Amaranthus

HET IV. CAPITEL.

Van Maier.

Geslachten.

De gheslachten van Maier zijn veelerhande, soo wel van grootte als van verwe ende naemen van den anderen verschillende. Van dese sullen wy nu vier soorten beschrijven; den Grooten Maier, den Kleynen, den Rooden, ende den Ghespickelden oft Gheplackten: beneffens de welcke wy de schilderijen vande twee soorten van Amarantus oft Fluweel-bloemen hier oock sullen stellen, niet teghenstaende, dat wy de beschrijvinghe van de selve hier te voren, te weten in het seste Boeck deses Cruydt-Boecks, ghegeven hebben.

Ghedaente.

1. De soorte van dit ghewas, die Groote Maier heet, schiet boven de twee oft dry voeten hoogh op [966] ende heeft eenen ronden steel, in ettelijcke sijd-scheuten verdeylt: daer aen wassen breede spitse bladeren, als aen de Melde, maer groener, ende effen oft kael. De bloemen ende het saedt wassen druyfs-ghewijs ghehoopt op tsoppen van de tacken ende sijd-scheuten, in ronde platte vellekens besloten. De wortel sinckt diep inder aerden met haer menighvuldighe faselinghen.

2. Kleyn Maier wast leegher dan het Groot: ende heeft eenen groenen steel met veele aenwassende sijd-scheutkens, die snellijck wast, ende sijn volkomen grootte krijght. De bladeren zijn langh, maer smaller dan die van ’t Groot. De bloemkens zijn bruyn roodt. ‘Tsaedt wast tsamen ghehoopt, als dat van de Melde oft ’t voorgaende Groot Maier. De wortel heeft oock veele faselinghen.

3. Soo wel van het Groot als van het Kleyn gheslacht van Maier worter een roode soorte ghevonden. Maer de soorte van Groot Roodt Maier is ghemeynlijck alleen roodt van steelen, anders de voorbeschreven groote soorte van gedaente in alles gelijck: ende de bladeren zijn bruyn groen, wat nae den rooden treckende, ende desgelijcks oock dat saedt: dan de roode soorte van Kleyn Maier is heel bloet-roodt in steelen, bladeren ende wortelen, alsoo dat sy ghestooten oft ghewreven zijnde een purpur-roodtachtigh sap van haer gheven.

4. Men vindt noch een soorte van Maier, die van bladeren niet alleen groen is, ende van ghedaente de andere soorten gelijckt: maer die selve bladeren zijn daer beneffens noch met geele ende roode verwe fraey verciert ende gheschackiert, ende soo de veeren van eenen Papegaey niet qualijck ghelijckende.

5. Voor het vijfde geslacht van Maier moeten beyde de soorten van Fluweel-bloemen gerekent worden, te weten soo wel de ghene die schoon scharlaken roode oft purpure bloemen voort-brenget, als de andere die verstorven roode, maer wijder ende grooter aeren heeft, daer wy in het voorseyde seste Boeck in ’t langh van ghehandelt hebben: want van ghedaente der bladeren, ende van ’t heel ghewas zijn sy de voorbeschreven soorten van Maier ghenoeghsaem ghelijck.

Plaetse.

De ghemeyne soorten van Maier wassen over al op onghebouwde plaetsen: ende inde moes-hoven komen sy somtijdts van selfs voort. [967]

Tijdt.

In ’t midden van den Somer worden dese cruyden met haere bloemen meest ghevonden: ende sy spruyten uyt der aerden, ende zijn op haer best in den selven tijdt datmen de soorten van Melde vindt.

Naemen.

In ’t Duytsch heet dit gewas Maier; in ’t Fransch Blete; in’t Italiaensch Biedom ende Blito; in ’t Spaensch Bredos; in ’t Latijn Blitum; in ’t Griecks Bletron.

1. De eerste soorte heeten wy Blitum maius, dat is Groot Maier.

2. De tweede soorte Kleyn Maier, in ’t Latijn Blitum minus.

3. De derde soorte, die groot is, Groot Roodt Maier, in ’t Latijn Blitum rubens maius; de ander, die kleyn is, Blitum rubens minus, dat is Kleyn Roodt Maier.

4. De vierde Blitum maculosum oft Blitum maculatum, dat is Ghespickelt oft Gheplackte Maier, somtijdts oock Herba Papagalli, oft beter Psittaci herba, dat is Papegaeyen-cruydt, om dat de verscheyden-verwighe bladeren van dit ghewas de veederen van de Papegaeyen eenighsins ghelijcken, als voorseydt is.

5. De vijfde soorte heet Amaranthus purpureus, in onse tael Fluweel-bloemen, als elders ghenoegh betoont is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Maier is een eetbaer moes-cruydt, vocht ende koudt van aerdt, verre in den tweeden graedt, als Galenus betuyght (lib.6. De simp. Med.facult.) Het voedtsel, dat het den lijfve by brenght, is weynigh, als den selven daer oock van seydt (lib. 2. De aliment.facult.) Want het is een van de onsmaeckelijcke moes-cruyden, die gantsch geene eygentheydt oft smaeck op de tonghe en laten, die oock een weynighskens te waterachtigh van stoffe zijn: welckerhande moes-cruyden niet alleen luttel voedtsels geven, maer oock genegen zijn om haest van onder af te gaen oft door te slibberen: doch nochtans niet seer gheweldighlijck, ghemerckt dat sy gheene scherpe, nitreuse oft salpeterachtighe stoffe in haer en hebben; door de welcke de darmen tot het uytlaten oft af-drijven der overvloedigheden gheport oft verweckt souden moghen worden.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van Maier worden met reden voor oncruyden ghehouden: want daer sy eens wassen, daer komen sy alle iaer wederom voort: ende hoe wel dat sy voor Moes-cruyden strecken moghen, nochtans worden sy niet veel geacht, om dieswille datter veele andere smaeckelijcker cruyden in de moes-hoven te vinden zijn. Sy hadden hier voortijdts den naem Echlotorpa in Egypten, elders Ripla. De Groote soorte heet oock Blitum maius album, in ’t Italiaensche Gelosia, in ’t Spaensch Bledos; in ’t Enghelsch Wind-orrage; die van Trenten heeten het oock Bredone.

Kleyne Roode Maier noemt Lobel Liggende Roode Maier; in ’t Latijn Blitum rubrum supinum, om dat de tackens ter aerden ligghen. Een ander kleyne soorte staet recht op: dan de bladeren zijn groen, als die vande ghemeyne Kleyne soorte: de bloemen zijn schoon bruyn roodt, rondom de steelen eer worvels-gewijs dan aers-ghewijs staende, ghewreven zijnde schoon roodt verwende. Dese soorte bloeyt spaeder, ende en verdraeght de kouwe soo wel niet als de ander.

Maier met verscheyden-verwigh bladeren is de vierde soorte hier van Dodoneus vermaent: ende heet Papegaeyen-cruydt in ’t Nederduytsch Papagen federn in ’t Hooghduytsch; Amarantes tricolor in ’t Latijn; om dat hy drijderhande verwe in de bladeren heeft, te weten roodt, geel ende groen. Dese soorte wordt min ghevonden dan d’ander: ende wordt ghehouden voor de Symphonia Plinij, oft voor de Gomphaena, ende voor de Celosia Tragi (oft beter Gelosia) ende voor de Herba admirabilis van sommighe; als in de beschrijvinghe van de Fluweel-bloemen breeder verklaert is.

Aengaende de twee gheslachten van Fluweel-bloemen, wiens schilderijen Dodoneus hier wederom stelt, houdende de selve voor de vijfde soorte van Maier, soo is het te weten, dat een groote soorte daer van een swarte oft bruyne placke op de bladeren heeft, ende in ’t Latijn Blitum maculatum heet, dat is Geplackten Maier: ende sulcks is de tweede soorte van Fluweel-bloemen, voren van Dodoneus beschreven, uyt West-Indien ghebroght, ende van Clusius Quinua oft Blitum Peruanum gheheeten: wiens aeren bruyn-roodt zijn, ende rijp zijnde uytgheschudt, een groote menighte van saedt uytstorten, rondt, wit, als Hirs, met een blinckende doorschijnende placke in ’t midden, als ooghsken oft peerle ghelijckende, seer wonderlijck om sien: hoewel dat sommighe ’t selve oock met roodt saedt ghesien hebben. Sulcks is het ghene dat in ’t Hooghduytsch oock Welsch Hirs heet, ghelijck het Panick-koren. Ende dierghelijck is den Amarantus purpureum Lobelij. Maer Amarantus panicula sparsa is de soorte wiens aeren wat wijder van een verspreydt staen.

Bloedigen Maier, in ’t Latijn Blitum sanguineum, is het Draecken-bloet, by de soorten van Patich gherekent.

Melochia is een Egyptisch moes-cruydt, als Maier, doch om dat het van bloemen ende ander ghedaente den selven niet ghelijckt, is het by de vremde cruyden beschreven.

Noch van de krachten.

De soorten van Maier worden in sommighe Apoteken van Vranckrijck door raedt der Medicijns by de klisterien ghedaen, om den buyck weeck te maken: maer, als Plinius betuyght, Maier maeckt sulcken beroerte in den buyck, dat het de sommighe veele sieckten veroorsaeckt, in sonderheydt het onmatigh braecken ende den buyck-loop, immers is de maghe seer hinderlijck.

De bladers van Maier tusschen de heete asschens ghebraden, ende oock ghesoden, ghenesen de verbrandtheydt.

Men seydt, dat Maier seer nuttelijck ingenomen wordt teghen de steken van de Scorpioenen, ende oock seer goedt is op de exter-ooghen gestreken, ende teghen de pijne van de Milte, ende pijne inden slaep van den hoofde, met Olie geten oft opgheleydt.

Water, daer de wortelen ende bladers van Maier in ghesoden zijn, doodet de luysen ende neten.

Hippocrates meynt, dat met dese spijse de maendt-stonden van de vrouwen ghestopt worden: ende hedens daeghs worden de Fluweel-bloemen daer toe met goeden voorspoet gebruyckt. Dan van de krachten van de selve hebben wy elders ghesproken.

De Italiaenen ghebruycken de Kleyne Roode soorte om de maendt-stonden te verwecken, de naegeboorte af te drijven, als de vrouwen den roock van dat siedende cruydt van onder op inde moeder laten klimmen.

D’eerste water oft sop, daer Maier in ghesoden heeft, met Osse galle ende Olie van Wijn-steen ghemenght, doet alle placken ende smetten uyt de kleederen, sonder die te beschadighen: maer men moet de plaetse terstont met lauw water wasschen.

Groot Maier van West-Indien dient de inwoonders van Quito voor voedtsel, soo in bladeren als in saedt.

De Roode Kleyne soorte van Maier is bequaem om daer mede te schrijven: want met het sap van dit cruydt kanmen alsoo schoonen roodt schrijven, als met Bresilie inckt.

HET IV. KAPITTEL.

Van majer. (Amaranthus oleraceus, Amaranthus blitum, Amaranthus tricolor, Amaranthus retroflexus)

Geslachten.

De geslachten van majer zijn veelvormig die zowel van grootte als van kleur en namen van elkaar verschillen. Van deze zullen we nu vier soorten beschrijven, de grote majer, de kleine, de rode en de gespikkelde of geplekte en daarnaast zullen we de schilderijen van de twee soorten van Amaranthus of fluweelbloemen hier ook stellen, niet tegenstaande dat we de beschrijving van die hier tevoren, te weten in het zesde boek van dit kruidboek gegeven hebben.

Gedaante.

1. De soort van dit gewas die grote majer heet schiet boven de zestig of negentig cm hoog op [966] en heeft een ronde steel die in ettelijke zijscheuten verdeeld is waaraan brede spitse bladeren groeien als aan de melde, maar groener en effen of kaal. De bloemen en het zaad groeien druifvormig gehoopt op de toppen van de takken en zijscheuten in ronde platte velletjes besloten. De wortel zinkt diep in de aarde met haar menigvuldige vezels.

2. Kleine majer groeit lager dan het groot en heeft een groene steel met vele aanwassende zijscheutjes die snel groeit en zijn volkomen grootte krijgt. De bladeren zijn lang, maar smaller dan die van het groot. De bloempjes zijn bruinrood. Het zaad groeit tezamen gehoopt als dat van de melde of het voorgaande groot majer. De wortel heeft ook vele vezels.

3. Zowel van het groot als van het klein geslacht van majer wordt er een rode soort gevonden. Maar de soort van groot rood majer is gewoonlijk alleen rood van stelen en anders de voorbeschreven grote soort van gedaante in alles gelijk en de bladeren zijn bruingroen die wat naar het rode trekken en desgelijks ook dat zaad, dan de rode soort van klein majer is heel bloedrood in stelen, bladeren en wortels als ze gestoten of gewreven worden een purperroodachtig sap van zich geven.

4. Men vindt noch een soort van majer die van bladeren niet alleen groen is en van gedaante op de andere soorten lijkt, maar die bladeren zijn daar naast noch fraai met gele en rode kleur versierd en geschakeerd en lijken zo niet slecht op de veren van een papagaai.

5. Voor het vijfde geslacht van majer moeten beide soorten van fluweelbloemen gerekend worden, te weten zowel diegene die mooi scharlaken rode of purperen bloemen voortbrengen net zoals de andere die verstorven rode, maar wijder en groter aren heeft daar we in het voor vermelde zesde boek in het lang van gehandeld hebben want van gedaante van bladeren en van het heel gewas zijn lijken ze voldoende op de voorbeschreven soorten van majer.

Plaats.

De gewone soorten van majer groeien overal op ongebouwde plaatsen en in de moeshoven komen ze soms vanzelf voort. [967]

Tijd.

In het midden van de zomer worden deze kruiden met hun bloemen meest gevonden en ze spruiten uit de aarde en zijn op hun best in dezelfde tijd dat men de soorten van melde vindt.

Namen.

In het Duits heet dit gewas Maier, in het Frans blete, in’het Italiaans biedom en blito, in het Spaans bredos, in het Latijn Blitum en in het Grieks Bletron.

1. De eerste soort noemen we Blitum majus, dat is grote majer.

2. De tweede soort kleine majer, in het Latijn Blitum minus.

3. De derde soort die groot is grote rode majer, in het Latijn Blitum rubens majus, de andere die klein is Blitum rubens minus, dat is kleine rode majer.

4. De vierde Blitum maculosum of Blitum maculatum, dat is gespikkelde of geplekte maier en soms ook Herba Papagalli of beter Psittaci herba, dat is papegaeyen-cruydt omdat de verschillend gekleurde bladeren van dit gewas enigszins op de veren van de papegaaien lijken, als gezegd is.

5. De vijfde soort heet Amaranthus purpureus en in onze taal fluweelbloemen dat als elders genoeg betoond is.

Aard, kracht en werking.

Majer is een eetbaar moeskruid dat vochtig en koud van aard is ver in de tweede graad, als Galenus betuigt (lib.6. De simp. Med.facult.) Het voedsel dat het ‘t lijf bijbrengt is weinig als dezelfde er ook van zegt (lib. 2. De aliment.facult.) Want het is een van de onsmakelijke moeskruiden die gans geen eigenschap of smaak op de tong nalaten die ook wat te waterachtig van stof zijn welke moeskruiden niet alleen weinig voedsel geven, maar ook genegen zijn om gauw van onderaf te gaan of door te slibberen, doch nochtans niet zeer geweldig gemerkt dat ze geen scherpe, nitreuse of salpeterachtige stof in zich hebben waardoor de darmen tot het uitlaten of afdrijven van de overvloedigheden gepord of verwekt zouden mogen worden.

BIJVOEGING.

De soorten van majer worden met reden voor onkruiden gehouden want daar ze eens groeien komen ze elk jaar wederom voort en hoewel ze voor moeskruiden strekken mogen worden ze nochtans niet veel geacht omdat er vele andere smakelijker kruiden in de moeshoven te vinden zijn. Ze hadden hier vroeger de naam echlotorpa in Egypte en elders ripla. (Amaranthus blitum subsp. oleraceus) De grote soort heet ook Blitum majus album, in het Italiaanse gelosia, in het Spaans bledos en in het Engels wind-orrage en die van Trente noemen het ook bredone.

Kleine rode majer noemt Lobel liggende rode majer, in het Latijn Blitum rubrum supinum, omdat de takjes ter aarde liggen. Een andere kleine soort staat rechtop, dan de bladeren zijn groen als die van de gewone kleine soort en de bloemen zijn mooi bruinrood en staan eerder wervelvormig rondom de stelen dan aarvormig en als ze gewreven worden zijn kleuren ze mooi rood. Deze soort bloeit later en verdraagt de koude niet zo goed als de ander.

Majer met verschillend gekleurde bladeren is de vierde soort hier van Dodonaeus vermaand en heet papegaaikruid in het Nederduits en Papagen federn in het Hoogduits, Amarantes tricolor in het Latijn omdat het drie kleuren in de bladeren heeft, te weten rood, geel en groen. Deze soort wordt minder gevonden dan de ander en wordt gehouden voor de Symphonia Plinij of voor de Gomphaena en voor de Celosia (Celosia cristata) Tragi (of beter Gelosia) en voor de Herba admirabilis van sommige zoals in de beschrijving van de fluweelbloemen uitvoeriger verklaard is.

Aangaande de twee geslachten van fluweelbloemen wiens schilderijen Dodonaeus hier wederom stelt houden we die voor de vijfde soort van majer en zo is het te weten dat een grote soort daarvan een zwarte of bruine plek op de bladeren heeft en in het Latijn Blitum maculatum heet, dat is geplekte majer en zulks is de tweede soort van fluweelbloemen die tevoren van Dodonaeus beschreven en uit West-Indie gebracht en van Clusius quinua of Blitum Peruanum (Chenopodium quinoa)genoemd wiens aren bruinrood zijn en als ze rijp zijn uitgeschud worden een grote menigte van zaad uitstorten dat rond, wit en als hirs is met een blinkende doorschijnende plek in het midden dat op een oogje of parel lijkt, zeer wonderlijk om te zien, hoewel dat sommige het ook met rood zaad gezien hebben. Zulks is hetgeen dat in het Hoogduits ook Welsch Hirs heet zoals het panikkoren. En diergelijk is de Amarantus purpureum Lobelij. Maar Amarantus panicula sparsa is de soort wiens aren wat wijder vaneen verspreidt staan.

Bloedige majer, in het Latijn Blitum sanguineum, is het drakenbloed en wordt bij de soorten van zuring gerekend.

Melochia is een Egyptisch moeskruid als majer, doch omdat het niet van bloemen en andere gedaante op die lijkt is het bij de vreemde kruiden beschreven.

Noch van de krachten.

De soorten van majer worden in sommige apotheken van Frankrijk door raad van de dokters bij de klysma’s gedaan om de buik week te maken, maar, als Plinius betuigt, majer maakt zulke beroerte in de buik dat het bij sommige vele ziekten veroorzaakt en vooral het onmatig braken en de buikloop, immers is de maag zeer hinderlijk.

De bladeren van majer tussen de hete as gebraden en ook gekookt genezen de verbranding.

Men zegt dat majer zeer nuttig ingenomen wordt tegen de steken van de schorpioenen en ook zeer goed is op de eksterogen gestreken en tegen de pijn van de milt en pijn in de slaap van het hoofd met olie gegeten of opgelegd.

Water daar de wortels en bladeren van majer in gekookt zijn doodt de luizen en neten.

Hippocrates meent dat met deze spijs de maandstonden van de vrouwen gestopt worden en tegenwoordig worden de fluweelbloemen daartoe met goede voorspoed gebruikt. Dan van de krachten van die hebben we elders gesproken.

De Italianen gebruiken de kleine rode soort om de maandstonden te verwekken en de nageboorte af te drijven als de vrouwen de rook van dat kokende kruid van onder op in de baarmoeder laten klimmen.

Het eerste water of sap daar majer in gekookt heeft met ossengal en olie van wijnsteen gemengd doet alle plekken en smetten uit de kleren zonder die te beschadigen, maar men moet de plaats terstond met lauw water wassen.

Groot majer van West-Indië dient de inwoners van Quito voor voedsel, zo in bladeren als in zaad.

De rode kleine soort van majer is geschikt om daarmee te schrijven want met het sap van dit kruid kan men alzo mooi rood schrijven als met Brazilië inkt.