Acorus

Calmus, Calamus odoratus, met sommighe andere Indiaensche soorten van Riet, Biesen ende Gras, ende dierghelijck ghewas. 47.

Den Calamus odoratus is een seer ghemeyne drooghe in meest alle de Apoteken, aldaer Calamus oft Calamis, in ’t Latijn Calamus odoratus officinarum ghenoemt; dan hy en is eyghentlijck den Calamus aromaticus Dioscoridis niet, maer alleen de wortel van den Acorus, die te voren oock den naem van Galanga by de Apotekers plagh te voeren, te weten een welrieckende langhe gheknoopte ende in veele ledekens ghescheyden wortel, taey, binnen wit, heet van smaeck alsmense knauwt, wat heeter ende droogher dan den Calamus hoort te wesen. Dan sy is wel soo goedt voor alle de inwendighe deelen des lichaems, ende voor de lever, milt, maegh ende moeder, ende oock teghen de ghebreken der longheren, ende om de borst te ruymen, als den oprechten Calamus: sy wordt ghesoden in Roose-water, om dat water te drincken teghen de bevinghe, pijn oft kloppinghe aen ’t hert: de selve wortel gheconfijt heeft groote kracht om ’t hert voor de Pest ende allerley kortsen te bevrijen, ende om de maegh te doen teeren: ende ’t poeder daer van met sap van Wol-cruydt vermenght, gheneest ende drijft te rugghe den uytgangh des achterdarms; ende heeft veele andere krachten, van Dodoneus verhaelt in het 397. bladt.

Dan den oprechten Calamus aromaticus van Dioscorides wast in Indien, seydt hy; ende den besten is geel, dicht gheknoopt, ende breeckt oft schelfert spaenders-ghewijs. Het Riet, oft den halm, is vol witachtighe spinnewebben, taey in ’t knauwen ende tsamentreckende, bitter met eenighe scherpigheydt. Hier mede, meynt Lobel, komt den Calamus aromaticum uyt Aleppo van Syrien ghebroght wel over een, van hem Calamus odoratus Libani gheheeten: die een gheknoopt Riet is, klaer, vol, ende soo dick als eenen kleynen vinger, geel van verwe, welrieckende, hayrachtigh, taeyachtigh, in ’t knauwen scherpachtigh ende bitter. Hy voeght daer noch by, datmen tusschen de halmen ende planten van Schoenanthum somtijdts Rietken vindt van dese Calamus aromaticus dry palmen langh, vol netten van Spinnen, geel, gheknoopt, eenen kleynen vingher dick, heel aromatijck van smaeck, bitterachtigh, ende beter dan Schoenanthum. Maer somtijdts vindtmen die veel grooter ende langher.

Voorts soo seydt Dioscorides van sijnen Calamus: Ghedroncken zijnde, doet water maecken: ende met saedt van Lidtgras oft Eppe-saedt ghesoden, is goedt ghedroncken teghen de droppelpisse, de ghebreken der nieren,ende pijne der lendenen ende der blasen, ende het waterladen: dient oock seer wel de ghenen die van Sinnen ghequetst zijn; ende gheneest de ghescheurtheydt. Verweckt oock der vrouwen stonden, soo wel ghedroncken als opgheleydt. Den roock daer van, alleen ontfanghen, gheneest den hoest: oft oock met den roock van den Termentijn door dit Riet ontfanghen. Hy wordt oock ghesoden om de vrouwen daer mede te stoven oft te baden: ende men ghebruyckten in de klisterien. Men doet het oock by andere stovinghen ende beroockinghen, ende by de weeckmaeckende plaesters, om sijnen goeden reuck. Dit zijn de woorden van Dioscorides: waer uyt goet te verstaen is, dat den Calamus een Riet is, ende gheen wortel, als onsen ghemeynen Calamus. Theophrastus ende Plinius segghen oock dat den Calamus niet en verschilt van die andere Rieten, dan alleen hier in, dat hy welrieckende is; ’t welck den naem oock betoont: daerom segghen Galenus ende Egineta, dat hy heet is ende droogh tot in den tweeden graed, doch meer droogh dan heet, ghemaeckt van dunachtighe fijne tsamentreckende stoffe. Plinius schrijft dat den Calamus, die in Indien ende Syrien wast, ’t ghewicht van eenen scrupel inghenomen, den kramp ende ’t spannen van de zenuwen gheneest: ende dat de wortel, in Wijn ghesoden, de loopende zeeren ende schelferinghen van ’t hooft gheneest: ende datmen ’t sap daer van vergadert ghelijck Elaterium: maer dat sijn meeste kracht is (als in alle de soorten van Riet)in ’t ghene dat de wortel aldernaest is.

Dan met de voorgaende beschrijvinghe van Dioscorides ghedaen, schijnt den Calamus aromaticus, die in Oost-Indien wast, eenighsins over een te komen, als blijckt uyt Garcias ab Horto: die nochtans t’onrecht Calamus odoratus heet, dat is Welrieckende Riet. Want dit Riet is eer sterck ende lastigh van reuck (doch ghenen reuck van sich verspreydende voor datmen ’t breeckt oft uyt der aerden treckt) ende hoe dat groener is, soo veel te stercker oft swaerer rieckende. Sijn wortel is kleyn ende onnut, van de welcke altijdt eenighe stucken aen de halmen van dit Riet blijven hanghen, die ghenoeghsaem betoonen datse gheen ghemeynschap met den Calamus van de Apoteken en hebben. Maer ’t ghene dat in dese Riet-pijpen voos ende spongieachtigh is, wat geel van verwe, en komt met de netten oft webben van de Spinne-koppen niet heel wel over een. Oock soo is dit Riet gantsch geel, ende gheensins wit. Soo dat het hier in van den Calamus, soo Dioscorides hem beschrijft, seer verschilt. Dit Riet wordt heel Oost-Indien door ghesaeyt; ende wordt daer Vaz, Vazabu, Bache, oft Dirimguo gheheeten, in Persien Heger; in Cuncam Vaticam; in Araben Cassab, ende Darirhe, oft Aldarita, ende als sommighe schrijven, Asabeldiriri, Assabeldirire, Cassabouserire, oft Cassab Aldirira; anders oock Arata; in ’t Latijn Calamus aromaticus oft Calamus unguentarius, ende oock Calamus Alexandrinus, doch oneyghentlijck: want in Arabien ende Afrijcken wordt het uyt Indien ghebroght. Manardus heeft dat in Hungarijen ghesien, van saedt voortghekomen. Ende soodanighen Calamus plagh over ettelijcke iaeren tot Antwerpen ghebroght te worden: dan midts dat hy soo onlieflijck iae vuyl van reuck is, daerom hebben de Apotekers ’t ghebruyck van den selven achterghelaten: want desen Indiaenschen Calamus is scherp van smaeck, heet ende droogh in den tweeden graed, ende daer in verschilt hy van den Acorus, die bitter is, heet ende droogh in den derden graed: ende oock van de Galanga: want die is veel heeter ende stercker van reuck dan gheen van beyden. Hy wordt in Indien veel ghebruyckt teghen de ghebreken van de moeder, van de zenuwen ende herssenen: ende Garcias ghebruyckte hem in stede van Acorus, maer in grooter ghewicht, midts dat hy soo heet ende droogh niet en is. De Peerde-meesters van Indien stooten desen Calamus met Loock, Ammi, Boter, Suycker ende wat Souts, ende noemen die menginghe Arata; ende gheven die hun Peerden; oft Muylen des morghens soo warm t’eten, om haer den heelen dagh teghen de koude te beschermen.

Sommighe willen voor den Calamus het Schoenanthum ghebruycken, misschien om datmen tusschen de halmen van Schoenanthum de voorseyde Kleyne Rietkens vindt, die Lobel voor den oprechten Calamus aromaticus houdt. Dan Clusius heeft ons den oprechten Calamus wat anders beschreven, nae eenighe stucken die eer van een kroon-draghende ghewas van Riet schijnen te zijn; want den steel is recht, met veele knoopen, anders effen, hol, met een binnen-vliesken beset; ende magh in spaenderen ghebroken worden, ghelijck Dioscorides van sijnen Calamus schrijft: ende is tamelijcken welrieckende, ende aenghenaem van smaeck, somtijdts bitter, somtijts wat tsamentreckende. [1482] De bladeren staen twee teghen den anderen over, ende omvatten den steel. De wortel is boven wat uytpuylende, beneden gheveselt.

Veele zijnder die het Agallochum in gebreke van Calamus ghebruycken; midts dat het oock warm ende droogh is in den tweeden graed, als Serapio seydt, ende oock tsamentreckende, bitter ende welrieckende als den Calamus. Andere segghen dat den Calamus in Persien wies, ende Canna Persidis hiet; ende den Granaet-boom gheleeck. Dan sulcken Calamus is onbekent. Sommighe noemen den Calamus nae ’t schrijven van Apuleius Piper Apium, dat is Bien-Peper; om dat hy aen de Biekorven ghehanghen, de Bien by een versamelt, ende by huys doet blijven, als Dodoneus van den ghemeynen Calamus oft Acorus oock schrijft.

Welrieckende Biese, meest Kemels-hoy, Kemels-stroo, oft Kemels-voeder gheheeten, ende ghemeynlijck Schoenanthum in ’t Latijn, maer eyghentlijck Iuncus odoratus, dat is Welrieckende Biese, in ’t Griecks Schoenos aromaticos, oft Schoenu anthos, in ’t Hooghduytsch Candisch heuw, in ’t Fransch Pasture de Chameau, in ’t Enghelsch ende in de Apoteken, ende in ’t Italiaensch Squinanthun, is het beste onder alle de Biesen: ende is Schoenanthos gheheeten nae den sonderlinghen roosachtighen reuck van sijn bloemen. Het wast in Afrijcken veel: waer de Kemels de tsopkens daer van seer gheerne eten. Men vindt het nu door neerstigheydt van de kooplieden uyt Arabien ende Afrijcken met heele bloemen: van de welcke een ieghelijck de krachten soude moghen gheramen uyt den reuck. Het heeft grasachtighe bladers: ende het wordt verkocht met sijn welrieckende bloemkens, in busselkens ghebonden, ghedrooght zijnde. De wortel is kleyn, hardtachtigh, dor, met veele kleyne veselinghen boven in der aerden uytghespreydt, met voorwaerts gheboghen bladers tsamen ghewonden, ende schelps-ghewijs in malkanderen ghestelt, dickachtigh, stijf, anderhalve palme hoogh, spits, bleeck, rondom een gheknoopt rondt rietken, dat vol is, niet hol, blinckende, eenen voet hoogh, glat, ghelijck den Cyperus oft Biese, ende boven in ’t opperste heel dun: waer aen dat groeyen bleeck-roode uyt den geelen bloemkens, met kafachtighe schubbekens oft blaeskens, die buyten roodtachtigh zijn, binnen wolachtigh, licht, ende gheheel nae den Cyperus riecken: maer in eenen mortier, oft tusschen de vinghers ghewreven, sonderlinghe de binnenste bladers ende rietkens, riecken uytermaten wel. Sulcks is hier te lande somtijdts van saedt voortghekomen.

Dese Welrieckende Biese soude met recht Iuncus Arabicus moghen heeten: want (als Garcias ab Orta te kennen gheeft) sy wast meest in Arabien, te weten in Calaiate, met sulcken menighte als het Gras hier te lande; ende is wat leegher dan onse Biesen, oft als eene middel-soorte tusschen Biesen ende Gras, dienende ghelijck Gras, om allerley Vee te voeden, ende om de menschen ende Peerden te wasschen: maer sy wordt oock in Indien ende in andere landen versonden, in groote busselen ghebonden, daer de bloemen bijnae nimmermeer by en zijn. Sy heet daer Sachbar oft Haxis cachule, dat is Wasch-cruydt, oft Herba lotoria, Adhar, Adcher, ende Adhecarum; (maer de bloem heet Foca: ) in Persien Alaf; in Indien heetse Cruydt van Mazeata, Kaf van Mecha, oft Kemels-voeder, dat is Herba Mazcatensis, Palea de Mecha, ende Pastus Camelorum, oft, als andere schrijven, Pabulum Camelorum. In onse tael heeftse de voorseyde naemen, maer meest Squinanthum. Sy is best, seydt Dioscorides, alsse uyt Nabathea ghebroght is; dan volght die van Arabien, daer nae die van Babylonien: de erghste komt uyt Afrijcken. Hy verkiest de ghene die tusschen de handen ghewreven zijnde, rieckt als een Roos; ende noemtse Schinos (als den Mastick-boom:) maer Celsus heetse Iuncus rotundus. Avicenna seydt dat van de twee soorten de beste in Arabien wast, ende een swarte vrucht heeft. Serapio seydt datse veele harde halmkens heeft ende bloemen als Riet-pluymen, dan smaller ende kleyner; ende dat haer wortel breeder is dan die van Chulem (dat een hayrachtighe ghewas is: ) ende datse van sommighe oock Chulem ghenoemt wordt. Sommighe segghen dat onse Galanga de wortel van dese Welrieckende Biese is, maer valschelijck. Want Clusius heeft dese Biese eertijdts ghesaeyt: maer sy hadde een hayrachtigh gheveselde, niet gheknoopte scherp ende specerijachtigh smaeckende wortel, ende veel rechte halmen, met bladeren als die van ons ghemeyn Gras, maer veel teerer ende dunner, die de tongh met een aenghenaem scherpigheydt beten ende trocken, alsmense knauwde: ende alsdan roken sy oock wel, doch niet soo soet als Roosen.

Voorts soo seydt Dioscorides dat de Kemels-hoy heet ende scherp op de tonghe is: ende men ghebruyckt de bloemen meest, maer oock wel de halmen, ende de wortel: want ’t verweckt tot pissen, ende drijft de maendtstonden af: doet de gheswillen scheyden. Het verwarmt een weynigh, met fijnigheydt van deelen, seydt Galenus. Het beswaert het hooft, treckt een weynigh tsamen: ’t breeckt, ’t verteert, ende opent de lochtgaten van de aders. De bloeme is goedt met dranck oft spijse ghenoten, oft anders alleen inghenomen, de ghene die bloet spouwen; ende oock teghen de pijne van de maghe, longer, lever ende nieren: wordt oock ghemenght onder de preservativen, dat is, dinghen diemen teghen de pest ende smettelijcke sieckten op voor raedt pleeght te bereyden ende te bewaeren. De wortel is meer tsamentreckende; daerom wordt daer af een vierendeel loots met soo veel Pepers sommighe daghen langh inghegheven, teghen de walginghe van der maghen, den watersuchtighen, ende die de stuypen hebben.

Valsch Schoenanthum (van andere Pseudo-Schoenanthum gheheeten) is oock van Lobel beschreven ende Marinus gramineus Iuncus foliis Schoenanthi ghenoemt. Het heeft schoone wolachtighe bloemen, eenighsins die van den oprechten Schoenanthum ghelijck, vast tsamen vergadert, ende ghelijck eenen Vossensteert, vijf ende ses duymen langh, spits opstaende. Het wast aen den kant van de Middelandtsche Zee by Aiguea Mortes.

Te Venegien, seydt den selven Lobel, wordt ons voor het oprecht Schoenanthum noch een valsche soorte van ‘t [1483] selve ghetoont, wassende aen de duynen ende op de savelachtighe plaetsen van de Adriatische ende Middelandtsche Zee, die van ghedaente, grootte ende ghelijckverwighe halmen ’t welrieckende Schoenanthum heel ghelijck is: maer sy schillen van deughden soo veel als het ghemeyn Riet van den Calamus. Voorts soo heeftse grasachtighe bladers, ende een bloem den anderen niet heel onghelijck.

Iuncaria van Salamanca is in het Bijvoeghsel van de Biesen beschreven.

Riet-pijpkens teghen de enghborstigheydt zijn van eenighe West-Indiaensch Riet, buyten ende binnen met een Gomme bestreken, daer sap van Taback by schijnt te wesen, swart, swaer van reuck: ende daer wordt den brandt van d’een eynd in ghesteken, soo dat den roock langhs d’ander eynd in den monde komt: ende dien roock treckt alle slijmerighe vuyle ende etterachtighe vochtigheden uyt de borst, ende gheneest de ghene die kort van adem zijn. Daerom heeten dese pijpkens Tubuli ad asthma.

Indiaensche Riet dat heel voos is, in ’t Latijn Iuncus Indicus porosus, is een wonder gheslacht van Riet, uyt Oost-Indien oft uyt de eylanden daer omtrent ligghende ghebroght. Het schijnt als voor teenen oft rijsen te strecken in de landen daer het wast, midts dat het soo taey, buyghsaem ende sterck is. Het is bleeckgeel, glat, met ettelijcke leden afghescheyden, die somtijdts niet kenbaer en zijn, somtijdts vier oft meer voeten hoogh, soo dick als eenen Asperge: van binnen soo voos ende ghegaet, dat soo wanneer iemandt het een eynd aen den mondt houdende, daer aen blaest, den windt in eenen ooghenblick tijdts aen d’ander eynt ghevoelt wordt: ’t welck noch merckelijcker is alsmen aen het eynd wat speecksels oft andere nattigheydt strijckt: want men sal daer terstont bobbelen aen sien komen alsmen aen de andere sijde aessemt oft blaest: dat seer vremdt om sien is. Wat dit voor een ghewas is, en konnen wy niet segghen. Daerom staet het de ghene, die in vremde landen reysen, noch toe te ondersoecken, oft dit een rijs oft Riet, oft soorte van Teenen is. Nae het ghevoelen van sommighe is het den steel van een ghewas als onse Winde, oft Smilax, die de boomen beklimmen kan, ende uyt elcken knoop oft lidt sijn bladeren oft sijd-tacken pleeght te schieten: soodanigh ghewas sommighe de Peper-boomkens segghen te wesen. Andere ghelooven dat het den steel van eenigh water-ghewas is; om datmen bijnae in den steel van onse Plompen oft Meer-bloemen oock soo veel gaeten siet, ende bijnae de selve voosigheydt aenmerckt, die dit taey rijs heeft.

Indisch Riet van onghelooflijcke lenghde wordt in het eylandt Samatra ghevonden, dat sich selven om de bijstaende boomen soo vlecht ende windt, ende soo verre kruypt, dat een van dese Rieten somtijdts meer dan dry hondert vademen langh wordt, soo dat het beghinsel noch het eyndt daer van niet te vinden en is: ’t welck soo taey ende sterck is, datmer kuypen oft tonnen mede soude konnen binden.

Boomachtigh Riet van Indien, van Clusius Arundo Indica arborea ghenoemt, is soo groot, dat twee stucken daer van, die te Leyden rusten by den hoogh-gheleerden D. Pieter Paauw, neffens den hof van de Academie, luttel min dan dertigh voeten langh zijn; ende schijnen noch veel langher gheweest te zijn: want sy zijn aen het onderste eynd sestien oft seventien dweerse duymen breedt in ’t omgaen, aen ’t bovenste wel viertien. Sy zijn met neghentien knoopen oft leden verdeylt, die elck wel een derdendeel meer dan eenen voet verre van een staen: dan het hout self is bijnae een halve duymbreedde dick. Dit Riet wast aen den Zeekant van Malavar, tuyght Linschoten; ende is daer Mambu gheheeten: ende als het noch teer ende groen is, dan wordt het gheboghen oft ghekromt, om de hanghende beddekens Pallankins ghenoemt te draghen. Het wordt oock by de Peper-boomkens ghestelt, om die overeynd te houden. Clusius heeft het ghesien van buyten heel met roode Lacke bedeckt, binnen vervult met Anil oft Indisch-blauw. Soo dat het te ghelooven is, dat dusdanighe Riet in Indien dienstelijck is om veele dinghen in te bewaeren, ende misschien om Pijlkokers te maecken, midts dat het soo licht is, soo groot ende soo sterck. Voren hebben wy van Suycker ghesproken datmen uyt dit oft dierghelijck ghewas haelt. Den naem Mambu komt met het volghende Bambou wat over een.

Riet van Bengala, als Pyrard betuyght, is soo dick als een mans dye, ses oft seven vademen langh, binnen hol ende knoopachtigh als het hierlandtsch Riet: ende hier van maecken sy draeghstocken om alle ghewicht mede te lichten, die stercker zijn dan eenigh ander hout; ende die heeten sy Bambou. Dit Riet wordt in ’t vier gheleydt, ende gheboghen soomen wil; ende die vouw blijft langh; ende ’t soude eer breken, dan sijnen ploy verliesen. Van dit Riet, midts dat het dick is, maecken sy hun maten ende meetblocken, daer sy hun Koren, Rijs, Olie, Boter ende andere dierghelijcke dinghen mede uytmeten: ende dat van allerley grootte. Men vindt van dit Riet op veele plaetsen van Indien: maer in Bengala wast dat eygentlijck ende aldermeest. Dit Riet en buyght sich nimmermeer dan door ’t vier, als gheseydt is: ende is ghespickelt met wit ende swart.

Ander Riet van Bengala is niet dicker dan vier duymbreedden, seer hoogh opschietende, voos ende doorgatigh, soo taey ende buyghsaem, datmen het een eyndt by het ander soude moghen brenghen, sonder te breken; nochtans is het wel hardt ende stijf. Daer maecktmen rijskens van, om in de handt te draghen, ende om te straffen de ghene die misdaen hebben: ende al de huyt, die daer mede gheslaghen is, swilt, ende scheyt van het been. Dit Riet en breeckt nimmermeer, hoe kleyn dat het oock is. Het is fraeykens ghespickelt; ende verscheyden verwigh van sijn eyghen aerdt, ghemenght met wit, geel ende swart. Hierom wordt dit Riet veel ghesocht, heel Indien door versonden ende verkocht.

Rotan is een gheslacht van Riet, oock in Bengala wassende, niet dicker dan den kleynen vingher; ’t welck buyght als Wilghe rijsen oft Teenen, van ghedaente ende maecksel als het voorgaende. Daer maeckense kabels van tot hun schepen, ende veele soorten van korven ende mandekens, seer fraey ghebreydt. Men klieft het soo kleyn alsmen wil. Het is anderhalve elle langh. Dit wort oock veel verhandelt: maer is wit, ende niet ghespickelt.

Ctesias, een oudt schrijver, nae dat Photius uyt sijne Indica verhaelt, schrijft dat in de riviere Indus soo dicken Riet wast, dat twee menschen ’t selve niet omvatten en konnen, soo hoogh oft langh als eenen seer hooghen mast van eenen schip; ende seght dat er tweederley is, ’t Manneken sonder vrucht, ende ’t Wijfken eene keerne oft nucleum voortbrenghende.

Riet van Arabien ende Ioodschelandt wordt van de Araben (als Bellonius schrijft) ghebruyckt om daer worpstocken, iavelijnen, schichten ende lichte lancien van te maecken. Een ander soorte van Riet wordt aldaer alleenlijck ghebesicht om daer pijlen van te maecken, die seer dier ende weerdt zijn; soo datse van de groote Heeren alleen ghekocht ende ghedraghen worden. Een ander soorte, van de Turcken, Griecken, Armenen, Persen, Araben, Joden ende Egyptenaers ghebruyckt voor pennen om mede te schrijven, wast oock wel in Grieckenlandt; ende is een recht Schrijf-Riet, aldaer Elegia gheheeten, doch niet de Elegia van Dodoneus voren vermaent.

Ghevult Riet, oft Pijl-Riet, in ’t Latijn Farcta Arundo, in ’t Griecks Nastos, is Toxica Theophrasti, om dat het met mergh ghevult is; ende om dat de kleynste van dese Rieten in Asien, Syrien, ende oock Tartarijen dienstelijck zijn om daer stralen oft worppijlen van te maecken. Het wordt uyt vremde landen ghebroght; ende de oude lieden koopen de sterckste ende oudtste stocken, om daer op te steunen als sy gaen oft staen. Dit Riet is glat, ende heel sonder knoopen, recht, sterck, ende niet swaer. Een soorte is bruyn, ros, ende d’ ander witter. Beyde zijn uyt den ronden wat drijkantigh; (daerom houden ’t sommighe voor gheen Riet maer voor een middelzenuwe van een groot bladt.) De schellen zijn dun, maer hardt. Binnen zijnse vol merghs.

Ander Indiaensch ghevult Riet, in ’t Latijn Arundo farcta Indica, wordt oock ghebruyckt om op te leynen oft steunen, ende om schichten ende worppijlen te maecken: ende heeft veele knoopkens oft kniekens, ende uytstaende knobbelen, seer dicht ende vast, houtachtigh, hardt, effen, glat ende blinckende, met ros ghemarbert, in de lenghde kastaniebruyn, doncker, vol tanden ende kerven als een saghe. [1484] Men beslaet de eynden van dese twee soorten met silver, om de schoonheydt ende bequaemheyt. Sy zijn soo dick als de dickste Rieten daermen Spinnerocken afmaeckt.

Ander Indiaensche buyghsaem dun ghevult Riet, in ’t Latijn Arundo Nastos Indica flexilis, is ghemackelijck om te buyghen oft te krommen, seer effen, glat, ende blinckende, geel, houtachtigh ende hardt, ghevult als het voorgaende, soo dick als een Gansen oft Swaenen schacht. De knoopen staen wel twaelf, dertien, oft oock vijftien duymen wijt van een: ende de straelen staen dweers, als den buyck van een slangh. Dese dry soorten hebben noch reuck noch smaeck. Haer wortelen en hebben wy oock niet ghesien.

Schalmey-Riet Wijfken, in ’t Latijn Arundo aulitis, is, nae de meyninghe van Lobel, ons ghemeyn Spaensch Riet gheensins onghelijck van ghedaente: dan dat het fijner van maecksel is, ende vaster van stoffe; daerom meynt hy dat ’t Schalmey-Riet claerer luydt, gladder ende claerer is.

Schrijf-Riet, in ’t Latijn Arundo scriptoria, oft Fistula Syringa, dat is Riet om te schrijven, oft daermen hier voortijdts mede geschreven heeft, ende met ’t welcke men noch hedensdaeghs in Grieckenlandt ende Turckijen schrijft, heeft halmen niet dicker dan de schachten van een Ganse oft Swaen; ende zijn wel hardt, ros van verwe, doncker van buyten, blinckende ende gladt, van binnen wit, haer deylende in splinteren ende spaenderkens, als sy ghebroken worden. De knoopen staen tien duymen oft eenen voet wijt van een: by de welcke zijn witte bandekens. Het en is gheen Elegia, noch Riet van Arabien.

Papier-Riet van den Nijl, in ’t Latijn Papyrus Nilotica, van sommighe voor oprecht Papyrus Dioscoridis ghehouden, is een groot cruydt, den Cyperus ghelijck, in Egypten groeyende in broecklandighe gronden. Het is veel aerdigher dan Cyperus, met eenen drijkantighen biesachtighen oft rietachtighen steel, vol vlockachtigh mergh: van de welcke, nae datse ghestooten, ende ghelijck Lijm gheworden was, seydt Lobel, ghemaeckt wierden Papier-bladers: die aen malkanderen gheperst zijnde, bequaem waren om daer op te schrijven, ghelijckmen nu ter tijdt het papier maeckt van de snippelinghen van Lijnwaet ghestooten, ende tot een wit Lijm oft pappe ghebroght. Het heeft veel langhe, gladde, klare, rechte steelen, neghen oft tien voeten hoogh, nerghens dan benedenwaerts met bladeren bewassen, daer om gheslaghen, ghelijck die van den Cyperus oft Sparganium. De wortels zijn rietachtigh ende faselachtigh. De bloemen zijn seer schoon, eenen grooten krans in de ronde ghelijck, seer dicht, ende ghelijck met aderen beset, met uytstekende priemkens by een vergadert, ghelijck die van Ferula: rondom de welcke van onder staen aerdighe bladers, veel kleyner dan de ghene die beneden staen, als in den Cyperus. Ghelijck hedensdaeghs het mergh van den ghemeynen Cyperus ghebrandt ende tot asschens ghebroght, ghebruyckt wordt, soo wierdt hier voortijdts het mergh van dit Papier-Riet in de loopende gaten ende fistels ghestroyt.

Papyrus nae de meyninghe van Prosper Alpinus is een eyghen ghewas van de Rivier Nijl, Berd oft Burdi gheheeten; ’t welck misschien de Biblos oft Biblus der ouders soude moghen wesen. Het recht sich selven boven het water neghen oft tien voeten hoogh, met twee oft meer rechte steyle steelen: op ’t sop van de welcke een schacht met veele hayrs-ghewijse langhe rechte draden versamelt ghesien wordt. De bladeren zijn veel in ’t ghetal, recht, sweerdts-ghewijs langh, die van de Dodden wat ghelijck, drijkantigh, maer sacht. De wondt-ghenesers van Egypten nemen het binnenste oft mergh der bladeren, om de monden der zeeren daer mede te openen ende wijder te maecken, met de asschen van de verbrande schacht ghenesen sy de versche wonden ende zeeren: die oock goedt zijn om de quade zeeren ende zeerigheden beletten voort te kruypen, oft grooter te worden, daerop ghestroyt zijnde. Wt de versche schachten oft halmen distilleren sy een water teghen de duysterheyt, schemelinghe, ende ghebreken der ooghen. Dan Dioscorides en heeft sijne Papyrus niet beschreven, om dat het in sijne tijden allesins bekent was. Doch hy schrijft oock datse bequaem was om de loopende gaten te wijden (als Lobel ende Alpinus van de hunne schrijven) eerst nat ghemaeckt ende met lijnwaet bewonden: ende soo ghedrooght in de holligheden ghesteken: want dan swilt sy, alle vochtigheden in drinckende, ende opent de gaters al swillende. De wortel was voedende: daerom knauwden de Egyptenaers de selve, het sap alleenlijck inswilghende, ende de wortel uytspouwende. Anders diende sy hun oock voor brandthout. De asschen van de verbrande Papyrus gebruyckten sy oock om alle inetende zeeren te bedwinghen, in sonderheydt aen den mondt; daer nu het ghebrande Papier nochtans nutter toe is.

Papier-Riet van Vranckrijck, oft Matten-Lisch, is een Fransch Water-ghewas, in ’t Latijn Arundo Papyraceae gheheeten, de Papyrus Dioscoridis heel ghelijck: dan de steelen zijn min kantigh, neghen oft twaelf voeten hoogh, van dickte ende ghedaente die van de Lisch-Dodde ghelijck: met bloemen als die van ’t Riet, ende bladeren als die van ’t Sparganium, maer langher, ghekromt, ghelijfvigher, drijkantigh, daer Matten van ghevlochten worden. De wortel is breedt, dick, kruypende.

Papier met brede bladers, van Bresilien, in ’t Latijn Papirus latifolia Brasilia, en is anders niet dan de bladeren daermen Suycker in packt; op de welcke eenighe letters gheschreven moghen worden: ende die zijn van eenigh water-ghewas, niet verre van ’t Suycker-Riet wassende; maer verschillen veel van de Papyrus Dioscoridis

Wtlandtsch Rietachtighe plante, met doornachtighe vederen, komt uyt de eylanden van Peru, als Lobel betuyght. De ghebladerde Rietachtighe tacken zijn vremdt om aensien: ende sy zijn die van ‘t Vlier niet onghelijck, binnen hol, vol mergh, recht ende rondt, twaelf oft dertien voeten langh: maer in de lenghde zijn dry vellekens, eenen vinger breedt, de veders van eenen pijl ghelijck, aen d’uyterste [1485] kanten wat ghekertelt, ende met doornachtighe scherpe sterrekens fraey verciert.

Indiaensche Bloeyende Riet, in ’t Latijn Arundo Indica florida, oft Cannacorus quorumdam, is half Acorus, half Riet, ende is in Nederlandt van West-Indisch saedt voort ghekomen, voortbrenghende in ’t eerst van de Oostmaendt schoone roode levende oft oock goudtgeele bloemen, van grootte ende maecksel die van Gladiolus ghelijck, op eenen Rietachtighe steel van dry oft vier voeten hoogh, groen, glat, eenen kleynen vingher dick, waer aen, rondom de knoopen, voortkomende bladeren, als nu op d’een, alsdan op d’ander sijde, van ghedaente soo wel als het Riet als den Acorus ghelijck; oock van grootte ende ghedaente die van ‘t Wit volwassen Nies-cruydt ghelijck. De wortels zijn die van ons oft van ’t Spaensch Riet seer ghelijck, oft van Water-Acorus; uyt de welcke de bladers seer aerdigh ghewonden staen, ghelijck die van Wit Nies-cruydt, als sy eerst uytkomen. Het kan de koude van dese landen qualijck verdraghen; maer in de hoven van Italien wast dat seer veel. Nae de bloemen volghen ronde keernen als Erwten, met ruyghe schellen. Op dese bladeren, alsse verflenschen, ende oock op de steelen, komt een salpeterrachtighe vochtigheydt.

Behalven de voorseyde, soo heeft dit Riet noch de volghende naemen: Canna Indica, Xiphium Indicum, Gladiolus Indicus, Papyrus, Flos Cancri. De soorte met roode bloemen heet Cannacorus floribus rubris; de ander, Cannaocorus floribus luteis, naer haer geele bloemen. De Italiaenen heeten ’t Canna d’India; de Spaegniaerts Cuentas, als ofmen Paternoster-cruydt seyde.

De asschen beletten de zeeren oock voort te gaen; ende de drooghe bladeren openen de monden van de lopende gaten, als de Papyrus dede. In ghewaterden Edick gheweyckt, oft in Wijn, ghenesen de versche zeeren, die rondt zijn, ende met andere middelen niet lichtelijck gheneesbaer en waeren. De Spaegniaerts maecken van de keernen oft saden van dit ghewas hun Pasternosters. De wortel voedt sterckelijck, als Castor Durante betuyght: daerom knauwtmense ende men suyght de vochtigheydt alleen in, ende men spouwt het grofste uyt, als Dioscorides van sijne Papyrus oock schrijft.

Kalmoes, Calamus odoratus met sommige andere Indiaanse soorten van riet, biezen en gras en diergelijk gewas. 47.

(Acorus calamus, Swertia chirata) Calamus odoratus is een zeer algemene droge in meest alle apotheken waar het Calamus of Calamis, in het Latijn Calamus odoratus officinarum genoemd wordt, dan het is eigenlijk niet de Calamus aromaticus Dioscoridis, maar alleen de wortel van Acorus die tevoren ook de naam van Galanga bij de apothekers plag te voeren, te weten een welriekend lange geknoopte en in vele leden gescheiden wortel die taai en binnen wit is, heet van smaak als men het kauwt en wat heter en droger dan de Calamus hoort te wezen. Dan ze is wel zo goed voor alle inwendige delen van het lichaam en voor de lever, milt, maag en baarmoeder en ook tegen de gebreken van de longen en om de borst te ruimen zoals de echte Calamus, ze wordt gekookt in rozenwater om dat water te drinken tegen de beving, pijn of klopping aan het hart en die wortel gekonfijt heeft grote kracht om het hart voor de pest en allerlei koortsen te bevrijden en om de maag te laten verteren en het poeder daarvan met sap van wolkruid vermengt geneest en drijft terug het uitgaan van de achterdarm en heeft vele andere krachten die van Dodonaeus verhaald zijn in het 397^ste blad.

Dan de echte Calamus aromaticus van Dioscorides groeit in Indien, zegt hij, en de beste is geel, dicht geknoopt en breekt of schilfert spaandervormig. Het riet of de halm is vol witachtige spinnenwebben, taai in het kauwen en tezamen trekkend en bitter met enige scherpte. Hiermee, meent Lobel, komt Calamus aromaticum die uit Aleppo van Syrie gebracht wordt wel overeen en is van hem Calamus odoratus Libani genoemd dat een knopig riet is, helder, vol en zo dik als een kleine vinger, geel van kleur, welriekend, haarachtig, taaiachtig en in het kauwen scherpachtig en bitter. Hij voegt er noch bij dat men tussen de halmen en planten van Schoenanthum soms een rietje vindt van deze Calamus aromaticus die dertig cm lang is en vol netten van spinnen, geel, geknoopt en een kleine vinger dik, heel aromatisch van smaak, bitterachtig en beter dan Schoenanthum. Maar soms vindt men die veel groter en langer.

Voorts zo zegt Dioscorides van zijn Calamus: ‘Gedronken maakt het water en met zaad van kweek of eppezaad gekookt is het goed gedronken tegen de druppelplas, de gebreken van de nieren en pijn van de lendenen en blaas en het water laden en dient ook zeer goed diegenen die van zinnen gekwetst zijn en geneest de breuken. Verwekt ook de vrouwenstonden, zowel gedronken als opgelegd. De rook daarvan alleen ontvangen geneest de hoest of ook met de rook van terpentijn door dit riet ontvangen. Het wordt ook gekookt om de vrouwen daarmee te stoven of te baden en men gebruikt het in de klysma’s. Men doet het ook bij andere stovingen en berokingen en bij de week makende pleisters vanwege zijn goede reuk’. Dit zijn de woorden van Dioscorides waaruit goed te verstaan is dat de Calamus een riet is en geen wortel zoals onze gewone Calamus. Theophrastus en Plinius zeggen ook dat Calamus niets verschilt van die andere rieten, dan alleen hierin dat hij welriekend is wat de naam ook aantoont en daarom zeggen Galenus en Egineta dat hij heet is en droog tot in de tweede graad, doch meer droog dan heet en gemaakt van dunachtige fijne tezamen trekkende stof. Plinius schrijft dat de Calamus die in Indien en Syrië groeit het gewicht van een scrupel ingenomen de kramp en het spannen van de zenuwen geneest en dat de wortel in wijn gekookt de lopende zeren en schilfers van het hoofd geneest en dat men het sap daarvan verzameld net zoals Elaterium, maar dat zijn meeste kracht is (zoals in alle soorten van riet) in hetgeen dat de wortel het dichtste bij is.

Dan met de voorgaande beschrijving van Dioscorides gedaan schijnt de Calamus aromaticus die in Oost-Indien groeit enigszns overeen te komen zoals blijkt uit Garcias ab Horto die nochtans te onrecht Calamus odoratus heet, dat is welriekend riet. Want dit riet is eerder sterk en lastig van reuk (doch geen reuk van zich verspreidt voor dat men het breekt of uit de aarde trekt) en hoe dat groener is zoveel te sterker of zwaarder ruikt het. Zijn wortel is klein en onnut waarvan altijd enige stukken aan de halmen van dit riet blijven hangen die voldoende aantonen dat ze geen gemeenschap met Calamus van de apotheken hebben. Maar hetgeen dat in deze rietpijpen voos en sponsachtig is en wat geel van kleur komt niet heel goed met de netten of webben van de spinnen overeen. Ook zo is dit riet gans geel en geenszins wit. Zodat het hierin van de Calamus, zo Dioscorides hem beschrijft, zeer verschilt.

Dit riet wordt heel Oost-Indië door gezaaid en wordt daar vaz, vazabu, bache of drimguo genoemd, in Perzië heger, in Cuncam vaticam, in Arabië cassab en darirhe of aldarita en, als sommige schrijven, asabeldiriri, assabeldirire, cassabouserire of cassab aldirira, anders ook arata en in het Latijn Calamus aromaticus of Calamus unguentarius en ook Calamus Alexandrinus, doch oneigenlijk want in Arabië en Afrika wordt het uit Indien gebracht. Manardus heeft dat in Hongarije gezien dat van zaad voortgekomen was. En zodanige Calamus plag ettelijke jaren geleden te Antwerpen gebracht te worden, dan omdat hij zo onlieflijk, ja vuil van reuk is daarom hebben de apothekers het gebruik er van achtergelaten want deze Indiaanse Calamus is scherp van smaak, heet en droog in de tweede graad en daarin verschilt hij van de Acorus die bitter is, heet en droog in de derde graad en ook van de Galanga want die is veel heter en sterker van reuk dan geen van beiden. Hij wordt in Indien veel gebruikt tegen de gebreken van de baarmoeder, van de zenuwen en hersens en Garcias gebruikte hem in plaats van Acorus, maar in groter gewicht omdat hij niet zo heet en droog is. De paardenmeesters van Indien stoten deze Calamus met look, Ammi, boter, suiker en wat zout en noemen dat mengsel arata en geven die hun paarden of muilen ‘s morgens zo warm te eten om ze de hele dag tegen de koude te beschermen.

Sommige willen voor de Calamus het Schoenanthum gebruiken en misschien omdat men tussen de halmen van Schoenanthum de voor vermelde kleine rietjes vindt die Lobel voor de echte Calamus aromaticus houdt. Dan Clusius heeft ons de echte Calamus wat anders beschreven naar enige stukken die eerder van een kroondragend gewas dan van riet schijnen te zijn want de steel is recht met vele knopen, anders effen en hol en met een binnenvliesje bezet en mag in spaanders gebroken worden zoals Dioscorides van zijn Calamus schrijft en is tamelijk welriekend en aangenaam van smaak, soms bitter en soms wat tezamen trekkend. [1482] De bladeren staan met twee tegenover elkaar en omvatten de steel. De wortel puilt boven wat uit en is beneden gevezeld.

Vele zijn er die het Agallochum in gebreke van Calamus gebruiken omdat het ook warm en droog is in de tweede graad, zoals Serapio zegt, en ook tezamen trekkend en bitter en welriekend zoals Calamus. Andere zeggen dat de Calamus in Perzië groeide en Canna Persidis heette en op de granaatboom leek. Dan zulke Calamus is onbekend. Sommige noemen de Calamus naar het schrijven van Apuleius Piper Apium, dat is bijenpeper, omdat als hij aan de bijenkorven gehangen wordt de bijen bijeen verzamelt en bij huis laat blijven zoals Dodonaeus van de gewone Calamus of Acorus ook schrijft.

(Andropogon schoenanthus, nu Cymbopogon schoenanthus) Welriekende bies, meest kemels-hoy, kemels-stroo of kemels-voeder genoemd en gewoonlijk Schoenanthum in het Latijn, maar eigelijk Juncus odoratus, dat is welriekende bies, in het Grieks Schoenos aromaticos of Schoenu anthos, in het Hoogduits Candisch heuw, in het Frans pasture de chameau, in het Engels en in de apotheken en in het Italiaans Squinanthun, is het beste onder alle biezen en is Schoenanthos genoemd naar de bijzondere roosachtige reuk van zijn bloemen. Het groeit veel in Afrika waar de kamelen de topjes er van zeer graag eten. Men vindt het nu door naarstigheid van de kooplieden uit Arabie en Afrika met hele bloemen waarvan iedereen zijn krachten zou mogen raden uit de reuk. Het heeft grasachtige bladeren en het wordt verkocht met zijn welriekende bloempjes die in bosjes zijn gebonden, gedroogd. De wortel is klein en hardachtig, dor en met vele kleine vezels boven in de aarde uitgespreid met voorwaart gebogen bladeren tezamen gewonden en schelpvormig in elkaar gesteld, dikachtig, stijf en vijftien cm hoog, spits, bleek en rondom een geknoopt rond rietje dat vol is en niet hol, blinkend en dertig cm hoog, glad zoals Cyperus of bies en boven in het opperste heel dun waaraan groeien bleekrode uit het gele bloempjes met kafachtige schubjes of blaasjes die buiten roodachtig zijn en binnen wolachtig, licht en geheel naar Cyperus ruiken, maar in een mortier of tussen de vingers gewreven en vooral de binnenste bladeren en rietjes ruiken ze uitermate goed. Zulks is hier te lande soms van zaad voortgekomen.

Deze welriekende bies zou met recht Juncus Arabicus mogen heten, want (als Garcias ab Orta te kennen geeft) ze groeit meest in Arabië, te weten in Calaiate met zo’n menigte als het gras hier te lande en is wat lager dan onze biezen of als een middelsoort tussen biezen en gras en dient als gras om allerlei vee te voeden en om de mensen en paarden te wassen, maar ze wordt ook in Indien en in andere landen verzonden en in grote bossen gebonden daar de bloemen bijna nimmermeer bij zijn. Ze heet daar sachbar of haxis cachule, dat is waskruid, of herba lotoria, adhar, adcher en adhecarum (maar de bloem heet foca ) in Perzië alaf, in Indien heet ze kruid van mazeata, kaf van Mecha of kemelsvoer, dat is herba mazcatensis, palea de Mecha en pastus camelorum of, als andere schrijven, pabulum camelorum. In onze taal heeft ze de voor vermelde namen, maar meest Squinanthum. Ze is het beste, zegt Dioscorides, als ze uit Nabathea gebracht is, dan volgt die van Arabië en daarna die van Babylonië, de ergste komt uit Afrika. Hij verkiest diegene die tussen de handen gewreven ruikt als een roos en noemt die Schinos (zoals de mastiekboom) maar Celsus noemt het Juncus rotundus. Avicenna zegt dat van de twee soorten de beste in Arabië groeit en een zwarte vrucht heeft. Serapio zegt dat ze vele harde halmpjes heeft en bloemen als rietpluimen, dan smaller en kleiner en dat haar wortel breder is dan die van chulem (dat een haarachtig gewas is) en dat ze van sommige ook chulem genoemd wordt. Sommige zeggen dat onze Galanga de wortel van deze welriekende bies is, maar vals. Want Clusius heeft deze bies vroeger gezaaid en toen had ze een haarachtig gevezelde, niet geknoopte scherp en specerijachtig smakende wortel en veel rechte halmen en met bladeren als die van ons gewoon gras, maar veel teerder en dunner die de tong met een aangename scherpte beet en trok als men het kauwde en dan roken ze ook wel, doch niet zo zoet als rozen.

Voorts zo zegt Dioscorides dat de kemelshooi heet en scherp op de tong is en men gebruikt de bloemen meest, maar ook wel de halmen en de wortel want het verwekt tot plassen en drijft de maandstonden af en laat de gezwellen scheiden. Het verwarmt wat met fijnheid van delen, zegt Galenus. Het bezwaart het hoofd, trekt wat tezamen en het breekt, verteert en opent de luchtgaten van de aderen. De bloem is goed met drank of spijs genoten of anders alleen ingenomen diegene die bloed spuwen en ook tegen de pijn van de maag, longen, lever en nieren en wordt ook gemengd onder de preservatieven, dat zijn dingen die men tegen de pest en besmettelijke ziekten op voorraad plag te bereiden en te bewaren. De wortel is meer tezamen trekkend en daarom wordt daarvan een vierendeel lood met zoveel peper sommige dagen lang ingegeven tegen het walgen van de maag, de waterzuchtige en die de stuipen hebben.

Vals Schoenanthum (van andere Pseudo-Schoenanthum genoemd) is ook van Lobel beschreven en Marinus gramineus Juncus foliis Schoenanthi genoemd. Het heeft mooie wolachtige bloemen die enigszins op die van de echte Schoenanthum lijkt, vast tezamen verzameld en als een vossenstaart van vijf en zes duimen lang spits opstaan. Het groeit aan de kant van de Middellandse Zee bij Aiguea Mortes.

Te Venetië, zegt dezelfde Lobel, wordt ons voor het echt Schoenanthum noch een valse soort er van [1483] getoond die aan de duinen en op de zavelachtige plaatsen van de Adriatische en Middellandse Zee groeit die van gedaante, grootte en dezelfde gekleurde halmen veel op het welriekende Schoenanthum lijkt, maar ze verschilt zoveel van deugden als het gewone riet van de Calamus. Voorts zo heeft ze grasachtige bladeren en een bloem die veel op de andere lijkt.

Juncaria van Salamanca is in het bijvoegsel van de biezen beschreven.

Rietpijpjes tegen de benauwdheid zijn van enige West Indiaans riet en van buiten en binnen met een gom bestreken daar sap van tabak bij schijnt te wezen dat zwart en zwaar van reuk is en daar wordt de brand aan het ene einde in gestoken zodat de rook langs het andere eind in de mond komt en die rook trekt alle slijmerige vuile en etterachtige vochtigheden uit de borst en geneest diegene die kort van adem zijn. Daarom heten deze pijpjes Tubuli ad asthma.

Scirpus capsularis

(Bambusa of bamboe) Indiaans riet dat heel voos is, in het Latijn Juncus Indicus porosus, is een wonderlijk geslacht van riet dat uit Oost-Indië of uit de eilanden die daar omtrent liggen gebracht wordt. Het schijnt als voor tenen of twijgen te strekken in de landen daar het groeit omdat het zo taai, buigbaar en sterk is. Het is bleekgeel en glad en met ettelijke leden afgescheiden die soms niet herkenbaar zijn, soms honderd twintig cm of meer voeten hoog en zo dik als een asperge, van binnen zo voos en met gaten dat wanneer iemand het ene einde aan de mond houdt en er aan blaast de wind in een ogenblik aan het andere eind gevoeld wordt wat noch opmerkelijker is als men aan het eind wat speeksel of andere nattigheid strijkt want men zal er terstond bobbels aan zien komen als men aan de andere zijde ademt of blaast dat zeer vreemd is om te zien. Wat dit voor een gewas is kunnen we niet zeggen. Daarom staat het diegene die in vreemde landen reizen noch toe te onderzoeken of dit een twijg is of riet of een soort van tenen is. Naar de mening van sommige is het de steel van een gewas als onze winde of Smilax die de bomen beklimmen kan en uit elke knoop of lid zijn bladeren of zijtakken plagt te schieten en zodanig gewas zeggen sommige dat het de peperboompjes is. Andere geloven dat het de steel van enig watergewas is omdat men bijna in de steel van onze plompen of meerbloemen ook zo veel gaten ziet en bijna dezelfde voosheid opmerkt die dit taaie twijg heeft.

Indisch riet van ongelooflijke lengte wordt in het eiland Sumatra gevonden dat zichzelf om de bijstaande bomen zo vlecht en windt en zo ver kruipt dat een van deze rieten soms meer dan drie honderd vademen lang wordt zodat het begin noch het eind daarvan niet te vinden is wat zo taai en sterk is dat men er kuipen of tonnen mee zou kunnen binden.

(Bambusa species) Boomachtig riet van Indien is van Clusius Arundo Indica arborea genoemd en is zo groot dat twee stukken daarvan die te Leiden rusten bij de hooggeleerde D. Pieter Paauw naast de hof van de academie weinig minder dan negen meter lang zijn en schijnen noch veel langer geweest te zijn want ze zijn aan het onderste eind zestien of zeventien dwarse duimen breed in het omgaan en aan het bovenste wel veertien. Ze zijn met negentien knopen of leden verdeeld die elk wel een tien cm ver vaneen staan, dan het hout zelf is bijna een halve duimbreed dik. Dit riet groeit aan de zeekant van Malavar, betuigt Linschoten en wordt daar mambu genoemd en als het noch teer en groen is dan wordt het gebogen of gekromd om de hangende bedjes die pallankins genoemd worden te dragen. Het wordt ook bij de peperboompjes gesteld om die overeind te houden. Clusius heeft het gezien die van buiten heel met rode lak bedekt en van binnen vervuld waren met anil of Indisch blauw. Zodat het te geloven is dat dusdanige riet in Indien nuttig is om vele dingen in te bewaren en misschien om pijlkokers te maken omdat het zo licht is, zo groot en zo sterk. Tevoren hebben we van suiker gesproken dat men uit dit of diergelijk gewas haalt. De naam mambu komt met het volgende bambou wat overeen.

Riet van Bengalen, als Pyrard betuigt, is zo dik als een mannen dij en zes of zeven vademen lang, binnen hol en knoopachtig als het inlands riet en hiervan maken ze draagstokken om alle gewicht mee te lichten die sterker zijn dan enig ander hout en die noemen ze bambou. Dit riet wordt in het vuur gelegd en gebogen zo men wil en die vouw blijft lang en het zou eerder breken dan zijn plooi verliezen. Van dit riet, omdat het dik is, maken ze hun maten en meetblokken daar ze hun koren, rijst, olie, boter en andere diergelijke dingen mee opmeten en dat van allerlei grootte. Men vindt van dit riet op vele plaatsen van Indien, maar in Bengalen groeit dat eigenlijk en allermeest. Dit riet buigt zich nimmermeer dan door vuur, zoals gezegd is en is gespikkeld met wit en zwart.

Ander Riet van Bengalen is niet dikker dan vier duimbreed en schiet zeer hoog op, voos en met gaten en zo taai en buigbaar dat men het en eind bij het ander zou mogen brengen zonder te breken, nochtans is het wel hard en stijf. Daar maakt men twijgjes van om in de hand te dragen en om diegene te straffen die misdaan hebben en de huid die daarmee geslagen is zwelt en scheidt van het been. Dit riet breekt nimmermeer, hoe klein dat het ook is. Het is fraai gespikkeld en verschillend gekleurd van zijn eigen aard en gemengd met wit, geel en zwart. Hierom wordt dit riet veel gezocht en heel Indien door verzonden en verkocht.

(Calamus rotang) Rotan is een geslacht van riet dat ook in Bengalen groeit en niet dikker dan de kleine vinger is wat buigt als wilgentwijgen of tenen en zijn van gedaante en vorm als de voorgaande. Daar maken ze kabels van tot hun schepen en vele soorten van korven en mandjes, zeer fraai gebreid. Men klieft het zo klein als men wil. Het is een ruime meter lang. Dit wordt ook veel verhandeld, maar is wit en niet gespikkeld.

Ctesias, een oude schrijver nadat Photius uit zijn Indica verhaalt, schrijft dat in de rivier Indus zo‘n dik riet groeit dat twee mensen het niet omvatten kunnen en zo hoog of lang als een zeer hoge mast van een schip en zegt dat er tweevormig is, mannetje zonder vrucht en het wijfje dat een kern of nucleum voortbrengt.

(Arundo donax) Riet van Arabisch en Joodse land wordt van de Arabieren (als Bellonius schrijft) gebruikt om er werpstokken, javelijnen, schichten en lichte lansen van te maken. Een andere soort van riet wordt daar alleen gebruikt om er pijlen van te maken die zeer duur en waardevol zijn zodat ze van de grote heren alleen gekocht en gedragen worden. Een andere soort die van de Turken, Grieken, Armeniërs Perzen, Arabieren, Joden en Egyptenaars gebruikt wordt voor pennen om mee te schrijven groeit ook wel in Griekenland en is een echt schrijfriet en wordt daar Elegia genoemd, doch niet de Elegia die van Dodonaeus tevoren vermaand is.

Gevuld riet of pijlriet, in het Latijn Farcta Arundo en in het Grieks Nastos is Toxica Theophrasti omdat het met merg gevuld is en omdat de kleinste van deze rieten in Azië, Syrië en oock Tartarije nuttig zijn om er stralen of werppijlen van te maken. Het wordt uit vreemde landen gebracht en de oude lieden kopen de sterkste en oudste stokken om daarop te steunen als ze gaan of staan. Dit riet is glad en heel zonder knopen, recht en sterk en niet zwaar. Een soort is bruinros en de ander witter. Beide zijn uit de ronde wat driekantig (en daarom houden sommige het niet voor riet, maar voor een middelzenuw van een groot blad.) De schillen zijn dun, maar hard. Binnen zijn ze vol merg.

Ander Indiaans gevuld riet, in het Latijn Arundo farcta Indica, wordt ook gebruikt om op te leunen of te steunen en om schichten en werppijlen van te maken en heeft vele knoopjes of knieën en uitstaande knobbels die zeer dicht en vast zijn, houtachtig en hard, effen, glad en blinkend en met ros gemarmerd en in de lengte kastanjebruin, donker en vol tanden en kerven als een zaag. [1484] Men beslaat de einden van deze twee soorten met zilver vanwege de fraaiheid en werking. Ze zijn zo dik als de dikste rieten daar men spinnenrokken van maakt.

Ander Indiaanse buigzaam dun gevuld riet, in het Latijn Arundo Nastos Indica flexilis, is gemakkelijk om te buigen of te krommen en zeer effen en glad en blinkend, geel, houtachtig en hard en gevuld als het voorgaande en zo dik als een ganzen of zwanenschacht. De knopen staan wel twaalf, dertien of ook vijftien duimen wijdt vaneen en de stralen staan dwars zoals de buik van een slang. Deze drie soorten hebben noch reuk noch smaak. Hun wortels hebben we ook niet gezien.

(Arundo donax) Schalmeiriet wijfje, in het Latijn Arundo aulitis, is naar de mening van Lobel ons gewone Spaanse riet vrijwel gelijk van gedaante, dan dat het fijner van vorm is en vaster van stof en daarom meent hij dat het schalmeiriet helderder klinkt, gladder en helderder is.

Schrijfriet, in het Latijn Arundo scriptoria of Fistula Syringa, dat is riet om te schrijven of daar men hier vroeger mee geschreven heeft en waarmee men noch tegenwoordig in Griekenland en Turkije schrijft heeft halmen die dikker zijn dan de schachten van een gans of zwaan en zijn wel hard en ros van kleur en donker van buiten, blinkend en glad en van binnen wit die zich deel in splinters en spaanders als ze gebroken worden. De knopen staan tien duimen of dertig cm wijdt vaneen waarbij witte bandjes zijn. Het is geen Elegia en ook geen riet van Arabië.

(Cyperus papyrus) Papierriet van de Nijl, in het Latijn Papyrus Nilotica, is van sommige voor echt Papyrus Dioscoridis gehouden en is een groot kruid dat op Cyperus lijkt en in Egypte groeit in broekachtige gronden. Het is veel aardiger dan Cyperus en met een driekantige, biesachtige of rietachtige steel vol vlokachtig merg waarvan nadat ze gestoten en als lijm geworden is, zegt Lobel, gemaakt worden papierbladeren die aan elkaar geperst worden en geschikt zijn om er op te schrijven net zoals men tegenwoordig het papier maakt van de snippers van gestoten linnen en tot een wit lijm of pap brengt. Het heeft veel lange, gladde, heldere rechte stelen van twee meter zeventig of drie meter hoog die nergens dan beneden met bladeren begroeid en daarom geslagen zijn zoals die van Cyperus of Sparganium. De wortels zijn rietachtig en vezelachtig. De bloemen zijn zeer mooi en lijken op een grote krans in de ronde, zeer dicht en als met aren bezet die met uitstekende priempjes bijeen gesteld zijn net zoals die van Ferula waaronder aardige bladeren staan die veel kleiner zijn dan diegene die beneden staan zoals in Cyperus. Net zoals tegenwoordig het merg van de gewone Cyperus gebrand en tot as gebracht wordt zo werd hier vroeger het merg van dit papierriet in de lopende gaten en blaren gestrooid.

Papyrus is naar de mening van Prosper Alpinus een eigen gewas van de rivier Nijl dat berd of burdi heet wat misschien de Biblos of Biblus van de ouders zou mogen wezen. Het richt zichzelf boven het water twee meter zeventig of drie meter hoog op met twee of meer rechte steile stelen en op de top er van is een schacht met vele haarvormige lange rechte draden verzameld. De bladeren zijn veel in het getal en recht, zwaardvormig lang en die van de dodden wat gelijk, driekantig, maar zacht. De wondgenezers van Egypte nemen het binnenste of merg van de bladeren om de monden van de zeren daarmee te openen en wijder te maken en met de as van de verbrande schacht genezen ze de verse wonden en zeren die ook goed zijn om de kwade zeren en zerigheden beletten voort te kruipen of groter te worden, daarop gestrooid. Uit de verse schachten of halmen distilleren ze een water tegen de duisterheid, schemering en gebreken van de ogen. Dan Dioscorides heeft zijn Papyrus niet beschreven omdat het in zijn tijden alleszins bekend was. Doch hij schrijft ook dat ze geschikt was om de lopende gaten wijder te maken (als Lobel en Alpinus van hunne schrijven) eerst nat gemaakt en met linnen gewonden en zo gedroogd in de holtes gestoken want dan zwelt ze en drinkt alle vochtigheden op en opent de gaten al zwellend. De wortel was voedend en daarom kauwden de Egyptenaars die en slikten alleen het sap in en spuwden de wortel uit. Anders diende ze hun ook voor brandhout. De as van de verbrande Papyrus gebruikten ze ook om alle inetende zeren te bedwingen en vooral aan de mond daar nu het gebrande papier nochtans nuttiger toe is.

Papierriet van Frankrijk of mattenlis is een Frans watergewas dat in het Latijn Arundo Papyraceae genoemd wordt en veel op Papyrus Dioscoridis lijkt, dan de stelen zijn minder kantig en twee meter zeventig of drie meter zestig hoog en van dikte en gedaante die van de lisdodde gelijk en met bloemen als die van riet en bladeren als die van Sparganium, maar langer, gekromd en steviger en driekantig daar matten van gevlochten worden. De wortel is breed, dik en kruipt.

(Tetrapanax papyrifera?) Papier met brede bladeren van Brazilië, in het Latijn Papirus latifolia Brasilia, is niets anders dan de bladeren daar men suiker in verpakt waarop enige letters geschreven mogen worden en die zijn van enig watergewas dat niet ver van het suikerriet groeit, maar verschilt veel van de Papyrus Dioscoridis

Buitenlandse rietachtige plant met doornachtige veren komt uit de eilanden van Peru, als Lobel betuigt. De gebladerde rietachtige takken zijn vreemd om te zien en zijn die van vlier vrij gelijk, binnen hol en vol merg, recht en rond, drie meter zestig of drie meter negentig lang, maar in de lengte zijn drie velletjes van een vinger breed die op de veren van een pijl lijken en aan de uiterste [1485] kanten wat gekarteld en fraai met doornachtige scherpe sterretjes versierd.

(Canna indica) Indiaans bloeiend riet, in het Latijn Arundo Indica florida of Cannacorus quorumdam is half Acorus en half riet en is in Nederland van West-Indisch zaad voortgekomen en brengt in het begin van augustus mooie rode levende of ook goudgele bloemen voort die van grootte en vorm op die van Gladiolus lijken en op een rietachtige steel van negentig of honderd twintig cm hoog staan en groen, glad en een kleine vinger dik zijn waaraan rondom de knopen de bladeren voortkomen en nu aan de ene en dan aan de andere kant en van gedaante zowel als op riet als op Acorus lijken en ook van grootte en gedaante die van het wit volwassen nieskruid gelijk. De wortels zijn die van onze of van het Spaans riet zeer gelijk of van water Acorus waaruit de bladeren zeer aardig gewonden staan net zoals die van wit nieskruid als ze net uitkomen. Het kan de koude van deze landen slecht verdragen, maar in de hoven van Italië groeit dat zeer veel. Na de bloemen volgen ronde kernen als erwten met ruige schillen. Op deze bladeren, als ze verflensen en ook op de stelen, komt een salpeterachtige vochtigheid.

Behalve de voor vermelde heeft dit riet noch de volgende namen: Canna Indica, Xiphium Indicum, Gladiolus Indicus, Papyrus, Flos Cancri. De soort met rode bloemen heet Cannacorus floribus rubris en de andere Cannaocorus floribus luteis naar haar gele bloemen. De Italianen noemen het Canna d’India, de Spanjaarden cuentas als of men rozenkranskruid zei.

De as belet de zeren ook voort te gaan en de droge bladeren openen de monden van de lopende gaten net zoals Papyrus deed. In gewaterde azijn geweekt of in wijn genezen ze de verse zeren die rond zijn en die met andere middelen niet gemakkelijk te genezen zijn. De Spanjaarden maken van de kernen of zaden van dit gewas hun rozenkransen. De wortel voedt sterk, als Castor Durante betuigt, en daarom kauwt men ze en men zuigt de vochtigheid alleen in en men spuwt het grofste uit, zoals Dioscorides van zijn Papyrus ook schrijft.