Vicia

HET IX. CAPITEL.

Van Krock oft Arachus.

Gheslachten.

By de gheslachten van het miswas der Voedende saden oft hauw-cruyden moeten de twee cruyden oock gherekent worden, diemen in onse tael Grooten ende Kleynen Krock pleegh te noemen.

Ghedaente.

1. Eersten oft Grooten Krock heeft teere dunne kantighe steelen. De bladeren zijn kleyn, smal, veel tsamen aen een middel-zenue oft ribbe teghen malkanderen over ghevoeght, ende vergadert, ten eynde in ettelijcke klauwierkens verdeylt. De bloemen zijn kleyn, purpurverwigh. De hauwen zijn oock kleyn, ronder ende kleyner dan die van de Vitsen: ende daer in ligghen ses oft seven ronde bruyne oft swarte hardachtighe saden, kleyner dan de Erven, als Galenus betuyght.

2. Van dit gheslacht wordt oock noch een ander ghevonden, dat het voorgheschreven van bladeren ende steelen seer ghelijck is, maer een weynighsken kleyner: ende dit heeft kleyne witte bloemkens, op langhe steelkens veel by een als kleyne aerkens vergadert wassende: oock veel by een: daer in ligghen twee, dry oft vier ronde bruyne saeykens, van verwe ende smaeck de eerste soorte van Krock seer ghelijck.

Plaetse.

Dese twee ghebreken oft miswassen van hauw-cruyden groeyen in de velden midtsgaders het Koren; ende beyde zijn de Korenen seer schadelijck, in sonderheydt als ’t langh vocht weder is: want dan schieten sy haest seer hoogh op, ende worden groot, ende verdrucken het Koren, haer selven, ter wijlen dat het noch teer ende iongh is, met veele vlechtinghen ende omwindselen om ’t Koren vast maeckende, ende dat soo ter aerden treckende, ende belettende dat het sich selven daer nae niet meer op rechten kan, ende soo nimmermeer volkomen en wordt.

Naem.

1. Het eerste van dese twee oncruyden is in Brabant Krock gheheeten; in Hooghduytschlandt Wilde Wicken, Sant Christoffels kraut; in Vranckrijck Vesce sauvage ende Vesseron; als ofmen in ’t Latijn Viciola oft Viciastrum, dat is Wilde Vitse, seyde. De Griecken noemen ’t Arachos met de letter γ, om dat van de Kleyne Platte Erwten te onderscheyden, die sy Aracos heeten, daer hier voor van vermaent is: ende met dien naem Arachus oft Arachus prior is dit ghewas hedensdaeghs oock wel bekent. Ruellius seydt, dat het op ’t Latijnsch oock Cracca heet; ende daerom noemen wy ’t selve Craccae primum genus, dat is Eerste Krock. Dan Fuchsius noemt dese Craca in ’t Latijn Aphace; ende Matthiolus houdt de ghemeyne Vitsen voor Aphace; ende Cracca heeft hy niet Aphace maer Vicia ghenoemt. Dan hoe verre sy beyde van de waerheyt verdoolt zijn, wijst het saedt van de Cracca genoeghsaem uyt; het welck heel rondt van maecksel is: daer het saedt van de Vitsen ende Aphace niet heel bal-rondt, maer wat platter ende meer inghedouwt is, ghelijck de Linsen, als Galenus betuyght in ‘t 1. De aliment.facultat.

2. De ander soorte van dit gewas is in Brabant oock Krock gheheeten; in ’t Latijn Arachus minor oft Cracca alterum genus, dat is Kleynen Krock oft Tweeden Krock. Want het is sonder twijffel een soorte van Arachus; oft magh liever Arachis heeten: want, als Galenus in de uytlegginghe der taelen van Hippocrates betuyght, de Kleyne hauwvruchten, niet grooter dan Terwe-korenen, zijn in ’t Griecks Arachides gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese twee soorten van Krock, seydt Galenus, worden van onse landtlieden ghescheyden van andere cruyden, ende worden wegh gheworpen, als het saedt van Securidaca.

Dan de landtlieden van onse tijden vergaderen dese cruyden gheheel met bladeren, steelen ende hauwen in den Somer, als sy noch groen zijn, ende in den Winter als sy droogh zijn, midtsgaders het loof ende overblijfsel van ander pluckgraen ende Koren: ende gheven dat de Ossen, Koeyen, Peerden, ende andere beesten tot voederinghe, die daer gheen kleyn behaghen in en nemen.

Het graen oft saedt van Krock, als Ruellius schrijft, wordt seer gheerne van de Duyven ghegeten. Daerom worden dese cruyden van de landtlieden seer veel onderhouden, als sy hunne Duyven vermeerderen willen: want de Duyven daer door ghelockt zijnde pleghen te ghewillighlijcker [876] wederom thuys te keeren, ende meer andere vremde ende Wilde Duyven met hun te leyden: die daer door tam worden, ende die woonplaetse niet haest en verlaten. Anders en zijn sy den menschen in spijse oft ghenesinghe niet nut.

BIIVOEGHSEL.

Den Krock is een peste ende bederffenis van alle Koren, hauwvruchten ende Rondt saedt; ende daer van is den Grieckschen naem Arachos gekomen, seydt Lobel. Beyde de soorten hier beschreven hebben groote gelijckenisse met de Vitsen; ende zijn daerom van sommighe voor Wilde Vitsen ghehouden, ende soo gheheeten: sommighe heetense niet alleen Arachus, maer oock wel Aracus (sonder die van de Kleyne Platte Erwten te onderscheyden) ende Araca: ende heeten de eerste soorte Cracca maior, dat is Grooten Krock, ende Vicia silvestris in ’t Latijn; ende Vesce sauvage oft Croque in ’t Fransoys; Wilde Fiche in ’t Enghelsch; Aphaca Dioscoridis; nae de meyninghe van sommighe. Voorwaer sy groeyen veel onder de Vitsen. Den kleynen Krock is van Lobel Cracca minima gheheeten: hy heeft kleyne bijkants hayrachtighe klauwierkens, kleyner bladeren als Linsen, maer veel teerer ende smaller. Het saedt van beyde is de Raepsade oft Koolsaedt ghelijck. De bloemen zijn kleyne bleecke draeykens oft bladerkens. Het saedt is rondt ende niet plat: ende daer in zijn beyde dese soorten van de Vitsen ende Aphaca ghenoegh verscheyden. Sy worden beyde in Braeckmaendt rijp.

Wilde Vitsen met witte bloemen, in Hongarijen ende daer omtrent veel wassende, gheven uyt een langhlevende gheveselde gheknobbelde wortel ettelijcke ronde ghestreepte steelen, eenen voet hoogh: daer aen wassen ribbekens met bladeren als die van ghemeyne Vitsen, maer ruygher, wolachtigher ende bijnae grijs, in klauwierkens eyndende: de bloemen zijn meest dry t’samen, wit, boven wat bruyn. In ’t Hongersch heetense Waryw borso, dat is, Craeyen-Erwte, als oock de naevolghende.

Andere Wilde Vitsen hebben langher ghestreepte taeye slappe ligghende steelkens, met haer klauwierkens alom aen haeckende. De bladeren zijn langh, smal, twintigh oft meer aen een ribbe. De bloemen zijn blauw peersch, kleyn, oock wel twintigh by een: daer nae volghen soo veel hauwkens een vinghers breede langh, inhoudende veele kleyne saden. De wortel is dun, alle iaer uytspruytende.

In het Capitel van Galega is een ander cruydt beschreven, dat den Krock oock wel gelijckt: het welck sommighe Wilde Wicken heeten in ’t Hooghduytsch, dat is Wilde Vitsen, in ’t Fransoys Vesce sauvage, als desen Krock hier oock ghenoemt wordt: maer dit is oock een onnut ghewas, ende alleen tot voederinghe der beesten dienende.

Allerley Vitsen, soo wel Wilde als Tamme, en moetmen by gheen Wijngaerden saeyen: want sy ontrecken haer alle de vochtigheyt. Noch alsoo is dat landt, daer de Vitsen ghewassen zijn, vetter dan het te voren was. Daerom maghmen, soo haest als de Vitse van den velde is, op ’t selve landt vrijelijck Erwten, Hirs ende andere Hauwgraen saeyen.

Noch van de krachten van Krock.

De ghene, die den Krock voor Aphaca houden, segghen dat hy de naevolghende krachten heeft, behalven dat het droogh cruydt in den Winter dient voor de Peerden ende Koeyen voor hoy: soo wordt het saedt (’t welck onlieflijck van smaeck is, als sy segghen, aerdig van stoffe, afvaghende ende t’samentreckende) gheroost ende ghestooten, ende daer nae als Linsen ghesoden, ende soo ghegheven om den buyckloop te stelpen, het braecken te beletten, ende de suere rispingen ende opworpinghen van de maghe te bedwinghen. In diere tijden worden dese saden (als oock de Vitsen) in stede van Linsen ghegeten: maer sy zijn quaedt om verteeren, ende maecken grof swaer bloet. De Hoenders, Duyven ende ander ghevogelte worden daer seer vet mede. Meel van dit saedt met wijn vermenght, wordt nuttelijck plaesters-ghewijs op de beten van de dulle menschen, ende oock van honden ende andere quade dieren ghedaen: met Honigh op de huyt ghestreken, neemt alle onsuyverheden van de selve wegh. ‘Tselve meel wordt ghedaen by de plaesters teghen de quade canckerachtighe iae pestighe zeeren, sweeren ende gheswillen. ‘Tghedistilleert water van dit gantsche cruydt doet al ’t selve. Dan alle dese krachten zijn de Vitsen eyghentlijcker dan onsen Krock toe te schrijven, op dat niemandt bedroghen en worde.

HET IX. KAPITTEL.

Van krok of Arachus. (Vicia cracca, Vicia hirsuta)

Geslachten.

Bij de geslachten van het miswas van de voedende zaden of hauwkruiden moeten de twee kruiden ook gerekend worden die men in onze taal grote en kleine krok plag te noemen.

Gedaante.

1. Eerste of grote krok heeft tere dunne kantige stelen. De bladeren zijn klein, smal en veel tezamen aan een middelzenuw of rib tegenover elkaar gevoegd en verzameld en op het eind in ettelijke klauwiertjes verdeeld. De bloemen zijn klein en purperkleurig. De hauwen zijn ook klein, ronder en kleiner dan die van de vitzen en daarin liggen zes of zeven ronde bruine of zwarte hardachtige zaden die kleiner zijn dan de erven, als Galenus betuigt.

2. Van dit geslacht wordt ook noch een ander gevonden dat het voorgeschreven van bladeren en stelen zeer gelijk is, maar wat kleiner en dit heeft kleine witte bloempjes die op lange steeltjes veel bijeen als kleine aartjes verzameld zijn en ook veel bijeen en daarin liggen twee, drie of vier ronde bruine zaadjes die van kleur en smaak op de eerste soort van krok zeer lijken.

Plaats.

Deze twee gebreken of miswassen van hauwkruiden groeien in de velden met het koren en beide zijn het koren zeer schadelijk en vooral als het lang vochtig weer is want dan schieten ze gauw zeer hoog op en worden groot en verdrukken het koren die zichzelf terwijl dat het noch teer en jong is met vele vlechtinghen en omwindingen om het koren vast maken en dat zo ter aarde trekken en beletten dat het zichzelf daarna niet meer oprichten kan en zo nimmermeer volkomen wordt.

Naam.

1. Het eerste van deze twee onkruiden is in Brabant krock genoemd, in Hoogduitsland Wilde Wicken, Sant Christoffels kraut, in Frankrijk vesce sauvage en vesseron alsof men in het Latijn Viciola of Viciastrum, dat is wilde vitze zei. De Grieken noemen het Arachos met de letter γ om dat van de kleine platte erwten te onderscheiden die ze Aracos noemen daar hiervoor van vermaand is en met die naam Arachus of Arachus prior is dit gewas tegenwoordig ook wel bekend. Ruellius zegt dat het op het Latijn ook Cracca heet en daarom noemen we het Craccae primum genus, dat is eerste krok. Dan Fuchsius noemt deze Craca in het Latijn Aphace en Matthiolus houdt de gewone vitzen voor Aphace en Cracca heeft hij niet Aphace, maar Vicia genoemd. Dan hoever ze beide van de waarheid verdoold zijn wijst het zaad van Cracca voldoende uit wat heel rond van vorm is daar het zaad van de vitzen en Aphace niet heel balrond, maar wat platter en meer ingeduwd zijn zoals de linzen als Galenus betuigt in het 1^ste De aliment.facultat.

2. De andere soort van dit gewas is in Brabant ook krok genoemd, in het Latijn Arachus minor of Cracca alterum genus, dat is kleine krok of tweede krok. Want het is zonder twijfel een soort van Arachus of mag liever Arachis heten want, als Galenus in de uitlegging van de talen van Hippocrates betuigt, de kleine hauwvruchten die niet groter dan tarwekoren zijn worden in het Grieks Arachides genoemd.

Aard, kracht en werking.

Deze twee soorten van krok, zegt Galenus, worden van onze landlieden gescheiden van andere kruiden en weg geworpen zoals het zaad van Securidaca.

Dan de landlieden van onze tijden verzamelen deze kruiden geheel met bladeren, stelen en hauwen in de zomer als ze noch groen zijn en in de winter als ze droog zijn met het loof en overblijfsel van ander plukgraan en koren en geven dat de ossen, koeien, paarden en andere beesten tot voer die er geen klein behagen in nemen.

Het graan of zaad van krok, als Ruellius schrijft, wordt zeer graag van de duiven gegeten. Daarom worden deze kruiden van de landlieden zeer veel onderhouden als ze hun duiven vermeerderen willen want als de duiven daardoor gelokt zijn plegen ze gewilliger [876] wederom thuis te keren en meer andere vreemde en wilde duiven met zich te leiden die daardoor tam worden en die woonplaats niet gauw verlaten. Anders zijn ze niet nuttig voor de mensen in spijs of genezing.

BIJVOEGING.

Krok is een pest en bederf van alle koren, hauwvruchten en rond zaad en daarvan is de Griekse naam Arachos gekomen, zegt Lobel. Beide soorten hier beschreven hebben grote gelijkenis met de vitzen en zijn daarom van sommige voor wilde vitzen gehouden en zo genoemd, sommige noemen ze niet alleen Arachus, maar ook wel Aracus (zonder die van de kleine platte erwten te onderscheiden) en Araca en noemen de eerste soort Cracca major, dat is grote krok en Vicia silvestris in het Latijn en vesce sauvage of croque in het Frans, wilde fiche in het Engels en Aphaca Dioscoridis, naar de mening van sommige. Voorwaar ze groeien veel onder de vitzen. De kleine krok is van Lobel Cracca minima genoemd en heeft kleine bijna haarachtige klauwiertjes en kleinere bladeren dan linzen, maar veel teerder en smaller. Het zaad van beide is het raapzaad of koolzaad gelijk. De bloemen zijn kleine bleke draadjes of bladertjes. Het zaad is rond en niet plat en daarin verschillen beide deze soorten van de vitzen en Aphaca genoeg. Ze worden beide in juni rijp.

Wilde vitzen met witte bloemen die veel in Hongarije en daar omtrent groeien geven uit een lang levende gevezelde geknobbelde wortel ettelijke ronde gestreepte stelen van dertig cm hoog en daaraan groeien ribbetjes met bladeren als die van gewone vitzen, maar ruiger, wolliger en bijna grijs die in klauwiertjes eindigen, de bloemen zijn meest drie tezamen, wit en boven wat bruin. In het Hongaars heten ze waryw borso, dat is kraaienerwt als ook de volgende.

Andere wilde vitzen hebben langere gestreepte taaie slappe liggende steeltjes die met hun klauwiertjes alom aan haken. De bladeren zijn lang en smal met twintig of meer aan een rib. De bloemen zijn blauwpaars, klein en ook wel twintig bijeen en daarna volgen zoveel hauwtjes van een vinger breed lang die vele kleine zaden bevatten. De wortel is dun en spruit elk jaar uit.

In het kaptitel van Galega is een ander kruid beschreven dat ook wel op krok lijkt wat sommige Wilde Wicken noemen in het Hoogduits, dat is wilde vitzen, in het Frans vesce sauvage zoals deze krok hier ook genoemd wordt, maar dit is ook een onnut gewas en dient alleen tot voer van de beesten.

Allerlei vitzen en zowel wilde als tamme moet men niet bij wijngaarden zaaien want ze onttrekken haar alle de vochtigheid. Noch alzo is dat land daar de vitzen gegroeid zijn vetter dan het tevoren was. Daarom mag men zogauw als de vitzen van het veld is op hetzelfde land vrij erwten, hirs en andere hauwgraan zaaien.

Noch van de krachten van krok.

Diegene die krok voor Aphaca houden zeggen dat hij de volgende krachten heeft behalve dat het droog kruid in de winter dient voor de paarden en koeien voor hooi, zo wordt het zaad (wat onlieflijk van smaak is en zoals ze zeggen aardachtig van stof, afvagend en tezamen trekkend) geroosterd en gestoten en daarna als linzen gekookt en zo gegeven om de buikloop te stelpen, het braken te beletten en de zure oprispingen en opwerpen van de maag te bedwingen. In dure tijden worden deze zaden (als ook de vitzen) in plaats van linzen gegeten, maar ze zijn slecht om te verteren en maken grof zwaar bloed. De hoenders, duiven en ander gevogelte worden er zeer vet mee. Meel van dit zaad met wijn vermengt wordt nuttig pleistervormig op de beten van de dolle mensen en ook van honden en andere kwade dieren gedaan en met honig op de huid gestreken neemt het alle onzuiverheden van die weg. Hetzelfde meel wordt bij de pleisters tegen de kwade kankerachtige gedaan, ja pestachtige zeren, zweren en gezwellen. Het gedistilleerd water van dit ganse kruid doet hetzelfde. Dan alle deze krachten zijn de vitzen eigenlijker dan onze krok toe te schrijven zodat niemand bedrogen wordt.