Brassica

HET VIJFDE DEEL.

Het drie-en-twintighste Boeck.

Van de eetbaere Wortelen, als Rapen, Peen, Aiuynen ende meer andere.

VOOR-REDEN.

In het voorgaende Boeck de Concommerachtige vruchten ende haer mede-soorten, midtsgaders sommighe andere eetbaere eerdtvruchten beschreven zijnde, is het reden dat wy in dit tegenwoordigh Boeck vervolgens handelen van de wortelen die eetbaer zijn ende in spijse gebruyckt worden: dan gemerckt, dat de selve seer weynigh in ’t getal waeren, daerom hebben wy beneffens haer de eetbaer Bulben oft Klister ende Loockachtighe oft Aiuynachtighe cruyden oock willen beschrijven. VVwant al is ’t saecke dat wy veele Bulben ende Klisters in ons sevenste Boeck beschreven hebben, nochtans en hoorden die tot het gheslacht van dese wortelen niet; ghemerckt dat sy niet eetbaer en waeren, maer alleen dienden om door schoonheyt ende lustigheyt van haer bloemen de hoven te vercieren, ende daerom veel eer tot voldoeninghe van de ooghen dan van den buyck streckten.

Beneffens de voorseyde sullen wy in dit teghenwoordigh Boeck de beschrijvinghe van veele andere cruyden gheven; de vvelcke nochtans alle niet eetbaer en zijn, dan door ghelijckigheyt van haer ghedaente ende voorder vvesen, genoegh betoonden dat sy van eenerhande gheslacht met de andere vvaren; ende daerom van de selve gheensins afghesondert en behoorden te vvorden. Het is ons ghenoegh, dat vvy de eetbaere Klisters van de schoone bloemdragende Klisters ghescheyden hebben, de vvelcke nochtans seer vvel al tsamen in een Boeck ghelijckelijck hadden konnen begrepen ende beschreven vvorden.

HET VIJFDE DEEL.

Het drie en twintigste boek.

Van de eetbare wortels als rapen, peen, ui en meer andere.

VOORREDEN.

In het voorgaande boek zijn de komkommerachtige vruchten en haar medesoorten met sommige andere eetbare aardvruchten beschreven en is het reden dat we in dit tegenwoordig boek vervolgens handelen van de wortels die eetbaar zijn en in spijs gebruikt worden, dan gemerkt dat die zeer weinig in het getal waren daarom hebben we naast die de eetbare bollen of klisters de lookachtige of uiachtige kruiden ook willen beschrijven. Want al is het zo dat we vele bollen en klisters in ons zevende boek beschreven hebben, nochtans behoorden die niet tot het geslacht van deze wortels, gemerkt dat ze niet eetbaar waren maar alleen dienden om door schoonheid en lustigheid van haar bloemen de hoven te versieren en daarom veel eerder tot voldoening van de ogen dan van de buik strekten.

Naast de voor vermelde zullen we in dit tegenwoordig boek de beschrijving van vele andere kruiden geven die nochtans alle niet eetbaar zijn, dan door gelijkheid van hun gedaante en verder wezen genoeg betonen dat ze van hetzelfde geslacht met de andere zijn en daarom van die geenszins afgezonderd behoren te worden. Het is ons genoeg dat we de eetbare klisters van de mooie bloemdragende klisters gescheiden hebben die nochtans zeer goed alle tezamen in een boek gelijk begrepen en beschreven hadden kunnen worden.

HET I. CAPITEL.

Van Rapen.

Ghedaente.

De Rapen hebben groote, rouwe, breede, langhworpighe, groene bladeren, die over beyde sijden diep ghesneden ende ghekerft zijn: daer tusschen spruyt eenen seer ghetackten steel; op den welcken wassen kleyne geele bloemkens; ende daer nae volghen langhe smalle kleyne hauwkens, vervult met kleyn bruyn saedt, ghelijck Koolsaedt. De wortel, dat is de Rape, is knobbelachtigh ende dick, selden heel volkomen rondt als eenen bol, maer ghemeynlijck plat ende breedt inghedouwt, somtijdts (doch seer selden) heel langhworpigh, boven der aerden verheven, ende onderwaerts haer selven met een dun veselinghsken in der aerden vast maeckende: dan altijdts is sy met een dicke witachtighe schorsse bedeckt, ende binnen in met wit vleesch vervult; ’t welck rauw ende ghesoden, ende oock ghebraden oft anders bereydt zijnde ghegeten wordt.

Veranderinghe. Sommighe segghen datter een soorte van Rapen ghevonden wordt, die van binnen heel roodt is: dan die sal misschien wesen die roode soorte van Beete die wy in het 6. Capitel van het voorgaende 21. Boeck beschreven hebben; waer wy oock vermaent hebben dat de selve van sommighe voor een Roode soorte van Rapen ghehouden wierdt.

Daer is noch beneffens de voorseyde soorten een wildt gheslacht van Rapen; wiens verscheyden soorten in ons [1052] seste Boeck beschreven zijn gheweest met naeme van Rapontzelen ende Marietten.

Plaetse.

Rapen wassen gheerne in middelbaere gheoeffende ende lichte aerde, die soo open ende ontloken is, als Petrus Crescentius betuyght, datse bijnae tot poeder oft stof ghebroght is. Men heeftse somtijdts van selfs in sommighe velden ende bouwlanden, oft oock in de Wijngaerden van sommighe landen groeyende ghevonden.

Tijdt.

De Rapen worden ghesaeyt in de Lente; ende dan moghen sy wel groot worden; oft in Hoymaendt ende Oogstmaendt, nae dat het Koren ghemaeyt is (ende dan blijven sy ghemeynlijck kleyn) te weten in ’t selve landt daer de Rogghe ghewassen is. Sy en krijghen gheen bloemen noch oock gheen saedt voor het tweede iaer nae datse ghesaeyt zijn, ghelijck het in de Koolen ghebeurt: ende dan komen de bloemen in April voort; ende in Mey ende Braeckmaendt wordt het saedt rijp. Maer indien ghy daer goedt saedt van begheert, ende dat bequaem zy om ghesaeyt te worden, soo moet ghy de Rapen in ’t beginsel van de Lente versetten: want het saedt van de Rapen, die niet verplant en zijn, is wel nut tot al ’t ghene daer het Raepsaedt toe van noode is: dan het cruydt, dat daer van voortkomt, heeft seer kleyne veselachtighe wortelkens, die nimmermeer soo groot, dick oft knobbelachtigh en worden, als de Rapen die van ander saedt voortgekomen zijn.

Naem.

Dit ghewas oft de wortel daer van, heet in ’t Griecks Gongyle oft Gongyles, ende Gongyle hemeros, om dat het ghemeyn is ende seer veel ghesaeyt wordt: die van Lacedemonien noemense Gaster, die van Beotien Zeceltis, als Atheneus verhaelt. In ’t Latijn ende in de Apoteken heetense Rapa ende Rapum, in onse tael Rapen; te weten de ghemeyne soorte Rapum vulgare, oft Ghemeyne Rapen; ende de langhe soorte Rapum oblongius, dat is Langhworpighe Rape; in ’t Hooghduytsch Ruben; in ’t Fransch Naveau rond; in ’t Spaensch Nabo redondo oft Naps redons; in ’t Italiaensche Rapi; in ’t Enghelsch Turnepe.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De knobbelachtighe wortel van dit ghewas, die eyghentlijck Rape heet, wordt dickwijls rauw ghegeten, maer meest gaer ghemaeckt zijnde.

Als de Rapen rauw ghegeten worden, dan maecken sy winden ende opblasinghen in den buyck, ende gheven den lijfve dick koudt sap oft gijl van haer; ghesoden oft anders gaer ghemaeckt zijnde en verkoelen sy soo seer niet; selfs soo weynig, datmen daer gheen verkoelinghen in ghemercken oft ghewaer worden en kan: nochtans soo zijn sy dan oock vocht ende windachtigh. Dan daer is veel aen gheleghen, hoe ende waer in datmen de Rapen siedt oft gaer maeckt: want in water oft eenigh sop oft vleeschnat ghesoden, zijn sy vochter van ghestaltenisse, sincken haest nae beneden, ende maecken den buyck los ende weeck; maer als sy op kolen ghebraden zijn, dan zijn sy drooger van aerdt, ende en brenghen soo veele winden niet by; hoe wel dat sy alsdan noch niet heel vry van alle windachtigheyt en zijn. Dan in welcker voeghen sy gaer oft ree ghemaeckt zijn, sy gheven het lichaem veel meer voedsels, dan als sy rauw gegeten worden: selfs dat voedsel, dat sy dan by brenghen, en is niet quaet, maer redelijcken goedt, allernaest de matelijckheyt komende: doch ’t selve dat sy dan gheven, en is niet seer overvloedigh: dan sy zijn nochtans bequaem ghenoegh om de vrouwen veel sochts in haer borsten te doen krijghen, ende om het menschelijck saedt te vermeerderen. Daer-en-boven soo zijn sy wat afdrijvende van aerdt, ende bequaem om de pisse te verwecken oft ghemackelijcker te doen rijsen.

Water, daer de Rapen in ghesoden zijn gheweest, is seer goedt voor de ghene die hoesten ende heesch van verkoutheyt geworden zijn, te weten ’s avonts ghedroncken, met suycker oft wat gheschuymden Honigh. ‘Tselve water is oock goedt om het flercijn dat aen de voeten komt te versoeten, ende om de kackhielen te ghenesen, alsmen die daer mede wascht, baedt oft stooft.

Den selven Dioscorides schrijft, dat de gestooten Rape, ’t zy ghesoden, ’t zy ghebraden, op de kackhielen, dat is op de sweeringhen ende gheswillen van de verssenen ende hielen door koude ghekomen zijnde, seer nuttelijck gheleydt wordt: hy voeght daer oock noch by, dat olie van Roosen, die in een uytghehoolde Rape in de heete asschen gebraden zijnde warm ghemaeckt is, de voorseyde verzeere oft openen versworen kackhielen ghenesen kan. [1053]

De ionghe scheutkens van het Raep-cruydt, te weten die eerst uyt der aerden botten, als sy verschelijck verset oft verplant zijn gheweest, in water ghesoden ende ghegeten, doen de pisse ghemackelijck rijsen ende voortkomen; ende zijn goedt de ghene die met den steen ende ’t graveel ghequelt zijn.

‘Tsaedt van de Rapen is oock goet teghen allerhande fenijn oft verghift, met eenighen dranck ingenomen: ende daerom wordt het in de Theriaclen, dat is de medicijnen, diemen teghen de fenijnen ende verghiftenissen ghebruyckt, seer dickwijls vermenght.

De olie van Raepsaedt gheslaghen is hier in Nederduytschlandt seer ghebruyckelijck om alle de pijne ende weedom, ende in sonderheyt de naeweeen ende smerten, die nae het baren overgebleven zijn, te versoeten ende te verlichten. Sy wordt oock de ionghe kinderen ingegeven die wormachtigh zijn: want sy iaeght af ende doodet alle de wormen die in ’t lichaem groeyen, alsmense rauw inneemt. De selve Raep-olie met koudt water gewasschen, wordt seer nuttelijck op de huyt gestreken, om den brandt oft verhittingen ende rouwigheden van de selve te verkoelen oft te ververschen. Men ghebruyckt dese olie oock wel in de spijse, dan niet rouw; ende niet eer dan sy wel ghesoden is, ende eenen tijdt langh gewallet heeft, oft dat daer iet in ghesoden is gheweest: maer sulcken olie wordt haest bitter, ende verandert lichtelijck in galle, om dieswille dat sy in de maghe vlot ende drijft.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t saecke dat de Rapen over al ende van een ieder wel bekent zijn, soo is ’t nochtans te weten, dat sy ghemeynlijck rondt zijn (in ’t Fransch Naveau rond, als Ronde Rape, in ’t Hollandtsch Knollen) maer in grootte veel verschillen: want op sommighe plaetsen worden sy groot als een hooft, maer meestendeel niet grootter dan een vuyst, dickwijls oock wel kleyner; ende sulcks zijn de ghene diemen Stoppel-Rapen noemt, om dat sy tusschen de stoppelen ghesaeyt worden, als ’t Koren ghemaeyt is. De Groote noemt Lobel Rapum maius orbiculatum seu turbinatum. De Langhworpighe, anders Langhe Rapen, heet hy Rapum tereti rotunda oblongaque radice oft Rapum teres. Dese heeft de wortel langhworpigh als een Steck-Rape, doch drijmael grooter, ende lieflijcker van smaeck. De selve, oft immers seer ghelijck, wast in Italien, hebbende een roode claere ende doorluchtighe wortel, oock malsch ende soet van smaeck; de welcke daer rauw geten wordt des Winters in salaet met Raketten, Lattouwe ende andere cruyden, in stede van Rapen. Sy verschilt ghenoegh van de Roode Beete. Een mede-soorte van de selve is van Lobel beschreven, ende Langhworpighe goudtgeele Rape gheheeten, in ’t Latijn Rapum fulvum teteri rotunda oblongaque radice; de welcke seer selden te vinden is, ende van de voorgaende alleenlijck verschilt, om dat de wortel heel goudtgeel van verwe is.

Voorts soo zijnder verscheyden cruyden, die den naem Rapen oft Rapum voeren (behalven het Napi ende den Nappellus) die met dese teghenwoordighe Rapen meest gheen groote ghemeynschap en hebben. 1. Rapum terrae, ende Rapum Porcinum, is het Verckens-broodt. 2. Rapum D. Antonii, oft Sint Anteunis Raepkens, is den Knobbelachtighen Hanen-voet. 3. Rapulum, Rapuntium, Rapunculus, zijn de soorten van Raponcen ende Marietten, die van sommighe voor soorten van Wilde Rapen ghehouden worden. 4. Rapum Genistae, anders Rapa Genistiae, is de Brem-Rape, elders beschreven. 5. Rapeion is het Leontopetalon. 6. Rapistrum oft Erick sal hier nae beschreven worden. 7. Raep-Koole is by de Koolen beschreven.

Oeffeninghe van Rapen.

Alle Rapen beminnen de kouwe ende sy worden soet van smaeck omtrent den Winter tijdt: want dan gaet alle de vochtigheydt nae de wortel, ende verlaet de bladers. Alsmen die saeyen wil, maghmen ’t saedt eenen nacht in sap van Donderbaert weycken, oft daer roet mede vermenghen, ende dan sullen sy van gheen onghedierte oft ghewormte ghequelt worden, als sy uytkomen. Wiltmense langh hebben, soo moetmense dicht by een saeyen: wiltmense kort ende rondt hebben, soo moetmense wijt ende ondicht van een stellen. Maer het saedt en magh niet over de dry iaeren oudt zijn: want andersins soudemen in stede van Rapen Koolen hebben. Dan om de Rapen seer groot ende schoon te hebben, salmense, soo haest als sy eenen vingher dick zijn, op de rije verplanten, ende dan met aerde decken, ende seer wel treden: want de ieught, die in de bladers ende scheuten soude verandert hebben, sal in de Rape veranderen, ende die groot maecken. Men plucktse allerbequaemelijckste in November: ende om dien den gheheelen winter door goet te houden, soo salmen die in putten graven, oft met bladers oft oock met Mostaerdt-saedt bedecken.

Noch van de krachten.

De Arabeusche meesters segghen, dat de Rapen warm zijn, bijnae tot in den tweeden graed, ende vochtigh in den eersten. Dan het Raep-saedt is droogh ende warm, ende door sijn bitterheydt afvaghende, openende, verteerende, verweckende winden ende bijslapens lust maeckende.

De Rapen moghen van alle menschen geten worten, uytghesondert alleen van de ghene die veele winden onderhevigh oft onderworpen zijn. Eerst in water ghesoden zijnde, ende dan uytgeperst ende daernae wederom in het vleeschsop oft met boter ghestooft, zijn min schadelijck. Andere siedense eerst in water, ende douwen uyt: ende daer nae siedense wederom in melck, midts daer Venckel by doende. In den Winter zijn sy allerbequaemste ende oock allersmaeckelijckste. Andere houdense voor ghesontste als sy op kolen ghebraden zijn sonder roock: maer als daer eenighen roock aen komt, dan worden sy quaet, ende wringhen de keele: anders sy verscherpen ’t ghesicht wonderlijcken seer. De Rape in pekel gheleydt, gheeft min voedtsels: dan maeckt meer lust om eten. Sommighe snijden de Rape kleyn, ende doense in azijn: ende die duren alsoo een gheheel iaer langh. Maer dit is van de Roode Rapen gheseydt. Sy maecken ruyminghe op de borst met Meyboter ghesoden ende ghedroncken, ende ghenesen den drooghen hoest: met melck ghesoden versoeten de pijne van ‘t flercijn daer op gheleydt. Een Raep ghebraden, heet op-gheleydt, opent de qualijck gheheelde zeeren, oft al te haest toeloopende vuylen wonden ende fistels.

Raepsaedt een halve draghme tseffens met eenigh nat in ghenomen, doet de maselen ende pockskens uytslaen ende te voorschijn komen. Dan die eenigh verghift in ghenomen heeft, die sal Raepsaedt drincken met Meede oft Honigh-water; ende dan en sal hem dat vergift niet schaden konnen.

De messen ende swaerden, die dry oft viermael in ’t smeden ghesteken oft ghebluscht worden in ’t sap van Rapen, ghemenght met soo veel waters, sullen de snede soo hardt ende soo vast hebben, dat sy ander Yser souden konnen snijden, als oft het Loot waer, als sommighe Mesmaeckers versekeren.

HET I. KAPITTEL.

Van rapen. (Brassica rapa subsp. rapa)

Gedaante.

De rapen hebben grote, ruwe, brede, langwerpige groene bladeren die aan beide zijden diep gesneden en gekerfd zijn en daartussen spruit een zeer getakte steel waarop kleine gele bloempjes groeien en daarna volgen lange smalle kleine hauwtjes dat vervuld is met klein bruin zaad als koolzaad. De wortel, dat is de raap, is knobbelachtig en dik en zelden heel volkomen rond als een bol, maar gewoonlijk plat en breed ingeduwd en soms (doch zeer zelden) heel langwerpig en boven de aarde verheven die zich van onderen met een dun vezeltje in de aarde vast maakt, dan altijd is ze met een dikke witachtige schors bedekt en binnenin met wit vlees gevuld wat rauw en gekookt en ook gebraden of anders bereidt gegeten wordt.

Verandering. Sommige zeggen dat er een soort van rapen gevonden wordt die van binnen heel rood is, dan dat zal misschien die rode soort van biet wezen die we in het 6^de kapittel van het voorgaande 21^ste boek beschreven hebben waar we ook vermaand hebben dat sommige die voor een rode soort van rapen houden.

Daar is noch naast de voor vermelde soorten een wild geslacht van rapen wiens verschillende soorten in ons [1052] zesde boek beschreven zijn geweest met naam van rapunzels en mariettes.

Plaats.

Rapen groeien graag in middelbare geteelde en lichte aarde die zo open en los is, als Petrus Crescentius betuigt, dat ze bijna tot poeder of stof gebracht is. Men heeft ze soms vanzelf in sommige velden en bouwlanden of ook in de wijngaarden van sommige landen groeiend gevonden.

Tijd.

De rapen worden gezaaid in de lente en dan mogen ze wel groot worden of in juli en augustus nadat het koren gemaaid is (en dan blijven ze gewoonlijk klein) te weten in hetzelfde land daar de rogge gegroeid is. Ze krijgen geen bloemen noch ook zaad voor het tweede jaar nadat ze gezaaid zijn net zoals het in de kolen gebeurt en dan komen de bloemen in april voort en in mei en juni wordt het zaad rijp. Maar indien ge er goed zaad van begeert en dat geschikt is om gezaaid te worden moet ge de rapen in het begin van de lente verzetten want het zaad van de rapen die niet verplant zijn is wel nuttig tot al hetgeen daar het raapzaad nodig voor is, dan het kruid dat er van voortkomt heeft zeer kleine vezelachtige worteltjes die nimmermeer zo groot, dik of knobbelachtig worden als de rapen die van ander zaad voortgekomen zijn.

Naam.

Dit gewas of de wortel er van heet in het Grieks Gongyle of Gongyles en Gongyle hemeros omdat het algemeen is en zeer veel gezaaid wordt, die van Lacedemonië noemen ze Gaster en die van Beotië Zeceltis, als Atheneus verhaalt. In het Latijn en in de apotheken heten ze Rapa en Rapum en in onze taal rapen, te weten de gewone soort Rapum vulgare of gewone rapen en de lange soort Rapum oblongius, dat is langwerpige raap, in het Hoogduits Ruben, in het Frans naveau rond, in het Spaans nabo redondo of naps redons, in het Italiaans rapi en in het Engels turnepe.

Aard, kracht en werking.

De knobbelachtige wortel van dit gewas die eigenlijk raap heet wordt dikwijls rauw gegeten, maar meest gaar gemaakt.

Als de rapen rauw gegeten worden dan maken ze winden en opblazingen in de buik en geven het lijf dik koud sap of gijl van zich en gekookt of anders gaar gemaakt verkoelen ze niet zo zeer en zelfs zo weinig dat men er geen verkoeling in merken of gewaar worden kan, nochtans zijn ze dan ook vochtig en winderig. Dan er is veel aan gelegen hoe en waarin dat men de rapen kookt of gaar maakt, want in water of enig sap of vleesnat gekookt zijn ze vochtiger van gestalte en zinken gauw naar beneden en maken de buik los en week, maar als ze op kolen gebraden zijn dan zijn ze droger van aard en brengen niet zoveel winden, hoewel dat ze dan noch niet heel vrij van alle winderigheid zijn. Dan op welke manier ze gaar of klaar gemaakt zijn ze geven het lichaam veel meer voedsel dan als ze rauw gegeten worden en zelfs het voedsel dat ze dan bijbrengen is niet kwaad, maar redelijk goed en komt het dichtst bij de matigheid, doch wat ze dan geven is niet zeer overvloedig, dan ze zijn nochtans geschikt genoeg om de vrouwen veel zog in hun borsten te laten krijgen en om het menselijk zaad te vermeerderen. Daarboven zijn ze wat afdrijvend van aard en geschikt om de plas te verwekken of gemakkelijker te laten rijzen.

Water daar de rapen in gekookt zijn geweest is zeer goed voor diegene die hoesten en hees van verkoudheid geworden zijn, te weten ’s avonds gedronken met suiker of wat geschuimde honig. Hetzelfde water is ook goed om jicht dat aan de voeten komt te verzoeten en om de kakhielen te genezen als men die daarmee wast, baadt of stooft.

Dezelfde Dioscorides schrijft dat de gestoten raap, hetzij gekookt, hetzij gebraden op de kakhielen, dat is op de zweren en gezwellen van de voeten en hielen die door koude gekomen zijn, zeer nuttig gelegd wordt en hij voegt er ook noch bij dat olie van rozen die in een uitgeholde raap in de hete as gebraden warm gemaakt is de voor vermelde bezeerde of openen verzworen kakhielen genezen kan. [1053]

De jonge scheutjes van het raapkruid, te weten die net uit de aarde botten als ze net verzet of verplant zijn geweest, in water gekookt en gegeten laten de plas gemakkelijk rijzen en voortkomen en zijn goed diegene die met de steen en niergruis gekweld zijn.

Het zaad van rapen is ook goed tegen allerhande venijn of vergif met enige drank ingenomen en daarom wordt het in de teriakels, dat zijn medicijnen die men tegen venijn en vergif gebruikt, zeer dikwijls vermengd.

De olie van raapzaad geslagen is hier in Nederduitsland zeer gebruikelijk om alle pijn en weedom en vooral de naweeën en smarten die na het baren overgebleven zijn te verzoeten en te verlichten. Ze wordt ook de jonge kinderen ingegeven die wormachtig zijn, want ze jaagt af en doodt alle wormen die in het lichaam groeien als men ze rauw inneemt. Dezelfde raapolie met koud water gewassen wordt zeer nuttig op de huid gestreken om de brand of verhitting en ruwheden er van te verkoelen of te verversen. Men gebruikt deze olie ook wel in de spijs, dan niet rouw en niet eerder dan als het goed gekookt en een tijd lang geweld heeft of dat daar iets in gekookt is geweest, maar zulke olie wordt gauw bitter en verandert gemakkelijk in gal omdat ze in de mag vlot en drijft.

BIJVOEGING.

Al is het zo dat de rapen overal en van iedereen goed bekend zijn zo is het nochtans te weten dat ze gewoonlijk rond zijn (in het Frans naveau rond, als ronde raap en in het Hollands knollen) maar in grootte veel verschillen want op sommige plaatsen worden ze groot als een hoofd, maar meestal niet groter dan een vuist en dikwijls ook wel kleiner en zulks zijn diegene die men stoppelrapen noemt omdat ze tussen de stoppels gezaaid worden als het koren gemaaid is. De grote noemt Lobel Rapum majus orbiculatum seu turbinatum. De langwerpige, anders lange rapen, noemt hij Rapum tereti rotunda oblongaque radice of Rapum teres. Deze heeft de wortel langwerpig als een stekraap, doch driemaal groter en lieflijker van smaak. Diezelfde of immers zeer gelijk groeit in Italië en heeft een rode heldere en doorluchtige wortel, ook mals en zoet van smaak die daar ‘s winters rauw gegeten wordt in salade met raket, sla en andere kruiden in plaats van rapen. Ze verschilt genoeg van de rode biet. Een medesoort er van is van Lobel beschreven en langwerpige goudgele raap genoemd, in het Latijn Rapum fulvum teteri rotunda oblongaque radice, die zeer zelden te vinden is en van de voorgaande alleen verschilt omdat de wortel heel goudgeel van kleur is.

Voorts zo zijn er verschillende kruiden die de naam rapen of Rapum voeren (behalve het Napi en de Nappellus) die met deze tegenwoordige rapen meest geen grote gemeenschap hebben. 1. Rapum terrae en Rapum Porcinum is het varkensbrood. 2. Rapum D. Antonii of Sint Anteunis raapjes is de knobbelachtige hanenvoet. 3. Rapulum, Rapuntium en Rapunculus zijn de soorten van rapunzels en mariettes die van sommige voor soorten van wilde rapen gehouden worden. 4. Rapum Genistae, anders Rapa Genistiae is de bremraap die elders beschreven is. 5. Rapeion is het Leontopetalon. 6. Rapistrum of herik zal hierna beschreven worden. 7. Raapkool is bij de kolen beschreven.

Teelt van rapen.

Alle rapen beminnen de koude en ze worden zoet van smaak omtrent de wintertijd want dan gaat alle vochtigheid naar de wortel en verlaat de bladeren. Als men die zaaien wil mag men het zaad een nacht in sap van donderbaard weken of er roet mee vermengen en dan zullen ze van geen ongedierte of gewormte gekweld worden als ze uitkomen. Wil men ze lang hebben dan moet men ze dicht bijeen zaaien en wil men ze kort en rond hebben dan moet men ze wijdt en ruim stellen. Maar het zaad mag niet over meer dan drie jaren oud zijn want anderszins zou men in plaats van rapen kolen hebben. Dan om de rapen zeer groot en mooi te hebben zal men ze zo gauw als ze een vinger dik zijn op de rij verplanten en dan met aarde bedekken en zeer goed betreden want de jeugd die in de bladeren en scheuten veranderd zou worden zal in de raap veranderen en die groot maken. Men plukt ze allerbest in november en om die de gehele winter door goed te houden zal men die in putten graven of met bladeren of ook met mosterdzaad bedekken.

Noch van de krachten.

De Arabische meesters zeggen dat de rapen warm zijn bijna tot in de tweede graad en vochtig in de eerste. Dan het raapzaad is droog en warm en door zijn bitterheid afvegend, openend, verterend, verwekt winden en maakt bijslapen lust.

De rapen mogen van alle mensen gegeten worden, uitgezonderd alleen van diegene die aan vele winden onderhevig of onderworpen zijn. Eerst in water gekookt en dan uitgeperst en daarna wederom in het vleessap of met boter gestoofd zijn ze minder schadelijk. Andere koken ze eerst in water en duwen het uit en daarna koken ze wederom in melk en doen er venkel bij. In de winter zijn ze allerbest en ook aller smakelijkst. Andere houden ze voor gezondste als ze op kolen gebraden zijn zonder rook, maar als er enige rook aankomt dan worden ze kwaad en wringen de keel, anders verscherpen ze het gezicht wonderlijk zeer. De raap in pekel gelegd geeft minder voedsel, dan maakt meer lust om te eten. Sommige snijden de raap klein en doen ze in azijn en die blijven zo een jaar lang goed. Maar dit is van de rode rapen gezegd. Ze maken ruimte op de borst met meiboter gekookt en gedronken en genezen de droge hoest en met melk gekookt verzoeten ze de pijn van jicht, daarop gelegd. Een raap gebraden en heet opgelegd opent de slecht geneesbare zeren of al te gauw dicht lopen vuile wonden en blaren.

Raapzaad een halve drachme tegelijk met enig nat ingenomen laat de mazelen en pokjes uitslaan en tevoorschijn komen. Dan die enig vergif ingenomen heeft die zal raapzaad drinken met mede of honigwater en dan zal dat vergif hem niet schaden kunnen.

De messen en zwaarden die drie of viermaal in het smeden gestoken of geblust worden in het sap van rapen dat gemengd is met net zoveel water zullen de snede zo hard en zo vast hebben dat ze ander ijzer zouden kunnen snijden alsof het lood is, zoals sommige mesmakers verzekeren.

HET II. CAPITEL.

Van Steck-Rapen.

Ghedaente.

De Steck-Rapen oft Parijsche Rapen, zijn van bladeren, steelen, bloemen, hauwen ende saedt de gemeyne Rapen ghenoeghsaem ghelijck. Dan de wortel oft Rape selve en is niet plat-rondt, ghelijck de ghemeyne Rapen, maer is langh ende dick: ende ’t ghene dat de ghemeyne Rapen in de breedde hebben, dat besteden dese Parijsche Rapen in de lenghde.

Veranderinghe. Van dit gheslacht isser een ander soorte, Wilde Steck-Rapen, in Vranckrijck Navette gheheeten. [1054] Dese, als Ruellius betuyght, komen voort van het saedt van de voorbeschreven Tamme Steck-Rapen, ende oock van de ghemeyne Ronde Rapen, te weten als sy niet verset oft verplant en zijn gheweest, maer op de selve stede, daer sy ghesaeyt zijn, haer bloemen ende saedt voorghebroght hebben. Ende dese zijn van bladeren, steelen, ende voorts van alle haer deelen de Ronde Rapen, oft oock de voorbeschreven Steck-Rapen ghelijck: maer haer wortelen en zijn niet dick oft breedt, maer langhworpigh dun, ende niet groot: ’t welck altijdt ghebeuren sal alsmen de Rapen niet en verplant. Want gelijck wy in ’t voorgaende Capitel betoont hebben, datmen de ionge Raepkens, eer sy dick ende grof zijn, versetten oft verplanten moet, alsmen wil hebben dat sy saedt draghen, daer grove ende breede Ronde oft Ghemyene Rapen van komen sullen: van ghelijcken moetmen met dese Steck-Rapen oft Parijsche Rapen oock doen, alsmen begeert dat sy langhworpigh grof ende dick worden, ende niet langh ende ranck, als de Navette soft dese Wilde Raepkens zijn.

Plaetse.

De Steck-Rapen begheeren oock een ondichte opene ende lochte aerde, ghelijck de Ghemeyne Rapen; dan sy aerden oock wel in vet ende ghemest oft vast, dicht ende swaer landt. Sy worden veel in Vranckrijck ghesaeyt, ende sonderlinghen omtrent Parijs, daer sy den naem afvoeren; ende oock wel in Beyerlandt, ende in veel meer andere landouwen.

De Wilde soorte van Steck-Rapen wordt van veel op verscheyden velden ende bouwlanden ghesaeyt, ghelijckmen de Wilde soorte van Koolen pleegh te doen, om daer saedt af te vergaderen: want door de overvloedigheyt van haer saedt brenght sy de landtlieden veel ghewins ende nuttigheyts by; de welcke dit saedt met groote menigte verkoopende, om daer olie van te slaen, die tot veele dingen nut ende ghebruyckelijck is.

Tijdt.

De Tamme Steck-Rapen worden ghesaeyt ende verset, ende krijgen rijp saedt met de andere Rapen. De Wilde bloeyen oock met de andere Rapen in den Mey; ende in de Braeckmaendt wordt het rijp saedt vergadert.

Naem.

De Tamme soorte van dese Rapen heet in ‘t Latijn Napus; in ’t Griecks Bounias; welcken naem nochtans op de ghemeyne Rapen veel beter past; ghemerckt dat Bunias soo veel beteeckent, als ofmen een knobbelachtighe ende dicke grove wortel seyde: in de Brabandtsche taele heetsen Steck-Rapen, ende tot onderschil van de Wilde soorte Tamme Steck-Rapen, ende Parijsche Rapen; in ’t Hooghduytsch Stockruben; in ’t Fransch Naveau; in ’t Enghelsch Nape; in ’t Italiaensch Napo; in ’t Spaensch Nabo commun ende Naps. De Wilde soorte heet Ruellius op ’t Latijnsch Naveta; om datse in Vranckrijck van den ghemeynen man Navettes ghenoemt wordt; in onse tael heetse Wilde Steck-Rape.

Galenus en stelt gheen onderschil tusschen de Gongylis ende tusschen de Bunias: ende voorwaer de Ghemeyne Rape oft Gongylis en verschilt van de teghenwoordighe Steck-Rape oft Bunias nerghens in, dan alleen in de ghedaente ende de grovigheydt van de wortel, als voorseydt is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Tamme Steck-Rapen zijn van naturen ende ghestaltenisse de andere Rapen niet onghelijck; behalven dat sy wat droogher van aerd zijn, ende niet soo haest verdouwt oft verteert en worden, ende niet soo lichtelijck nae beneden en sincken oft afgaen, ende oock soo veele winden oft opblasinghen niet by en brenghen, als de ghemeyne Rapen; anders komen sy met de selve in alles over een.

De Wilde Steck-Rapen worden alleenlijck om de wille van haer saedt gheoeffent ende in de bouwlanden ghesaeyt: want daer wordt olie van gheslaghen, diemen Raep-olie noemt; de welcke niet alleen in de Lampen ghebrandt wordt, maer oock in de spijse gebruyckt. Men bezightse oock in meer andere dinghen: want men siedt dese olie met heel stercke Looghe van sommighe soorten van asschen ghemaeckt; ende men maeckt daer Seep van; de welcke meest heel Nederduytschlandt door ghebruyckt wordt, om daer allerhande lijnwaet ende andere kleederen mede te wasschen ende suyver te maecken.

BIIVOEGHSEL.

De bladeren van de Steck-Rapen zijn ghemeynlijck effener dan die van de andere Rapen, ende niet rouw, ende voorts oock heel breedt ende groot, te weten in de Tamme soorte, die, nae de meyninghe van sommighe, Drooghe Steck-Rapen heeten; in ’t Hooghduytsch Turcken Stech Ruben; in ’t Latijn Napus sativum; in ’t Italiaensch van sommighe Rapella oft oock Napi, Napons, Napeni ende Navoni; in ’t Fransoys Navet, Rabe, Nape, Naveau long; in ’t Enghelsch Navew oft Paris, oft oock Navew gentle. Dese zijn tweederley, wit ende geel: de Witte heeten eyghentlijck Parijsche Rapen, ende zijn kleyner ende witter dan de andere, die sy eyghentlijck Steck-Rapen noemen; de andere heeten Geele Steck-Rapen, in Italien Naovi gialli, ende die zijn grof ende geelachtigh, ende niet seer lieflijck van smaeck als de Witte. De Witte wassen veel in slijckachtigh landt omtrent Parijs, van waer sy met volle vaten in Nederlandt pleghen ghebroght te worden: ende die zijn soeter van smaeck dan de hierlandtsche Rapen: maer de hierlandtsche Steck-Rape en is niet beter dan de Langhe Rape, daer sy ghenoegh van verschilt, ghemerckt dat de Langhe Rape rouw van bladeren is, ende groover, grooter ende dicker wortelen heeft.

De Wilde soorte van Steck-Rapen is wel meest van ’t saedt van Tamme Ronde oft Langhe Rapen gekomen; dan men vindtse veel in sommighe landen by de beken ende waterstroomen, ende dierghelijcke koude vochte plaetsen; ende daerom heetse Natte Steck-Rapen; in ’t Hooghduytsch Nasz Stech Ruben; in ’t Latijn Rapella oft Bunias silvestris, oft Napus flore luteo. Sy is veel kleyner dan de ander; ende heeft de bladers van onder tot boven toe diep ghekerft; ende de wortel en is niet soo langh, maer korter ende ronder, schier ghelijckende een Wilde Peere, soo groot als een Vijghe oft Sorbe. Het saedt is kleyn ende swart, van binnen wit, als ’t ghewreven wordt. Hier by hoort de volghende soorte.

Wilde Rape sonder bolle, van Lobel Rapum silvestre non bulbosum gheheeten, in ’t Spaensch Nabo salvage, in ’t Enghelsch Wilde Turnepe, wordt in Vlaenderen ende Duytschlandt ghesaeyt om met den cruydt de Koeyen ende Ossen te voeden, als sommighe met de bladeren van de Stoppel Rapen oock doen. Want dit cruydt brenght soo overvloedighe bladers voort, dat de wortel gheenen bol en wordt, noch knolachtigh oft buyckachtigh, maer heel kleyn blijft: anders is sy de groote Ronde Rape niet onghelijck; maer heeft ghekrolder, gerimpelder ende veel meer bladers. De bloeme is geel, anders wit.

Als het saedt van Steck-Rapen dry iaeren out is, soo groeyender Koolen uyt. De Steck-Rapen moeten in openluchtighe ende wel ter Sonnen staende plaetsen ghesaeyt worden: want de schaduwe is haer schadelijck, alwaer de aerde noch soo goet. In November worden sy uytghetrocken; ende worden des winters in de Kelders in savel bewaert, om alle den Winter langh, ende in den Vasten te eten.

Napi is den Grieckschen naem van Mostaerdt-cruydt: ende Rapen, Radijsen, Mostaert ende Koolen hebben groote ghemeynschap met den anderen.

Napellus is de Blauwe Wolfs-wortel.

Nap, Napca ende Napeca zijn elders ende oock by de Indische cruyden beschreven; als dese soorten van ghewas seer onghelijck wesende.

Napium van sommighe is de Spinagie.

Noch van de krachten.

De Witte Steck-Rapen zijn beter ende soeter dan de Geele: sy zijn best van smaeck, alsmense in vet vleeschsop siedt: met Peper ghegeten vermeerderen de vleeschelijcke lusten; men eetse oock met Mostaert, anders soude sy de kinderen wormen in den buyck doen krijghen, door haer groote soetigheyt. Sy voeden min dan de andere Rapen: maer zijn bequaemer om de borst te ruymen, ende om den drooghen ende anderen hoest te ghenesen; andere etense met Boom-olie ghesoden, om de spijse wel te doen verdouwen.

Men houdtse voor warm in den tweeden, ende vocht in den eersten graed: ende door dese kracht versoeten sy de pijne van ’t flercijn ende cackhielen, ghesoden, oft ghebraden, ende warm op gheleydt.

Ende water ghedistilleert van verrotte Steck-Rapen met doeckskens warm opgheleydt, ende dickwijls ververscht, gheneest de versworen ende verkoude herssenen oft kackhielen.

Het saedt van Steck-Rapen verwarmt, verdrooght, vaeght af, opent, verteert ende doorsnijdt. Het is oock seer goedt teghen ’t verghift; ende wordt in de Theriakel ghemenght. Het wordt oock ghedaen by de dinghen die het aensicht des menschen wit maecken. Ende die een quade sweeringhe oft zeerigheydt van buyten aen sijn lijf heeft, die salse wasschen met water daer dit saedt in ghesoden is; ende hier af sal de huyt gladt ende blinckende schoon worden. Met Aranie oft Limoen-sap ghedroncken, doodet de wormen. Met water van Linsen oft Vrouwen-hayr doet de kleyne pockskens ende maselen uytslaen: ende wederstaet alle smertelijcke heete sieckten. “Tpoeder van dit Raep-saedt met wijn ghedroncken, doet pissen. Met Honigh-azijn ende warm water in genomen, doet braecken, ende drijft alle rauwe vochtigheden uyt de maghe. Met Malrove-water gheneest de geelsucht ende watersucht die eerst beginnen, eenen tijdt langh ghebruyckt. In Egypten wordt de olie van de selve gheslaghen veel ghebruyckt teghen alle de voorseyde ghebreken.

HET II. KAPITTEL.

Van stekrapen. (Brassica rapa var. rapifera amylacea, Brassica var. rapifera succosa en de wilde Brassica rapa oleifera)

Gedaante.

De stekrapen of Parijse rapen lijken van bladeren, stelen, bloemen, hauwen en zaad voldoende op de gewone rapen. Dan de wortel of raap zelf is niet platrond zoals de gewone rapen, maar is lang en dik en hetgeen dat de gewone rapen in de breedte hebben dat besteden deze Parijse rapen in de lengte.

Verandering. Van dit geslacht is er een andere soort die wilde stekrapen en in Frankrijk navette heet. [1054] Deze, als Ruellius betuigt, komen van het zaad van de voorbeschreven tamme stekrapen en ook van de gewone ronde rapen voort, te weten als ze niet verzet of verplant zijn geweest, maar op dezelfde plaats daar ze gezaaid zijn en hun bloemen en zaad voorgebracht hebben. En deze zijn van bladeren, stelen en voorts van al haar delen de ronde rapen of ook de voorbeschreven stekrapen gelijk, maar haar wortels zijn niet dik of breed, maar langwerpig dun en niet groot wat altijd gebeuren zal als men de rapen niet verplant. Want net zoals we in het voorgaande kapittel betoond hebben dat men de jonge raapjes eer ze dik en grof zijn verzetten of verplanten moet als men wil hebben dat ze zaad dragen daar grove en brede ronde of gewone rapen van komen zullen, net zo moet men met deze stekrapen of Parijse rapen ook doen als men begeert dat ze langwerpig grof en dik worden en niet lang en rank zoals de navettes of deze wilde raapjes zijn.

Plaats.

De stekrapen begeren ook een luchtige open en luchtige aarde zoal de gewone rapen, dan ze aarden ook wel in vet en gemest of vast, dicht en zwaar land. Ze worden veel in Frankrijk gezaaid en vooral omtrent Parijs daar ze de naam van voeren en ook wel in Beieren en in veel meer andere landstreken.

De wilde soort van stekrapen wordt veel op verschillende velden en bouwlanden gezaaid net zoals men de wilde soort van kolen plag te doen om er zaad van te verzamelen want door de overvloed van haar zaad brengt ze de landlieden veel gewin en nuttigheid bij waardoor dit zaad met grote menigte verkocht wordt om er olie van te slaan die tot vele dingen nuttig en gebruikelijk is.

Tijd.

De tamme stekrapen worden gezaaid en verzet en krijgen rijp zaad met de andere rapen. De wilde bloeien ook met de andere rapen in mei en in juni wordt het rijp zaad verzameld.

Naam.

De tamme soort van deze rapen heet in het Latijn Napus en in het Grieks Bounias welke naam nochtans veel beter op de gewone rapen past, gemerkt dat Bunias zoveel betekent alsof men een knobbelachtige en dikke grove wortel zei, in de Brabantse taal heten ze steck-rapen en tot verschil van de wilde soort tamme stekrapen en Parijse rapen, in het Hoogduits Stockruben, in het Frans naveau, in het Engels nape, in het Italiaans napo, in het Spaans nabo commun en naps. De wilde soort noemt Ruellius op het Latijns Naveta omdat ze in Frankrijk van de gewone man navettes genoemd wordt en in onze taal heet ze wilde stekraap.

Galenus stelt geen verschil tussen de Gongylis en tussen de Bunias en voorwaar de gewone raap of Gongylis verschilt van de tegenwoordige stekraap of Bunias nergens in dan alleen in de gedaante en de grofheid van de wortel, als gezegd is.

Aard, kracht en werking.

De tamme stekrapen zijn van naturen en gestalte de andere rapen vrij gelijk, behalve dat ze wat droger van aard zijn en niet zo gauw verduwd of verteerd worden en niet zo gemakkelijk naar beneden zinken of afgaan en ook niet zoveel winden of opblazingen bijbrengen als de gewone rapen, anders komen ze met die in alles overeen.

De wilde stekrapen worden alleen vanwege van hun zaad geteeld en in de bouwlanden gezaaid want er wordt olie van geslagen die men raapolie noemt die niet alleen in de lampen gebrand wordt, maar ook in de spijs gebruikt. Men gebruikt het ook in meer andere dingen want men kookt deze olie met heel sterke loog die van sommige soorten van as gemaakt is en men maakt er zeep van die meest heel Nederduitsland door gebruikt wordt om er allerhande linnen en andere kleren mee te wassen en zuiver te maken.

BIJVOEGING.

De bladeren van de stekrapen zijn gewoonlijk meer effen dan die van de andere rapen en niet ruw en voorts ook heel breed en groot, te weten in de tamme soort die naar de mening van sommige droge stekrapen heten, in het Hoogduits Turcken Stech Ruben, in het Latijn Napus sativum, in het Italiaans van sommige rapella of ook napi, napons, napeni en Navoni, in het Frans navet, rabe, nape, naveau long, in het Engels navew of Paris of ook navew gentle. Deze zijn tweevormig, wit en geel en de witte heten eigenlijk Parijse rapen en zijn kleiner en witter dan de andere die ze eigenlijk stekrapen noemen, de andere heten gele stekrapen en in Italië naovi gialli en die zijn grof en geelachtig en niet zeer lieflijk van smaak als de witte. De witte groeien veel in slijkachtig land omtrent Parijs vanwaar ze met volle vaten in Nederland plegen gebracht te worden en die zijn zoeter van smaak dan de inlandse rapen, maar de inlandse stekraap is niet beter dan de lange raap daar ze genoeg van verschilt, gemerkt dat de lange raap ruw van bladeren is en grover, groter en dikker wortels heeft.

De wilde soort van stekrapen is wel meest van het zaad van tamme ronde of lange rapen gekomen, dan men vindt ze veel in sommige landen bij de beken en waterstromen en diergelijke koude vochtige plaatsen en daarom heet ze natte stek rapen, in het Hoogduits Nasz Stech Ruben, in het Latijn Rapella of Bunias silvestris of Napus flore luteo. Ze is veel kleiner dan de ander en heeft de bladeren van onder tot boven toe diep gekerfd en de wortel is niet zo lang, maar korter en ronder en lijkt vrij veel op een wilde peer en is zo groot als een vijg of Sorbus. Het zaad is klein en zwart en van binnen wit als het gewreven wordt. Hierbij hoort de volgende soort.

(Brassica rapa oleifera) Wilde raap zonder bol, van Lobel Rapum silvestre non bulbosum genoemd, in het Spaans nabo salvage, in het Engels wilde turnepe, wordt in Vlaanderen en Duitsland gezaaid om met het kruid de koeien en ossen te voeden zoals sommige met de bladeren van de stoppelrapen ook doen. Want dit kruid brengt zo overvloedige bladeren voort dat de wortel geen bol wordt, noch knolachtig of buikachtig, maar heel klein blijft, anders is ze de grote ronde raap vrij gelijk, maar heeft meer gekrulde, gerimpelde en veel meer bladeren. De bloem is geel en anders wit.

Als het zaad van stekrapen drie jaar oud is dan groeien er kolen uit. De stekrapen moeten in open luchtige en goed in de zon staande plaatsen gezaaid worden want de schaduw is haar schadelijk al is de aarde noch zo goed. In november worden ze uitgetrokken en worden ‘s winters in de kelders in zavel bewaard om de hele winter lang en in de vasten te eten.

Napi is de Griekse naam van mosterdkruid en rapen, radijzen, mosterd en kolen hebben grote gemeenschap met de andere.

Napellus is de blauwe wolfswortel.

Nap, Napca en Napeca zijn elders en ook bij de Indische kruiden beschreven en lijken geheel niet op deze soorten van gewas.

Napium van sommige is de spinazie.

Noch van de krachten.

De witte stekrapen zijn beter en zoeter dan de gele en zijn best van smaak als men ze in vet vleessap kookt en met peper gegeten vermeerderen ze de vleselijke lusten, men eet ze ook met mosterd anders zouden ze de kinderen wormen in de buik laten krijgen door hun grote zoetheid. Ze voeden minder dan de andere rapen, maar zijn beter om de borst te ruimen en om de droge en andere hoest te genezen, anderen eten ze met boomolie gekookt om de spijs goed te laten verdouwen.

Men houdt ze voor warm in de tweede en vochtig in de eerste graad en door deze kracht verzoeten ze de pijn van jicht en kakhielen, gekookt of gebraden en warm opgelegd.

En water gedistilleerd van verrotte stekrapen met doekjes warm opgelegd en dikwijls ververst geneest de verzworen en verkouden hersens of kakhielen.

Het zaad van stekrapen verwarmt, verdroogt, veegt af, opent, verteert en doorsnijdt. Het is ook zeer goed tegen het vergif en wordt in de teriakel gemengd. Het wordt ook gedaan bij de dingen die het aanzicht van de mensen wit maken. En die een kwade zweer of zeerheid van buiten aan zijn lijf heeft die zal ze wassen met water daar dit zaad in gekookt en hier van zal de huid glad en blinkend schoon worden. Met oranje of limoensap gedronken doodt het de wormen. Met water van linzen of vrouwenhaar laat de kleine pokjes en mazelen uitslaan en weerstaat alle smartelijke hete ziekten. Het poeder van dit raapzaad met wijn gedronken laat plassen. Met honigazijn en warm water ingenomen laat braken en drijft alle rauwe vochtigheden uit de maag. Met malrovewater geneest het de geelzucht en waterzucht die net beginnen, een tijd lang gebruikt. In Egypte wordt de olie er van geslagen veel gebruikt tegen alle voor vermelde gebreken.