heet in het Frans petit coq, in het Italiaans herba giulia omdat ze in de maand juli, dat is de hooimaand, meest bloeit. Ander houden het voor het Elichryson. Men ziet het in Italië alleszins op ongebouwde plaatsen groeien en vooral langs de kanten van de Tiber. Hier te lande heet het bij sommige koninginnekruid, maar meest kleine kost of klein balsemkruid en in het Engels madelein en maudelein. Veel geleerde van deze tijden noemen het Ageraton en Lobel noemt het Ageratum Septentrionalium & Anglicum. De naam Ageraton is gekomen omdat als de bloemen geplukt zijn niet gauw vergaan en niet oud worden en ook zeer lang op de struik blijven staan zonder te verflensen.

Verandering van kleine balsem. Dit kruid heeft gewoonlijk zeer gekerfde smalle bladeren, dan men ziet op sommige plaatsen van de landen van Languedock en Toscane (die niet beteeld worden en leeg liggen) de bladeren daarvan duidelijk kleiner en mat, wat gekerfd, stijf en hard en groeien aan vele takjes en van vorm die van Origanum vrij gelijk te wezen zulks als het Ageratum van Dioscorides beschreven wordt. Deze soort noemt Lobel Ageratum minus. (Achillea tomentosa) Daar wordt ook soms een Ageratum gevonden (zegt dezelfde Lobel) of kleine balsem met zeer mooie witte bloemen, nochtans in alle andere dingen lijkt het op de andere. Hetgeen dat geteeld wordt in de hoven van Frankrijk, Duitsland en Nederland (zegt dezelfde) nochtans met een vochtige teeltwijze of koude Noordse lucht verschilt zeer van de andere want het werpt zijn takken wijder en breder uit en heeft bredere en lange bladeren die ook veel dieper gekerfd zijn, maar verstorven en zeer dichtbij die de ratelen of hanenkammen komen. Nochtans in de hoven van Engeland is er geen levendiger kruid, ja dat ook gezaaid is van dit zaad van Languedock met tere of weke takken en meer gekerfde bladeren en langlevend en zeer verschillend van de andere. De reuk is lieflijk en lijkt enigszins op die van de Roomse kamille, zegt dezelfde Lobel.

Costus niger is de Anglica.

Costus spurius van Matthiolus is een soort van Ferula.

Costus die deze naam echt voert is een buitenlands kruid die zeer veel van onze balsem verschilt en hierna bij de vreemde en Indische kruiden of drogen beschreven.

Aard, kracht en werking.

1. Grote balsem verwarmt, verdroogt, opent, maakt dun, veegt af, verwekt en versterkt.

Drie bladeren van dit kruid met brood gegeten in het begin van het noenmaal versterken de maag en maken die gretig tot het eten en helpen de vertering van de spijzen en zijn daarom zeer nuttig de vrouwen die met opstijging van de baarmoeder gekweld zijn.

Het heel gewas geneest de gebreken en vooral de hardigheden van de baarmoeder en het kruid zelf dat warm gemaakt is met witte wijn en zo op het geslacht gelegd laat gemakkelijk plassen. Het is niet alleen zeer scherp en bitter en toont alle krachten van het echte Ageraton, als Lobel in het lang bewijst, maar ook zo krachtig als het ingenomen wordt of van buiten met beroking gebruikt laat het de plas met stank voortkomen als Dioscorides ook schrijft. En de kracht van het water daar dit kruid in gekookt heeft is zeer heet en zelfs de reuk alleen van dit kruid als het gebrand wordt laat water maken en maakt de harde baarmoeder zacht. Hierin prijst Lobel de soort die in Languedock groeit zeer veel hoewel diegene die hier te lande in de hoven onderhouden wordt en weelderig groeit geenszins te verwerpen is en met onze aard alzo goed overeen schijnt te komen als diegene die in het wild gevonden wordt.

Om de maandstonden te verwekken mag men ook een stoving van dit kruid maken of de vrouwen in dat water laten zitten daar dat in gekookt is.

De bladeren op de kropzweren en klieren gelegd op te lossen en verteren die op korte tijd.

Hetzelfde kruid langs de aarde gestrooid of daar een beroking van gemaakt jaagt de slangen weg.

De veldscheerders en vrouwen houden dit gewas voor een heilzaam wondkruid waarom dat het ook balsem genoemd wordt.

De wortel een drachme of twee zwaar ingenomen met wijn geneest diegene die van de zeehaas gegeten hebben of enig ander vergif gesmaakt hebben en stelpt ook de rode loop en verzoet de smart van de buik en hetzelfde doen de bladeren in wijn gekookt en gedronken alleen of met zaad van wilde pastinaken.

Het water daar de bladeren in gekookt zijn jaagt het niergruis af.

Het sap van dit kruid van buiten opgestreken sterkt ook de maag zeer en stelpt of belet het braken en overgeven, men mengt het met olie van Ireos om de miltzuchtige mensen daarmee te bestrijken en hetzelfde neemt de vlekken en sproeten van de huid weg.

Om de hersens te verdrogen en matig te verwarmen zal men elke dag een boon groot van de konserf van dit kruid innemen.

De grote balsem wordt ook net als salie en diergelijke kruiden in de spijs gedaan en vooral in de eierkoeken en is daar zeer smakelijk en dienstelijk in, eigenlijk in de gebreken van de vrouwen, andere bakken het met meel in boter of olie.

De kunstige bereiders van de oliën, extracten en andere verborgen geneesmengsels weten door kracht van het vuur veel kostelijke wateren, oliën, zalven, zouten en balsems te maken uit dit kruid die ze inwendig en uitwendig gebruiken tegen wonden, kwetsingen, hoge vallen en velerlei andere niet goed geneesbare ziekten, dan het zou te lang vallen die alle te willen verhalen. Het is genoeg dat we de kunstbeminnaars dat vermaand hebben want met bevindt dat balsemkruid al hetzelfde doen kan dat de soorten van munt, melisse en diergelijke kruiden vermogen en daarom zal men hetgeen dat van die kruiden gezegd is van dit balsemkruid ook mogen verstaan.

1. Kleine balsem zoals ze van reuk en smaak de grote gelijk is alzo komt ze ook van krachten en werkingen met die overeen en mag altijd voor de grote genomen en gebruikt worden.

De Italianen houden deze kleine balsem voor het Eupatorium van Mesue en schrijven dat de witte wijn daar de bloemen daarvan in te week gestaan hebben en gedronken de zwaarte van twee ons wonderlijk goed is tegen de wormen van de jonge kinderen. Dezelfde jaagt de gal uit het lijf en alle slijmerigheid en maakt de grove vochtigheden dun en doorsnijdt de taaie fluimen, opent de verstopping en zuivert en

reinigt en belet dat er geen verrotting in het lichaam gebeurt en geneest de ziekten die er van gekomen zijn en de lange koortsen en tenslotte stopt het de buik en versterkt daardoor de maag, lever en het gans ingewand. Dan met wei van geitenmelk te week gesteld en ingenomen zuivert en purgeert noch veel geweldiger.

Een beroking van het water daar ze in gekookt is laat plassen en vermurwt de hardigheden van de baarmoeder en van alle verholen leden der vrouwen.

Ditzelfde kruid in wijn gekookt is zeer goed tegen de tandpijn die van koude veroorzaakt is.

De kleine balsem van Languedock is niet alleen scherp en zeer bitter, maar ook zeer krachtig om te laten plassen en heeft dezelfde krachten die het Ageratum toegeschreven zijn, ja beter dan de grote als sommige verzekeren. Dan men mag de grote ook wel in gebreke van de kleine gebruiken.

Dit Ageratum dat vanzelf gegroeid is, zegt Lobel, gebruiken die van Montpelliers en die van Venetië in de siroop van Epithymus en in de composities van Mesue voor echte Eupatorium, maar in de medicijnen van de Grieken gebruiken ze voor het Eupatorium onze Agrimonia.

Einde van het negende boek.