Actaea

Een geslacht van kruidachtige meerjarige.

Zij worden gekweekt vanwege de opvallende witte bloemtrossen in het voorjaar en mooie bessen in de herfst.

Ze zijn inlands in de gematigde streken van het Noordelijk halfrond. Het geslacht is nauw verwant met Cimicifuga en Souliea, vele botanisten sluiten die geslachten in die van Actaea, hoewel de laatste twee droge vruchten hebben. Dan zijn er 25-30 soorten, anders 5 omdat dit geslacht een bes heeft en de andere droge vruchten. Ranunculacea. (Ranonkelfamilie)

Uit www.shikoku-garden.com

=Actaea asiatica Hara (uit Azië) Grijs tot witte bloemen. Zwart purperen bessen. De vrucht is extreem giftig voor mensen. Aziatische bananen. Asian baneberry.

Uit ncwildflower.org

Actaea pachypoda Ell.(dik wortelig of voet) (Actaea alba, (L) Mill) (wit)

Deze verschilt alleen van Actaea spicata door de prachtig witte en soms wat rood gekleurde bessen.

Wordt bijna tegen een meter hoog met mooi verdeeld blad.

Vooral de porseleinen bessen vallen op aan de scharlakenrode steeltjes in juli.

Een aparte plant die uit N. Amerika komt en wordt 35-45cm hoog.

White baneberry, white cohosh, doll’s eyes, naar de witte bessen met zwarte vlek.

Is zeer giftig, Indianen zouden er een drank van hebben gemaakt voor na de geboorte. ‘Misty Blue’ met witte bessen.

Uit mtcubacenter.org

Actaea podocarpa DC. (voetvrucht) (Cimicifuga podocarpa, Ell, Cimicifuga cordifolia, Pursh.) (hartbladig)

Dubbel drietallige bladeren met stijve en breed eivormige ingesneden, gezaagde en aan de voet hartvormige blaadjes.

Stengels eindigen in rechtopstaande, aarvormige trossen met kleine witte bloempjes in september/oktober.

2-8 zittende kokervruchtjes.

Uit Virginie en Colorado, wordt 80-125cm hoog. Is beschreven in 1812.Mountain bugbane, American bugbane, summer cohosh.

Uit; https://www.ebertsgreenhouse.com/index.cfm/fuseaction/plants.plantDetail/plant_id/15/index.htm

Actaea racemosa L. (Cimicifuga racemosa, Actaea simplex) Bloeit met witte-roze bloemen in september-oktober.

‘Atropurpurea’ is de donkerbladige zilverkaars.

Diep ingesneden paarse bladeren.

Wordt 150-180cm hoog.

Zwarte zilverkaars.

Uit Mary Vaux Walcott.

=Actaea rubra Willd. (Actaea erythrocarpa, Fisch). (rode vruchten)

Lijkt ook op Actaea spicata maar draagt rode bessen aan niet verdikte steeltjes in juli/augustus.

Bladeren zijn twee- tot driemaal gelobd en gezaagd.

Witte bloemen staan in een tros en zijn groter dan bij spicata.

De bessen zijn mooi helderrood.

Uit N. Amerika, wordt ook 35-45cm hoog.

De bollen zouden een goed middel zijn tegen de beten van ratelslangen, vandaar de naam rattlesnake herb, red baneberry.

Actaea x ludovici is een kruising tussen deze en pachypoda.

Uit J. Sturm, www.BioLib.de.

=Actaea spicata, L. is de zwarte gifbes. Spicata staat voor aarvormig, duidend op de bloemtros van de Actaea. Drietallig tot dubbel drietallige bladeren met eivormige, gesteelde en gekartelde blaadjes.

Wordt een 30-60cm hoog met vertakte en opstaande stengels.

Tussen de hennepachtige bladeren verschijnt in mei/juli een kleine witte aar in een zachte beweging. Deze aar is van onderen wit, waarin het groen geleidelijk overgaat naar de top.

Decoratief zijn de glinsterend groene bessen die uiteindelijk zwart als ebbenhout worden in juli/augustus. Deze kleur fungeert als een herkenningsteken.

Het is een zeldzame plant, maar komt nog in het wild voor in de bossen van Limburg. Deze plant heeft een voorliefde voor schaduw. Verder in midden Europa tot W. Azië, vooral schaduwgebieden op wat vochtige plaatsen. Zeer giftig.

Actaea spicata var. spicata. Europa, noordwest Azië op 0-1900 m hoogte.

Actaea spicata var. acuminata (toegespitst) (synoniem Actaea acuminata). Zuidwest Azië, Himalaya, op 2500-3700 m hoogte. Heeft smallere en toegespitste blaadjes.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) ‘Tegenwoordig heet dit kruid in het Latijn Christophoriana en Sancti Christophon herba, dat is Sint Christoffelskruid, sommige noemen het ook Costus niger en andere hebben het liever Aconitum bacciferum te noemen. Dan met de Costus heeft het niets gemeen, maar bij de soorten van wolfswortel of Aconitum zou het zeer goed gerekend mogen worden omdat het zo’n kwaad en dodelijk kruid is. Deze Christophoriana verschilt van het ander Sint Christoffelskruid dat een soort van varen is dat anders Osmunda genoemd wordt. In de alpen heet het Christoffelskraut en bij de Italianen herba Santo Christofano. ‘

St. Christoffel is de schutspatroon van de schatgravers. De plant zou toverkracht bezitten en middels deze toverkracht helpen bij het zoeken naar verborgen schatten. De oorspronkelijke benaming was Herba sancti Christophori waar het Duitse Christophskraut, Sanct Cristophskraut, Stoffeleskraut, Zwitsers Christofferli,

het Franse herbe de Saint-Christophe en het Engelse herb-Christopher van afgeleid zijn. St. Christoffel is ook de patroon van geesten en tovenaars. Onder het kruid zou een geest liggen die de schat bewaakte. Om de geest te verdrijven moest het kruid aangeraakt worden en een bijzonder christoffelgebed opgezegd worden. Dit bezweren werd christoffelen genoemd (in het Hoogduits: christophelen). Tovenaars gebruikten het kruid om te christoffeln, met andere woorden: om geld verbergende geesten te bezweren.

‘V҄an deze Christophoriana daar we nu van handelen is misschien de Actaea van Plinius, zegt Lobel, of Aconitum radulosum en wij hebben dat dikwijls voor zwart nieskruid gehouden, zegt dezelfde Lobel, want de wortel is zwart met vele vezels begroeid zoals die van Veratrum of duivelsbeet.’

De Heilige Christophorus gold ook als beschermheer tegen de pest. Actaea werd vroeger gebruikt in geval van deze ziekte. Wie in staat was die ziekte af te wenden en een tegen middel had, die bezat een grote schat. De aanblik van een heilige had sowieso al een dood verdrijvende werking en samen met zijn plant stond je sterk.

Deze heilige wordt op tal van plaatsen afgebeeld, soms met het onderschrift; ҃’Cristum sum ferens’, ‘ik draag Christus’. In de Dom te Keulen, de Martinikerk te Emmerik, het Steen te Antwerpen en het Bisschoppelijk Museum te Utrecht is zijn beeld levensgroot te zien. In vele oude katholieke kerken komt hij voor. Dan zie je vaak boven de westelijke ingang van zo’m kerk het beeld van Christoffel. Zie je Christoffel die dag, dan zal je niets gebeuren en kan je niet doodgaan. Zag je hem niet, dan was je die dag ziek en kon je de kerk niet zien. Omdat je hem niet gezien had was de kans dat je die dag dood zou gaan vrij groot. Als beschermheilige tegen plotselinge dood. (201A) (215) Dit is de reden voor de vele afbeeldingen van de heilige in en rondom kerken en auto’s. Denk aan St. Christoffel, rij veilig, op autoprentjes. De H. Christophorus is de beschermer van reizigers. ‘Regarde St. Christophe et va-t-en rassure’.

De verering ging zo ver dat men zei: ‘Door U wordt helder weer verkregen, alle soorten van ziekten, de zwarte hongersnood en de pest verdreven, ‘O Christophorus!’ Een blik op zijn beeld was ook een middel om bij zware arbeid niet vermoeid te worden, reden waarom de boeren hem lieten schilderen op een plank die ze bevestigden boven hun huisdeur.

St. Christoffel droeg reizigers over de ruwe rivier. Ook Christus heeft hij op deze wijze naar de overkant gebracht. Op dezelfde wijze dat St. Christoffel Hem droeg, zo draagt de plant haar bloemtrossen. Alsof de moordenaarsplant na die doping niet meer moordt, zo vormen de wortels van het Christoffelkruid een kruis of ster.

Bij de Duitsers wel Giftschwarz of Schwarzwurz, ons zwartkruid.

Actaea wordt al bij Plinius vermeld. Latijns acte van het Griekse akteia; vlier, naar de op vlier gelijkende bladeren. Of van acta: steeds aan de oever, de groeiplaats. Volgens Linnaeus naar de mythologische Acteon. In Frans acte en pis.

(c) ԏp de Alpen is ze zeer algemeen, dan op de hoge toppen ervan groeit ze veel kleiner. Daar noemen ze dat Wolfs-wurtz. Wolfsbeeren en Wolfswurzenլ zie Aconitum.

(e) ‘De Italianen noemen het ook aconito baccifero’.

Engels grape wort naar de druifachtige bessen.

(f) De naam zwarte gifbes dankt zij aan haar giftigheid. Engelse bugbane en baneberry is ontstaan uit de samentrekking van bane: gif, en berry: bes. Deze naam is geconstrueerd naar analogie van de henbane.

(g) De bes is giftig en een gif dat het hart raakt. Actaea wordt heksenkruid genoemd en in Duits Hexenkraut, Teufelsbeer, Zwitsers Hexechrut, Engelse devil’s berry en Franse raisin du diable.

(h) Geneeskracht en oud bijgeloof, Duits Berufkraut of Beschreikraut en heidnisch Wundkraut, Mutterbeere, Heil- en Wundbeere, Johanneskraut en Sunawendbeeren, tijdstip van rijpheid.

(i) Het brandt in de mond en is giftig, Feuerkraut, Huhnertod, Kalberkraut, Hundebeere, Schwarz-Anna-Kraut, Zwitsers Flackachrut en Wanzenchrut.

Gebruik.

Zo was het gebruik vroeger. (164) ‘Sint Christoffelskruid is zo hinderlijk en schadelijk, ja dodelijk, als het gebruikt of van binnen ingenomen wordt zoals de geslachten van Aconitum of wolfswortel mogen wezen.

De giftige bessen die met aluin gemengd worden geven een goede zwarte verf. Is ze de Actaea van Plinius (die hij beschrijft zwaar ruikende of stinkende bladeren te hebben, ruwe geknoopte stelen, zwart zaad als de klimop en met zachte bessen) is ze goed om de inwendige gebreken van de vrouwen te genezen. Nochtans is onze Christophoriana altijd voor een vergiftig gewas gehouden geweest.’

In de homeopathie wordt het als tinctuur tegen epilepsie, astma en waterzucht gebruikt, uiterlijk tegen ontstekingen.

Duivelskruid.

Hoe arglistig de duivel de natuur gebruikt om nieuwe bruiden te winnen, is te zien aan de zwartglanzende, verlokkende bessen. De vogels zijn in staat ze te eten zonder schade. Dit werd gezien door de mensen, die deze smakelijk uitziende bessen plukten en aten. Door hun inwerking op kinderen gingen die allerlei rare en warrige woorden stamelen, waardoor men dacht dat ze behekst waren. In Noorwegen heet de plant daarom troldbaer, trollen bes.

Met dit kruid kan men iemand een ongeval aanheksen maar ook er van weg halen. Men legt het de lijder in het bed. Als het ‘s morgens voor de deur van de slaapkamer van een heks gelegd wordt, kan ze er moeilijk uitkomen.

Mythologie.

De planten en hun namen zijn vaak verbonden aan mythologische karakters. Akteon werd door de centaur Chiron in de jacht onderwezen, zijn hart lag zozeer bij het jagen dat hij zelf 50 honden bezat. Volgens de mythologie bespiedde Akteon Artemis terwijl zij aan het baden was. De furieuze Artemis veranderde hem in een hert, waarna hij door zijn eigen honden stukgebeten werd. De honden waren razend geworden door het eten van een kruid (moge­lijk de Actaea van Linnaeus) Volgens anderen trof die straf hem omdat hij zich erop beroemd had een beter jager te zijn dan Artemis. Nog lang werd de rots getoond van waaruit Akteon de godin gezien zou hebben.

De ouden zagen in de mythe van Akteon een toespeling op de alles verterende hitte van de hondsdagen. Daarom werd zijn beeld op rotsen en bergen geplaatst om de nadelige gevolgen van de hondsdagen af te wenden.

De regenboogwachter, Heimdal, had een uiterst scherp gehoor. Zo werd hij eens op een nacht opgeschrikt door het geluid van zachte stappen die van de kant van Freya’s paleis kwamen. Hij zag dat dit van Loki kwam, die zich in een vlieg vermomd had en haar blinkend gouden halsketting, het zinnebeeld van de vruchtbaarheid, wilde stelen. Loki wist zich van de begeerde schat meester te maken, maar Heimdal schoot dadelijk naar voren en trok zijn zwaard om de dief het hoofd af te slaan toen Loki zich in een flikkerend blauwe vlam veranderde. Snel nam Heimdal de gedaante van een wolk aan om het vuur te blussen. Loki veranderde zich weer in een ijsbeer die het water verzwolg waarop Heimdal zich ook in een beer veranderde. Toen het gevecht voor Loki noodlottig dreigde te worden veranderde hij zich in een zeehond en Heimdal hierop ook. Een laatste worsteling had plaats die hiermee eindigde dat Loki de ketting moest teruggeven die weer naar Freya terugging.

Akteon en Loki zijn het zinnebeeld van de droogte of de verderfelijke invloeden van de verschroeide zonnehitte die de aarde, Freya en Artemis, komt beroven van hun sier en waarden. Heimdal en het baden zijn een verpersoonlijking van de weldadige regen en dauw die, na een poos worstelen met de vijand, de droogte, hem de baas worden.

Odin en Thor zijn de Christoffels bij de Germanen. Het meest komt Thor de Christelijke heilige nabij waar hij Loki over de Wimoer (grote stroom) draagt. Thor was ook bruggen God, de gouden of glazen brug die naar het dodenrijk voert, is de regenboog. De voorstelling van de christenmartelaar is samengevloeid met die van de dodendrager der heidenen. Christophorus is de gekerstende ‘Veerman der afgestorvenen’.

Planten.

Planten voor rotstuinen in half beschaduwde plaatsen en verwildering tussen licht houtgewas

Vermeerderen door scheuren en zaaien Actaea spicata kan worden vermeerderd door middel van wortelstek. Of koud zaaien of gelijk na de oogst zaaien, anders stratificeren. De kieming is onregelmatig.

Zie verder: volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl, en: volkoomen.nl