Iris

HET XIV. CAPITEL.

Van Lisch met de klisterachtighe wortel oft Iris bulbosa.

Gheslachten.

Het Lisch met klisterachtighe wortel, Iris Bulbosa gheheeten, is veelderhande: dan wy sullen dat in vier verscheyden soorten verdeylen.

Ghedaente.

1. De Iris Bulbosa heeft vier oft vijf langhe smalle ghestrepte bladeren, die van den Geelen Affodille eenighsins ghelijck, aen de bovenste sijde hol, aen de onderste rondachtigh uyt-puylende ende gerught: tusschen dese bladeren spruyt den steel omtrent anderhalven voet hoogh: op ’t sop van den welcken voortkomt een bloeme, die seer fraey blaeuw van verwen is, de ghemeyne Lisch-bloeme van ghedaente ghelijck; dat is, ghemaeckt van ses grooter ende dry kleyner bladerkens: van de groote zijn de dry nederwaerts ghebooght, ende hebben in stede van de fregnie oft lijste een geele linie oft strepe: ende de dry andere zijn nae bovenwaerts opgherecht, dan en zijn soo krom niet omghebooght als ’t ghebeurt in de ghemeyne Lisch-bloeme. De dry kleyne bladerkens staen tegen de geele strepen over, ende zijn een weynighskens opgherecht, soo dat de draeykens ende nopkens van dien, die daer onder in ’t midden van de bloeme zijn, haer selven hier lichtelijck verthoonen, door dien dat de bloeme hier wat open staet ende gaept. Nae de bloeme volght een langhworpigh dick huysken, als een haeuwe, daer het saedt in besloten is. De wortel is loockachtigh oft klisterachtigh, langhworpigh, met een rosachtigh velleken bedeckt, die in tweeen splijt, soo wanneer dit ghewas beghint te bloeyen, ghemerckt dat den steel uyt het midden van de wortel, te weten, uyt de veselinghen van dien, sijnen oorsprongh neemt.

2. Dierghelijck Lisch met klisterachtighe wortel is oock van Spaegnien in dese landen ghesonden gheweest, dat nochtans van de voorgaende soo in ghedaente als in verwe van de bloeme eenighsins verschilt: want de bladerkens van dese bloeme die nederwaerts [326] omghebooght zijn, zijn witachtigh van verwe: de andere die over eynd staen trecken wat nae het bleeck oft licht blaeuw: dan de laetste dry kleynste oft smalste bladerkens ligghen soo op de onderste, dat de draeykens ende de nopkens, de welcke in ’t midden van dese bloeme zijn, geensins gesien en konnen worden, maer eer schijnen daer aen te hanghen oft vast te wesen: dese bladerkens zijn oock aen haer uyterste ghekloven ende omghebooght. De saedt-haeuwe van dese bloeme is langher ende dunner dan die van de voorgaende. Dan de wortel oft bulb is als die van d’ ander.

3. Wt Spaegnien komt noch een Derde soorte van Lisch met klisterachtige wortel, wiens bloeme heel geel is van verwe; anders komt die met de voorgaende Tweede soorte bijnae in alles over een.

4. De Vierde soorte van Iris met klisterachtige wortel is van Clusius beschreven, ende nae haer bladeren Iris latifolia, dat is Lisch met breede bladeren geheeten: want sy heeft breede bladeren, die van de Lelie sonder klisters gelijck, sacht, uyt den groenen bleeck oft geelachtigh van verwe; de onderste zijn oock wat witachtigh. Tusschen dese bladeren komt een steelken voort, daer een bloeme op staet, die van de voorgaende soorten ghelijck, seer welrieckende, van verwe blaeuw, somwijlen witachtigh: nae dat dese bloeme vergaen is, soo komt daer aen elcke sijde noch een ander bloeme ghesproten. De wortel is bolachtigh oft loockachtigh, soet van smaeck, met vele dobbele vellekens oft verscheyden swartachtige schorssen bedeckt ende bekleedt.

Plaetse.

1. De Eerste soorte is hier in Neder-Duytschlandt eerst uyt de West-contreye van Enghelandt ghesonden gheweest, ende daer nae in de hoven vermenighvuldight.

2.3. De Tweede ende Derde soorte worden in Spaegnien, ende bijsonder in Portugael gevonden.

4. De Vierde wast oock in Spaegnien van selfs, ende is van daer in de hoven van dese landen ghebroght.

Tijdt.

Alle dese soorten van Lisch met loockachtighe wortel bloeyen hier te lande, in de hoven ghesaeyt oft gheplant, ghemeynlijck in ’t beghinsel van Braeckmaendt. [327]

Naem.

1. De Eerste soorte is van ons in ’t Latijn eyghentlijck Iris bulbosa gheheeten, dat is Lisch met klisterachtighe wortel: andere noemensen Enghelsche Lisch met klisterachtighe wortel: dan men soudense seer wel Violet-blaeuw Enghelsche klisterachtighe Lisch moghen heeten.

2. De Tweede soorte met verscheyden verwe in haer bloeme is van ons in ’t Latijn Iris bulbosa Lusitanica ghenoemt; ende magh daerom in ’t Nederduytsch Portugaelsche Lisch met klisterachtighe wortel, oft Iris bulbosa met verscheyden verwe ghenoemt worden.

3. De Derde heet nae haer verwe Iris bulbosa lutea Hispanica, dat is Geel Spaensch Lisch met klisterachtighe wortel.

4. De Vierde soorte maghmen nae haer breede bladeren met goede reden Breebladighe Lisch met klisterachtighe wortel noemen, ende Iris bulbosa latifolia in ’t Latijn.

Voorts soo noemende de Portugisen dese bloemen ghemeynlijck Lirio, ende voorwaer sy schijnen een soorte te wesen van dat gewas ’t welck de ouders Lirium noemden: want dat woordt Lirium beteeckende by hun veelderhande verscheyden cruyden: ghelijck den Narciss by haer Lirium ghenoemt was, ende de Lelie oock. Daer-en-boven soo zijnder noch twee andere soorten van Lirion van Theophrastus vermaent: de eene is van hem in het 6.boeck beschreven, die in het Vooriaer bloeyt nae de Witte Viole ende Phlogion, op den selven tijdt als den Narciss pleegh te bloeyen. De andere is oock in ’t selfde boeck beschreven: de welcke in den Herfst, midtsgaders den Saffraen, beghint te bloeyen, ende stracks nae de eerste reghenen haer bloeme gheeft. Van welcke twee de eerste met ons Lisch, dat wy nu beschrijven, seer wel soude moghen over een komen.

Het soude oock wel moghen wesen, dat dese soorte van Lisch den Hierobulbus van Apuleius waere, daer hy af spreeckt in sijn 21.capitel: Want ghemerckt dat de Iris oft Lisch van de ouders Hieris pleegh genoemt te wesen, ende dat dese bloeme de Lisch-bloeme gelijck is, soude men met goede reden; ende heel eyghentlijck dit ghewas Hierobulbus oft Hieribulbus, dat is, Iris bulbosa op ‘t Latijn, ende op ’t Nederduytsch Lisch met klisterachtige wortel mogen noemen; ten waer sake dat iemandt beter gheloofde, dat den Hierobulbus aldus ghenoemt is als Hierobolbos in ’t Griecks, dat is Heylighen oft Grooten Bulb; aengesien dat sy alle groote dinghen by de oude Griecken Hiera, ende by de Latijnen Sacra, dat is Heyligh, genoemt plaghen te wesen. Ende soo soude den Hierobulbus van Apuleius een ander gewas moeten zijn dan het Lisch daer wy nu af handelen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van de krachten van dit Lisch met klisterachtighe wortelen weten wy niet te segghen: ende het is ons oock onbekent, oft iemandt daer iet af ghehandelt oft geschreven soude moghen hebben.

Aengaende den Hierobulbus, soo schrijft Apuleius daer van aldus: Neemt van dit cruydt omtrent ses oncen, ende soo veel Geyten smeer, een pondt ende twee oncen van de Olie diemen Oleum cyprinum noemt: menghelt alle dese dinghen wel, ende stootse wel te samen: ende ghebruyckt dat soo teghen de smerte van de leden ende flercijn: ghy sult daer groote bate in vinden.

Hy schrijft oock, dat de wortel van den selven Hierobulbus gemenght met het water daer de Lupinen langhen tijt in te weyck gestaen hebben, van de vrouwen veel ghebruyckt wordt; die haer aensicht daer mede wassende ende nettende, de sproeten ende andere diergelijcke plecken van stonden aen wegh nemen, ende doen vergaen.

BIIVOEGHSEL.

Dese seer schoone bloemen zijn eerst van Clusius beschreven, ende met den naem van Iris bulbosa, oft Lisch met klisterachtighe wortel over al bekent ghemaeckt geweest. Sy verschillen van den anderen seer veel in de verwe ende ghedaente, in sonderheydt als sy van saedt voortkomen. Daerom sullen wy de soorten die hy daer van verhaelt, hier in ’t kort beschrijven, ende met eenen van sommighe verschillen van de selve wat vermaenen.

1. Klisterachtighe Lisch met breede bladers is de eerste van Clusius ende de laetste van Dodoneus alhier beschreven; in ’t Latijn Iris bulbosa latifolia, als voorseydt is, gheheeten, ende caerulea oft purpurea; in ’t Spaensch Liro ende Lirio espadonal; in ‘t Cordouwaens Lirios azulos; al ofmen seyde Blaeuwe oft Purpur Klisterachtigh Lisch, oft Swaerdekens Lisch, ende Azuur-blaeuw Lisch. In Spaegnien, ende in sonderheydt in Portugael, bloeyt het in Januarius ende oock in Februarius. Lobel noemt het Hyacinthus Poëtarum latifolius, dat is Hyacinthe van de Poëten met breede bladeren: het schijnt dat hy ’t voor een soorte van Hermodactylus houdt. Men vindt het oock met groote menighte op de Pyrenee berghen, die Vranckrijck van Spaegnien scheyden: alwaer de naevolghende soorte oock groeyt. Klisterachtigh Breebladigh Lisch met sneeuwitte bloemen, in ’t Latijn Iris bulbosa latifolia albo flore, wordt onder veel duysenden van de blaeuwe somtijdts eens ghevonden, ende krijght op eenen steel twee gantschelijck sneeuwitte bloemen, uyt-ghesondert alleen dat sy met een kleyne geele placke aen haer dry omghebooghde bladerkens oock gheteeckent zijn, alsoo als men aen de blaeuwe soorte oock pleegh te sien. Soo wel dese witte als de voorgaende blaeuwe soorte is gantsch sonder reuck.

Veranderinghe van breebladighe Klisterachtigh Lisch. Op de selve Pyrenee berghen, ende oock op de berghen die Arragon van Narbonen scheyden, wassen by de dertigh verscheyden soorten van Klisterachtigh Lisch; vele van de welcke hier te lande noch niet ghemeyn oft immers heel selden ghesien zijn. Behalven de sneeuwitte isser een aschverwighe oft graeuwe witachtighe met violette strepen; sommighe blaeuw ende wit ghemarmert, sommighe bruyn peersch; de naemen van de welcke te langh om te verhaelen zijn. Andere zijn wit, maer de omghebooghde bladeren zijn onderwaerts rondom de voorseyde geele plack met asch-graeuwe aderen betoghen. Andere hebben de dry omgheboghen bladeren bijnae als de voorgaende, maer de dry recht op staende, hoogh violet, oft sommighe bleeck violet. Sommighe zijn aende uyterste randen van de dry omgheslaghen bladeren besmeurt, vael, oft verstorven geel, maer blaeuw omtrent de geele plack, aen de dry opstaende bladeren bleeck, oft sommighe hoogh violet. De andere zijn heel doncker violet, sommighe heel licht violet: sommighe sijn met wit ende violet op verscheyden wijsen onder een ghemenght zijnde gheciert, sommighe zijn oock als oft sy van violette sijde oft fluweel ghemaeckt waeren. Dan allegader hebben sy de voorseyde geele plack oft vleck in ’t midden van dat omgheboghen bladt oft af-hanghende lip. Dese wonderbaerlijcke verscheydentheydt komt in dit ghewas van saeyen. Want Joncker Jan van Hoghelande heeft van ’t saedt van de witte gehadt geen witte, maer heel licht blaeuwe bloemen, uytghesondert de geele vleck, in ’t midden van de lip voortkomende. Soo datmen dese Breebladighe soorten oock wel Verscheydenverwighe noemen magh, alsoo wel als de Smalbladighe, ende in ’t Latijn Iris bulbosa versicolor latifolia.

Rood oft purpurachtigh klisterachtigh Lisch is van Peeter Gassan hier te lande ghebroght voor een heel Rood Lisch: dan hier te lande bloeyende is de bloem wel niet blaeuw, maer eer wat peersachtigh voortghekomen, doch nochtans veel van de roode verwe verschillende. Bijnae sulke komt uyt Spaegnien, doch met smalle bladeren.

2. Klisterachtighe Lisch met violette bloemen (de eerste soorte van Dodoneus) is in ’t Latijn van Clusius Iris bulbosa violacea gheheeten: van Lobel Hyacinthe met Lisch-bloemen van Theocritus ende andere Poëten, oft anders Violet-blaeuwe Iris bulbosa van Enghelandt; in ’t Latijn Hyacinthus Anglicus, oft Enghelsche Iris bulbosa van de Herbaristen; in ’t Enghelsch Flour de Luce, dat is Lisch-bloeme; ende somtijdts oock Groot Gladiolus. Dese soorte, seydt Clusius, en wast nerghens in Enghelandt van selfs, ende sy is alleen in de hoven aldaer te vinden; maer sy schijnt daer met de schepen uyt Spaegnien oft Portugael gebroght te wesen; nochtans is sy met den naem van Enghelandt allesins bekent. De bladeren van dit ghewas komen eerst ten voorschijn in de Lente oft Vooriaer: ende sy zijn dick, ende die van den Aiuyn by nae gelijck, aen de binnenste goots-gewijs uyt-gehaelde sijde iet blinckende silverwigh verthoonende, aen de buytenste sijde ghekant ende ghestreept.

3. Klisterachtigh Lisch met verscheyden verwe van bloemen, ’t welck de tweede soorte oft Portugaelsche Lisch van Dodoneus ghelijck is, wordt van Clusius in ’t Latijn Iris bulbosa tertia sive versicolor gheheeten, van Lobel Spaensche Hyacinthe van de Poëten, in Spaegnien Loyia Illyrico; het heet oock Iris angustifolia varia, nae haer vijf oft ses dunne van binnen witachtighe, van buyten gherimpelde bladeren. Dit gheslacht is tweederhande, met breeder ende smaller bloemen. Dat met breeder oft korter bloemen is in de bloemen doncker gheverwet, ende heeft een korter plack in de dry afhanghende lips-gewijse bladeren: welcke bladeren somtijdts doncker-blaeuw iae violet zijn. Het heeft dickwijls twee bloemen, ende korter haeuwen oft drykantighe saedt-hoofden, allesins ghelijckelijck dick; ende bovendien een korter ende dicker wortel. Het ander heeft selden meer dan een bloeme, ende die is smal ende langhworpigh, lichter gheverwt, met een langher smaller placke, met meer wits aen de lippen: de haeuwen zijn langhworpigher, ende onder dunner dan boven: de wortel is dunner ende langher. Dit onderschil komt alleen door ’t saeyen.

Veranderinghe van dese soorte met verscheyden verwe van bloemen. In sommighe vochtighe ende reghenachtighe iaeren brenght dese soorte van Lisch twee oft dry bloemen voort, somtijdts oock wel vier, somtijdts krijght, behalven de twee bloemen die op ’t sop van den steel voortghekomen zijn, noch onder aen den selven steel een andere schee, ende daer nae noch een ander, elck met een bijsonder rond ende gheknopt steelken, op ’t sop twee scheekens draghende: uyt elck van de welcke een bloeme spruyt, van ghedaente, verwe ende reuck gheensins de eerste bloemen die aen den middel steel groeyden wijckende.

Meerdere veranderinghe van de selve soorte. Als men dese bloemen van saedt hier te lande wil [328] vermenighvuldighen, dan salmen daer een groote ende wonderbaerlijcken veranderinghe van bloemen in ghewaer worden: sulcks dat Clusius daer van meer dan achthien verscheyden soorten van saedt voortghekomen aengheteeckent heeft; die al te langh souden wesen, om hier van ons verhaelt te worden. Dan het is te weten, dat het een deel van die breede ende het ander smalle bloemen hadde, sommighe middel-matighlijcken tusschen die twee ghestelt: dan het meeste deel van allen hadde dry grootste oft onderste ende uyterste omgheslaghen bladeren, ghemeynlijck geel van verwe, met een gulden placke daer in: voorts soo was het meeste onderschil in de randen van de voorseyde dry onderste bladeren, ende in de dry ghebulte oft ghesneden bladeren die daer op ligghen, somtijdts oock in de dry overeynd staende bladeren: de welcke bijnae ontallijcke verscheydentheden van verwe verthoonen, alsmen in de hoven van de lief-hebbers aenmercken kan. Daerom soude ’t ghenoegh zijn, dat wy den Leser de selve in sulcker voeghen beschreven, dat hy de eene soorte wel kennende, haest bemercken sal dat de andere mede-soorten van de selve zijn: doch de volghende verscheydentheden heeft Clusius in dit Smalbladighe Verscheyden-verwigh gheslacht noch willen aenteeckenen: Een van dese soorten van saedt voortghekomen, hadde nae de bloeme drykantighe saedt-hoofdekens, bijnae als die van ’t Verscheyden-verwigh Breebladigh gheslacht: dan dickwijls en wordt het niet volkomen rijp. De planten die daer van komen, ghelijcken de moeders meest: dan somtijdts quamender ettelijcke bloemen aen, wiens dry omgheslaghen bladeren geel waren, doch met een gulden plack in ’t midden verciert: de dry ghevleughelde oft tweevoudighe de geele tonghe bedeckende bladeren waeren witachtigh; de dry overeynd staende smalle waeren blaeuwachtigh, doch met een witachtighe zenuwe in de middel langhs henen loopende besett. Den reuck was heel kleyn. Somtijdts bloeyt dese soorte met de blaeuwe Breebladighe, oft met de geele Smalbladighe, somtijdts veel vroegher.

4. Geel Klisterachtigh Lisch (oft de derde soorte van Dodoneus) van Lobel Hyacinthus poëtarum luteus Lusitanicus, dat is Geel Portugaelsche Hyacinte van de Poëten, ende van de Portugiesen Reylla buey ghenoemt, bloeyt met de tweede soorte in Portugael, ende ghelijckt de derde soorte van Clusius in alles seer wel: dan sy heeft dunner oft teerer bladeren, ende wat korter steelen.

Veranderinghe oft verschil. De bloeme van dese soorte is somtijdts wat breeder, ende van verwe vollen ros-geel oft goudt-geel; oock zijn de wortelen somtijdts dicker ende korter; ende de velachtighe schee, daer de bladeren eerst uyt spruyten, is met meer bloedtverwighe streepen van buyten doorreghen dan by de andere met bleeck-geele bloemen, die somtijdts niet bloedtverwighs aen haer scheekens en heeft. Voorts soo spruyten de bladeren van beyde dese soorten voor den winter uyt der aerden.

5. Blaeuw Klisterachtigh Lisch, in ’t Latijn Iris bulbosa quinta sive caerulea, van sommighe lief-hebbers van Hollandt Portugaels Klisterachtighe Lisch gheheeten, en is van Clusius nerghens in ’t wildt ghevonden. Het ghelijckt de derde soorte van bladeren ende steelen gantschelijck: dan de dry omgheslaghen bladeren van de bloeme zijn in dit gheslacht blaeuw van verwe, met sommighe hoogher gheverwde aderkens van ’t midden van dat bladt tot de kanten toe verspreydt zijnde geteeckent, ende van daer tot het onderste van de bloeme eene geele breedachtige placke hebbende, met de welcke dat bladt in de lenghde ghedeylt wordt: de dry andere daer op rustende ende kromme oft ghebulte bladerkens zijn oock blaeuw van verwe, maer wat bleeckachtigher: de dry laetste overeynd-staende bladerkens zijn donkerder ende voller blaeuw. Den reuck van dese bloemen is bijnae als dien van de Linde-bloemen. Voorts soo heeft dese soorte twee oft dry bloemen op eenen steel, wat spaeder bloeyende dan alle de andere soorten, ende niet voor dat alle de ander verflenschen ende vergaen zijn: dese soorte is hier te lande uyt Portugael eerst ghesonden gheweest.

Veranderinghe. Somtijdts heeft dit ghewas veel schooner bloemen, te weten met grooter lippen, ende met grooter kromme oft ghebulte bladeren op de twee eerste rustende; ende de dry opstaende bladeren zijn oock breeder: voorts soo is de gantsche bloeme veel donckerder purpurverwigh, ende staet veel wijder open, van gelijcken reuck met de andere. Oock soo is den steel omtrent de knoopen oft kniekens daer de bladeren uyt spruyten, uyt den purpuren swartachtigh van verwe.

Andere mede-soorten van de voorgaende. Een soorte heet Groot Fransch Klisterachtigh Lisch, in ’t Latijn Iris maior Francica, ende is blaeuw met dicke violette strepen.

Spaensch oft Constantinopelsch Klisterachtigh Lisch heeft blaeuwe bloemen, ende de bladeren naeuws opgherecht, van sommighe Iris bulbosa Hispanica oft Byzantina geheeten. Van dese zijnder met smalle bladeren, ende oock met breede.

Klisterachtigh Lisch met bloemen als de Perse-bloemen wordt oock uyt Spaegnien ghebroght, maer is seer selden; in ’t Latijn Iris bulbosa angustifolia, Persici flore. Sulcks is onder de Breebladighe oock vermaent.

Klisterachtigh Lisch van Afrijcken, in ’t Latijn Iris bulbosa Mauritanica, is van de seer gheleerden Doctoor Ogier Cluyt uyt den Zee-kant van Afrijcken ghebroght, ende van Clusius beschreven, soose in den hof van Christiaen Porret voortghekomen was. Het een leeghe soorte van klisterachtigh Lisch, met een wortelken naeuws soo groot als het uyterste lidt van den kleynsten vingher, in vele bruyne harde vlieskens ghewonden. Den steel is rond, anderhalven voet hoogh, wat gheknoopt, met dry oft vier smalle ghestreepte bladeren, eenen voet langh: op het sop van den steel komt een bloem oft meer, in een vliesken besloten als de andere Lisch-bloemen, maer veel kleyner: de dry omgheslaghen bladeren, als oock de heele bloeme, zijn geel, ende daer op rusten ander booghs-ghewijse ghevederde bladeren, het tonghesken bedeckende, binnen-waerts met ettelijcke swarte aderen ter sijden af loopende verciert; maer de dry overeynd staende bladeren, die men in de andere bloemen van Klisterachtigh Lisch pleegh te sien, en heeft sy niet: dan in stede van dien, heeft sy dunne by nae hayrs-ghewijse snippelinghen, een duym-breede langh. Sy bloeyt met de Portugaelsche Blaeuwe smalbladighe, laeter dan d’ andere, ende en heeft oock gheenen reuck. Andere vermaenen van een Klisterachtigh Lisch uyt Spaegnien sonder opstaende bladeren, dat in de Oogstmaendt bloeyt, maer de bloemen zijn blaeuw: dat mischien een mede-soorte is van dese Africaensche soorte.

Iris Persica wordt een mede-soorte van de Irides Bulbosas ghehouden: dan daer van wordt in ’t Bijvoeghsel van ’t voorgaende Capitel ghehandelt.

Aengaende de menighte van de verscheyden soorten van dit ghewas, soo heeft den seer gheleerden Joachim Venier op de Pyrenee berghen ses-en-twintigh verscheyden soorten van dit ghewas beschreven; onder de welcke hy nochtans niet en begrijpt de soorten met geele oft roode bloemen, ghemerckt hy aldaer geen van dierghelijcke verwe ghevonden en heeft.

Van ’t saedt van de Geele bloemen komen oft heel geele bloemen, oft geele met dry recht opstaende bleeck oft witachtige bladeren, oft blaeuwe, oft als met rood gheteckende bladeren.

Van ’t saedt van de Geele soorten met verscheyden verwe ghemenght komen oock geele bloemen voort, oft oock geele met de dry rechte bladeren wit, oft eerst hebbende geele lippen met een gulde placke verciert, ende daer naer wordt de geele verwe rondom die placke gantsch blaeuw: de ander dry verwelfde ende de dry recht opstaende bladeren zijn doncker purpur blinckende: insghelijcks komen daer bloemen van, die aen haer geele lippen sommighe kanten hebben uyt den groenen blaeuwachtigh van verwe, de gulde placke omringelende: voorts soo komender oock andere bloemen van, die haer moeder ghelijcken.

Van ’t saedt van de Witte soorte komen bleecker bloemen voort met rechte bladeren, die wit oft witachtigh zijn, oft uyt den blaeuwen purpurachtigh, oft haer moeder bijnae ghelijckende.

Wt alle dese veranderinghen is het te ghelooven, datter alle daeghen verscheyden soorten van dese bloemen ghevonden sullen worden; daerom sullen wy daer niet meer van spreken.

Eyghentheydt van de Iris bulbosa ende hare mede-soorte.

Alle de geslachten van dit ghewas worden seer veel van de Mieren ghequelt, in sonderheydt de derde soorte van Clusius, dat is de tweede van Dodoneus; te weten soo wanneer de bloemen open gaen; ende dat om dies wille, soo Clusius van ghevoelen is, dat sy een daeuwachtigh sap ter sijden uyt geven ende van haer spreyden, daer de Mieren seer nae haeken ende loopen. Voorts oock de bloemen van alle dese soorten, als sy beginnen te verflenschen oft te vergaen, worden ghemeynlijck soo in een ghetrocken, dat sy de klaeuwen van eenen voghel, ende in sonderheydt van eenen Kiecken-dief, schijnen te ghelijcken; ’t welck in de andere soorten van Lisch-bloemen oock ghesien wordt. Sommighe schrijven, dat de steelen van de Iris bulbosa, wanneer sy haer bloemen voortghebroght hebben, noch sullen volkomen rijp saedt krijghen, als waer ’t sake datmen daer de wortelen van onder uyt trock oft afsnede.

Het saedt van dese bloemen in d’aerde ghesteken brenght planten voort, die meest alle in vier iaeren tijdts bloemen krijghen, die dickwijls van hare moeders seer verschillen, als voorseydt is.

Clusius aenmerckt in de planten die van het saedt van dese Iris bulbosa voortgekomen zijn, dat de scheede van ’t meeste deel van de selve, die eerst uyt der aerden spruyt, ende de bladeren voortbrenght, met roode oft bloedt-verwighe straelen gheteeckent is.

HET XIV. KAPITTEL.

Van lis met de klisterachtige wortel of Iris bulbosa. (Iris tuberosa, Iris xiphium, Iris xiphioides, Iris xiphium var. lusitanica)

Geslachten.

Lis met klisterachtige wortel, Iris Bulbosa genoemd is veelvormig, dan we zullen dat in vier verschillende soorten verdelen.

Gedaante.

1. Iris Bulbosa heeft vier of vijf lange smalle gestreepte bladeren die enigszins op die van de gele affodil lijken, aan de bovenste zijde hol en aan de onderste rondachtig uitpuilend en met een rug, tussen deze bladeren spruit de steel omtrent vijf en veertig cm hoog met op de top een bloem voortkomt die zeer fraai blauw van kleur is en de gewone lisbloem van gedaante gelijk, dat is gemaakt van zes grotere en drie kleinere blaadjes en van de grote zijn de drie nederwaarts gebogen en hebben in plaats van de fregnie of lijst een gele linie of streep en de drie andere zijn naar bovenwaarts opgericht, dan zijn niet zo krom omgebogen als het gebeurt in de gewone lisbloem. De drie kleine blaadjes staan tegenover de gele strepen en zijn wat opgericht zodat de draadjes en nopjes ervan, die daar onder in het midden van de bloem zijn, zichzelf hier gemakkelijk vertonen doordat dat de bloem hier wat open staat en gaapt. Na de bloem volgt een langwerpig dik huisje als een hauw en daarin is het zaad in besloten. De wortel is lookachtig of klisterachtig, langwerpig en met een rosachtig velletje bedekt die in tweeën splijt wanneer dit gewas begint te bloeien, gemerkt dat de steel uit het midden van de wortel, te weten uit de vezels ervan, zijn oorsprong neemt.

2. Diergelijke lis met klisterachtige wortel is ook van Spanje naar deze landen gezonden geweest dat nochtans van de voorgaande zo in gedaante als in kleur van de bloem enigszins verschilt want de blaadjes van deze bloem die nederwaarts [326] omgebogen zijn zijn witachtig van kleur en de andere die overeind staan trekken wat naar het bleke of licht blauwe, dan de laatste drie kleinste of smalste blaadjes liggen zo op de onderste dat de draadjes en de nopjes die in het midden van deze bloem zijn geenszins gezien kunnen worden, maar eerder daaraan schijnen te hangen of vast te wezen, deze blaadjes zijn ook aan hun uiterste gekloven en omgebogen. De zaadhauw van deze bloem is langer en dunner dan die van de voorgaande. Dan de wortel of bol is als die van de ander.

3. Uit Spanje komt noch een derde soort van lis met klisterachtige wortel wiens bloem heel geel is van kleur, anders komt die met de voorgaande tweede soort bijna in alles overeen.

4. De vierde soort van Iris met klisterachtige wortel is van Clusius beschreven en naar haar bladeren Iris latifolia, dat is lis met brede bladeren genoemd, want ze heeft brede bladeren en die van de lelie zonder klisters gelijk, zacht en uit het groene bleek of geelachtig van kleur, de onderste zijn ook wat witachtig. Tussen deze bladeren komt een steeltje voort daar een bloem op staat die van de voorgaande soorten gelijk, zeer welriekend en van kleur blauw en soms witachtig, nadat deze bloem vergaan is komt er aan elke zijde noch een andere bloem gesproten. De wortel is bolachtig of lookachtig en zoet van smaak en met vele dubbele velletjes of verschillende zwartachtige schorsen bedekt en bekleedt.

Plaats.

1. De eerste soort is hier in Nederduitsland eerst uit de westhoek van Engeland gezonden geweest en daarna in de hoven vermenigvuldigd.

2.3. De tweede en derde soort worden in Spanje en vooral in Portugal gevonden.

4. De vierde groeit ook in Spanje vanzelf en is vandaar in de hoven van deze landen gebracht.

Tijd.

Al deze soorten van lis met lookachtige wortel bloeien hier te lande die in de hoven gezaaid of geplant zijn gewoonlijk in het begin van juni. [327]

Naam.

1. De eerste soort is van ons in het Latijn eigenlijk Iris bulbosa genoemd, dat is lis met klisterachtige wortel, andere noemen het Engelse lis met klisterachtige wortel, dan men zou het zeer goed violetblauw Engelse klisterachtige lis mogen noemen.

2. De tweede soort met verschillende kleur is van ons in het Latijn Iris bulbosa Lusitanica genoemd en mag daarom in het Nederduits Portugese lis met klisterachtige wortel of Iris bulbosa met verschillende kleuren genoemd worden.

3. De derde heet naar haar kleur Iris bulbosa lutea Hispanica, dat is gele Spaanse lis met klisterachtige wortel.

4. De vierde soort mag men naar haar brede bladeren met goede reden breedbladige lis met klisterachtige wortel noemen en Iris bulbosa latifolia in het Latijn.

Voorts zo noemen de Portugezen deze bloemen gewoonlijk lirio en voorwaar ze schijnen een soort van dat gewas te wezen wat de ouders Lirium noemden want dat woord Lirium betekende bij hun velerhande verschillende kruiden zoals de narcis die bij hun ook Lirium genoemd was en de lelie ook. Daarboven zo zijn er noch twee andere soorten van Lirion van Theophrastus vermaand en de ene is van hem in het 6^de boek beschreven die in het voorjaar bloeit na de witte viool en Phlogion en op dezelfde tijd als de narcis plag te bloeien. De andere is ook in hetzelfde boek beschreven die in de herfst met de saffraan begint te bloeien en straks na de eerste regen zijn bloem geeft. Waarvan de eerste met onze lis dat we nu beschrijven zeer goed zou mogen overeen komen.

Het zou ook wel mogen wezen dat deze soort van lis de Hierobulbus van Apuleius is waar hij van spreekt in zijn 21^ste kapittel. Want gemerkt dat de Iris of lis van de ouders Hieris plag genoemd te worden en dat deze bloem de lisbloem gelijk is zou men met goede reden en heel eigenlijk dit gewas Hierobulbus of Hieribulbus, dat is Iris bulbosa op het Latijn en op het Nederduits lis met klisterachtige wortel mogen noemen, tenzij dat iemand beter gelooft dat de Hierobulbus aldus genoemd is als Hierobolbos in het Grieks, dat is heilige of grote bol, aangezien dat ze alle grote dingen bij de oude Grieken Hiera en bij de Latijnen Sacra, dat is heilig, genoemd plag te wezen. En zo zou de Hierobulbus van Apuleius een ander gewas moeten zijn dan de lis daar we nu van handelen.

Aard, kracht en werking.

Van de krachten van deze lis met klisterachtige wortels weten we niets te zeggen en het is ons ook onbekend of iemand er iets van gehandeld of geschreven zou mogen hebben.

Aangaande de Hierobulbus zo schrijft Apuleius daarvan aldus: ‘Neem van dit kruid omtrent zes ons en zoveel geitenvet, een pond en twee ons van de olie die men Oleum cyprinum noemt, meng al deze dingen goed en stamp het goed tezamen en gebruik dat zo tegen de smart van de leden en jicht en ge zal daar grote baat in vinden’.

Hij schrijft ook dat de wortel van dezelfde Hierobulbus gemengd met het water daar de lupinen lange tijd in te week gestaan hebben van de vrouwen veel gebruikt wordt die er hun aanzicht mee wassen en natten en zo de sproeten en andere diergelijke plekken van stonden aan weg nemen en laten vergaan.

BIJVOEGING.

Deze zeer mooie bloemen zijn eerst van Clusius beschreven en met de naam van Iris bulbosa of lis met klisterachtige wortel overal bekend gemaakt ze verschillen van de andere zeer veel in de kleur en gedaante en vooral als ze van zaad voortkomen. Daarom zullen we de soorten die hij er van verhaalt hier in het kort beschrijven en meteen van sommige verschillen er van wat vermanen.

(Iris tuberosa) 1. Klisterachtige lis met brede bladeren is de eerste van Clusius en de laatste van Dodonaeus alhier beschreven, in het Latijn Iris bulbosa latifolia als gezegd is en caerulea of purpurea genoemd, in het Spaans liro en lirio espadonal, in Cordoba lirios azulos, als of men blauwe of purper klisterachtige lis zei of zwaardje lis en azuurblauwe lis. In Spanje en vooral in Portugal bloeit het in januari en ook in februari. Lobel noemt het Hyacinthus poëtarum latifolius, dat is hyacint van de poëten met brede bladeren en het schijnt dat hij het voor een soort van Hermodactylus houdt. Men vindt het ook met grote menigte op de Pyreneenbergen die Frankrijk van Spanje scheiden waar de volgende soort ook groeit.

(Iris planifolia) Klisterachtig breedbladig lis met sneeuwwitte bloemen, in het Latijn Iris bulbosa latifolia albo flore, wordt onder veel duizenden van de blauwe soms eens gevonden en krijgt op een steel twee gans sneeuwwitte bloemen, uitgezonderd alleen dat ze met een kleine gele plek aan haar drie omgebogen blaadjes ook getekend zijn als men aan de blauwe soort ook plag te zien. Zowel deze witte als de voorgaande blauwe soort is gans zonder reuk.

Verandering van breedbladige klisterachtig lis. Op dezelfde Pyreneenbergen en ook op de bergen die Arragon van Narbone scheiden groeien rond de dertig verschillende soorten van klisterachtig lis waarvan vele hier te lande noch niet gewoon of immers heel zelden gezien worden. Behalve de sneeuwwitte is er een askleurige of grauwe witachtige met violette strepen, sommige blauw en wit gemarmerd en sommige bruinpaars waarvan de namen ervan te lang zijn om te verhalen. Andere zijn wit, maar de omgebogen bladeren zijn onderwaart rondom de voor vermelde gele plek met asgrauwe aderen doortogen. Andere hebben de drie omgebogen bladeren bijna als de voorgaande, maar de drie rechtopstaande zijn diep violet of sommige bleek violet. Sommige zijn aan de uiterste randen van de drie omgeslagen bladeren besmeurt, vaal of verstorven geel, maar blauw omtrent de gele plek en aan de drie opstaande bladeren bleek of sommige diep violet. De andere zijn heel donker violet, sommige heel licht violet, sommige zijn met wit en violet op verschillende manieren onder elkaar gemengd en versierd, sommige zijn ook als of ze van violette zijde of fluweel gemaakt waren. Dan allen hebben de voor vermelde gele plek of vlek in het midden van dat omgebogen blad of afhangende lip. Deze wonderbaarlijke verschillen komt in dit gewas van zaaien. Want jonker Jan van Hoghelande heeft van het zaad van de witte geen witte gehad, maar heel licht blauwe bloemen, uitgezonderd de gele vlek die in het midden van de lip voortkomt. Zodat men deze breedbladige soorten ook wel verschillend kleurig noemen mag net zo als de smalbladige en in het Latijn Iris bulbosa versicolor latifolia.

Rood of purperachtig klisterachtig lis is van Peeter Gassan hier te lande gebracht voor een heel rode lis, dan hier te lande bloeide de bloem wel niet blauw, maar is eerder wat paarsachtig voortgekomen, doch verschilde het nochtans veel van de rode kleur. Bijna zulke komt uit Spanje, doch met smalle bladeren.

(Iris latifolia) 2. Klisterachtige lis met violette bloemen (de eerste soort van Dodonaeus) is in het Latijn van Clusius Iris bulbosa violacea genoemd en van Lobel hyacint met lisbloemen van Theocritus en andere poëten of anders violetblauwe Iris bulbosa van Engeland, in het Latijn Hyacinthus Anglicus of Engelse Iris bulbosa van de herboristen, in het Engels flour de luce, dat is lisbloem en soms ook grote Gladiolus. Deze soort, zegt Clusius, groeit in Engeland nergens vanzelf en ze is alleen in de hoven daar te vinden, maar ze schijnt daar met de schepen uit Spanje of Portugal gebracht te wezen, nochtans is ze met de naam van Engeland alleszins bekend. De bladeren van dit gewas komen eerst tevoorschijn in de lente of voorjaar en ze zijn dik en die van de ui bijna gelijk die aan de binnenste gootvormig uitgehaalde zijde iets blinkend zilverkleurigs vertonen en aan de buitenste zijde kantig en gestreept.

(Iris variegata)

3. Klisterachtig lis met verschillende kleuren van bloemen wat de tweede soort of Portugese lis van Dodonaeus gelijk is wordt van Clusius in het Latijn Iris bulbosa tertia sive versicolor genoemd en van Lobel Spaanse hyacint van de poëten, in Spanje loyia illyrico, het heet ook Iris angustifolia varia naar haar vijf of zes dunne en van binnen witachtige, van buiten gerimpelde bladeren. Dit geslacht is tweevormig met bredere en smallere bloemen. Dat met bredere of kortere bloemen is in de bloemen donker gekleurd en heeft een kortere plek in de drie afhangende lipvormige bladeren die soms donkerblauw, ja violet zijn. Het heeft dikwijls twee bloemen en kortere hauwen of driekantige zaadhoofden die alleszins gelijk dik zijn en bovendien een kortere en dikkere wortel. De andere heeft zelden meer dan een bloem en die is smal en langwerpig, lichter gekleurd met een langere smallere plek met meer wits aan de lippen, de hauwen zijn langwerpiger en onder dunner dan boven, de wortel is dunner en langer. Dit verschil komt alleen door het zaaien.

Verandering van deze soort met verschillende kleur van bloemen. In sommige vochtige en regenachtige jaren brengt deze soort van lis twee of drie bloemen voort, soms ook wel vier en soms krijgt het behalve de twee bloemen die op de top van de steel voortkomen noch onderaan dezelfde steel een andere schede en daarna noch een ander en elk met een apart rond en geknopt steeltje die op de top twee scheden dragen en uit elk spruit een bloem die van gedaante, kleur en reuk geenszins afwijken van de eerste bloemen die aan de middensteel groeien.

Meer verandering van dezelfde soort. Als men deze bloemen hier te lande van zaad wil [328] vermenigvuldigen dan zal men er een grote en wonderbaarlijke verandering van bloemen in gewaar worden zodat Clusius daarvan meer dan achttien verschillende soorten aangetekend heeft die van zaad voortgekomen zijn die al te lang zouden wezen om hier van ons verhaald te worden. Dan het is te weten dat het ene deel van die brede en de andere smalle bloemen had, sommige waren tussen die twee middelmatig gesteld, dan het meeste deel van allen had de drie grootste of onderste en uiterste omgeslagen bladeren gewoonlijk geel van kleur met een gouden plek er in, voorts zo was het meeste verschil in de randen van de voor vermelde drie onderste bladeren en in de drie bultige of gesneden bladeren die er op liggen en soms ook in de drie overeind staande bladeren die bijna ontelbare verschillen van kleur vertoonden zoals men in de hoven van de liefhebbers aanmerken kan. Daarom zou het genoeg zijn dat we de lezer die op zo’n manier beschrijven dat als hij de ene soort goed kent gauw merken zou dat de andere medesoorten ervan zijn, doch de volgende verschillen heeft Clusius in dit smalbladige verschillend gekleurde geslacht noch willen aantekenen. Een van deze soorten die van zaad voortgekomen is had na de bloem driekantige zaadhoofdjes, bijna als die van het verschillend gekleurde breedbladig geslacht, dan dikwijls wordt het niet volkomen rijp. De planten die er van komen lijken op de moeders meest, dan soms kwamen er ettelijke bloemen aan wiens drie omgeslagen bladeren geel waren, doch met een gouden plek in het midden versiert, de drie gevleugelde of tweevoudig en de gele tong bedekkende bladeren waren witachtig en de drie overeind staande smalle waren blauwachtig, doch met een witachtige zenuw in het midden in de lengte lopend bezet. De reuk was heel klein. Soms bloeit deze soort met de blauwe breedbladige of met de gele smalbladige en soms veel vroeger.

(Iris xiphium var. lusitanica)

4. Geel klisterachtig lis (of de derde soort van Dodonaeus) van Lobel Hyacinthus poëtarum luteus Lusitanicus, dat is geel Portugese hyacint van de poëten en van de Portugezen reylla buey genoemd bloeit met de tweede soort in Portugal en lijkt op de derde soort van Clusius in alles zeer goed, dan ze heeft dunnere of teerdere bladeren en wat kortere stelen.

Verandering of verschil. De bloem van deze soort is soms wat breder en van kleur diep rosgeel of goudgeel, ook zijn de wortels soms dikker en korter en de velachtige schede daar de bladeren eerst uitspruiten is van buiten met meer bloedkleurige strepen doorregen dan bij de andere met bleekgele bloemen die soms niets bloedkleurig aan hun scheden hebben. Voorts zo spruiten de bladeren van beide deze soorten voor de winter uit de aarde.

(Iris xiphium)

5. Blauwe klisterachtig lis, in het Latijn Iris bulbosa quinta sive caerulea is van sommige liefhebbers van Holland Portugese klisterachtige lis genoemd en is van Clusius nergens in het wild gevonden. Het lijkt op de derde soort van bladeren en stelen gans, dan de drie omgeslagen bladeren van de bloem zijn in dit geslacht blauw van kleur met sommige dieper gekleurde adertjes getekend van het midden van dat blad tot de kanten toe verspreid die vandaar tot het onderste van de bloem een gele breedachtige plek hebben waarmee dat blad in de lengte gedeeld wordt, de drie andere die er op rusten en kromme of bultige blaadjes zijn ook blauw van kleur, maar wat bleker, de drie laatste overeind staande blaadjes zijn donkerder en voller blauw. De reuk van deze bloemen is bijna als die van de lindebloemen. Voorts zo heeft deze soort twee of drie bloemen op een steel die wat later bloeit dan alle andere soorten en niet voordat alle andere verflenst en vergaan zijn, deze soort is het eerste hier te lande uit Portugal gezonden geweest.

Verandering. Soms heeft dit gewas veel mooiere bloemen, te weten met grotere lippen en met grotere kromme of bultige bladeren die op de twee eerste rusten en de drie opstaande bladeren zijn ook breder, voorts zo is de ganse bloem veel donkerder purperkleurig en staat veel wijder open en is van gelijke reuk met de andere. Ook zo is de steel omtrent de knopen of knieën daar de bladeren uitspruiten uit het purper zwartachtig van kleur.

Andere medesoorten van de voorgaande. Een soort heet groot Frans klisterachtig lis, in het Latijn Iris major Francica, en is blauw met dikke violette strepen.

(Iris latifolia) Spaanse of Constantinopelse klisterachtig lis heeft blauwe bloemen en de bladeren nauwelijks opgericht en is van sommige Iris bulbosa Hispanica of Byzantina genoemd. Van deze zijn er met smalle bladeren en ook met brede.

Klisterachtig lis met bloemen als perzikbloemen wordt ook uit Spanje gebracht, maar is zeer zeldzaam, in het Latijn Iris bulbosa angustifolia, Persici flore. Zulks is onder de breedbladige ook vermaand.

(Iris tingitana) Klisterachtig lis van Afrika, in het Latijn Iris bulbosa Mauritanica, is van de zeer geleerde doctor Ogier Cluyt uit de zeekant van Afrika gebracht en van Clusius beschreven zo het in de hof van Christiaen Porret voortgekomen is. Het een lage soort van klisterachtig lis met een worteltje nauwelijks zo groot als het uiterste lid van de kleinste vinger en in vele bruine harde vliesjes gewonden. De steel is rond en vijf en veertig cm hoog, wat geknoopt en met drie of vier smalle gestreepte bladeren van een dertig cm lang, op de top van de steel komt een bloem of meer die in een vliesje besloten is als de andere lisbloemen, maar veel kleiner, de drie omgeslagen bladeren als ook de hele bloem zijn geel en daarop rusten ander boogvormige geveerde bladeren die het tongetje bedekken en is van binnen met ettelijke zwarte aderen versierd die terzijde aflopen, maar de drie overeind staande bladeren die men in de andere bloemen van klisterachtig lis plag te zien heeft ze niet, dan in plaats van die heeft ze dunne en bijna haarvormige snippers van een duimbreed lang. Ze bloeit met de Portugese blauwe smalbladige en later dan de andere en heeft ook geen reuk. Andere vermanen van een klisterachtig lis uit Spanje zonder opstaande bladeren dat in augustus bloeit, maar de bloemen zijn blauw dat misschien een medesoort is van deze Afrikaanse soort.

Iris Persica wordt voor een medesoort van Irides Bulbosas gehouden, dan daarvan wordt in het bijvoegsel van het voorgaande kapittel gehandeld.

Aangaande de menigte van de verschillende soorten van dit gewas heeft de zeer geleerde Joachim Venier op de Pyreneenbergen zes en twintig verschillende soorten van dit gewas beschreven waaronder hij nochtans niet de soorten met gele of rode bloemen begrijpt, gemerkt dat hij daar geen van diergelijke kleur gevonden heeft.

Van het zaad van de gele bloemen komen of heel gele bloemen of gele met drie recht opstaande bleek of witachtige bladeren of blauwe of als met rood getekende bladeren.

Van het zaad van de gele soorten met verschillende kleuren gemengd komen ook gele bloemen voort of ook gele met de drie rechte bladeren die wit zijn of eerst gele lippen met een gouden plek versierd hebben en daarna wordt de gele kleur rondom die plek gans blauw, de ander drie verwelfde en de drie rechtopstaande bladeren blinken donker purper, insgelijks komen er bloemen van die aan hun gele lippen sommige kanten hebben uit het groene blauwachtig van kleur zijn die de gouden plek omringen, voorts zo komen er ook andere bloemen van die op hun moeder lijken.

Van het zaad van de witte soort komen blekere bloemen voort met rechte bladeren die wit of witachtig zijn of uit het blauwe purperachtig of bijna op hun moeder lijken.

Uit al deze veranderingen is het te geloven dat er alle dagen verschillende soorten van deze bloemen gevonden zullen worden en daarom zullen we er niet meer van spreken.

Eigenschappen van de Iris bulbosa en haar medesoorten.

Alle geslachten van dit gewas worden zeer veel van de mieren gekweld en vooral de derde soort van Clusius, dat is de tweede van Dodonaeus, te weten wanneer de bloemen opengaan en dat hierom, zo Clusius van mening is, dat ze een dauwachtig sap terzijde uitgeven en van zich verspreiden daar de mieren zeer naar haken en lopen. Voorts ook worden de bloemen van alle deze soorten als ze beginnen te verflensen of te vergaan gewoonlijk zo ineen getrokken dat ze op de klauwen van een vogel en vooral van een kiekendief schijnen te lijken wat in de andere soorten van lisbloemen ook gezien wordt. Sommige schrijven dat de stelen van de Iris bulbosa wanneer ze haar bloemen voortgebracht hebben noch volkomen rijp zaad zullen krijgen als zou men er de wortels van onder uittrekken of afsnijden.

Het zaad van deze bloemen in de aarde gestoken brengt planten voort die meest allen in vier jaren tijd bloemen krijgen die dikwijls zeer van hun moeders verschillen als gezegd is.

Clusius merkt op dat in de planten die van het zaad van deze Iris bulbosa voortgekomen zijn dat de schede van de meeste er van die eerst uit de aarde spruit en bladeren voortbrengt met rode of bloedkleurige stralen getekend is.