Veratrum

48 soorten komen voor, waarvan 2 in Europa, de rest in Azië en N. Amerika.

Meerjarige kruiden met een stevige wortelstok.

De stengels zijn opgaand en stevig, de bladige basis is verdikt maar vormt geen echte bol. Bladeren zijn meestal breed en generfd.

Bloemen zijn purperachtig of groenachtig of wit, veeltallig en staan in een eindelingse tros.

Het gewas lijkt na de bloei veel op de gele gentiaan, Gentiana lutea.

Liliaceae, Veratrum klasse, nu Melanthiaceae.

Uit O. Thome, www.BioLib.de.

=Veratrum album, L. (wit) Onderste bladeren zijn groot en stengelomvattend, elliptisch en stomp met behaarde achterkant, bovenste bladeren zijn klein, lancetvormig en spits.

Rechtopstaande en stevige stengels zijn bebladerd en bovenaan behaard.

Opstaande piramidevormige en 40-60cm lange behaarde tros met 1.5cm grote, stervormige bloempjes, bloemdekbladeren zijn langwerpig/lancetvormig en fijn getand, behaard en witachtig, aan de buitenkant groen in juli/augustus. Naar knoflook ruikende bloemen, na drogen is de bloem echter reukloos. Dit is een meerjarige plant van 1-1,5m. meter hoog.

De witte nieswortel of witte Helleborus is afkomstig uit het Alpengebied, zelden in het middengebergte, op vochtige bergweiden en veeweiden tot 2000m, en de gebergtes van Noord en Midden Azië. Is beschreven in 1548.

Var. lobelianum Bernh. (Mathias de l’ Obel, Mathias de Lobel of Matthaeus Lobelius, 1538-1616, Vlaams botanicus) uit N. en Midden Europa, Kaukasus heeft bloemblaadjes aan beide kanten groen en donkergroene nerven.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘Dit gewas met zijn medesoort wordt in onze taal witte nieswortel of wit nieskruid genoemd, in het Hoogduits Weisse Nieswurtz, in het Frans ellebore blanche of ellebore blanc, in het Italiaans ook elleboro bianco of helleboro bianco, in het Spaans verde gambre blanco, valestrera of balistaria en yerva de balleste, in het Engels hellebor. In het Grieks heet het Helleboros leucos of soms Elleboros leucos, in de apotheken Helleborus albus. Het heeft de naam Elleborus in het Grieks gekregen zoals sommige zeggen omdat als het gegeten is de mens ter dood brengen kan’.

Engels white flowered white hellebore, false Helleborine. De valse Helleborus heeft met het nieskruid, Helleborus, de naam gemeen. De een is een ranonkelachtige en dit is een lelieachtige.

Dodonaeus (b) ‘In het Latijn heet het eigenlijk Veratrum album’.

Veratrum, een naam uit het Latijn waar vere: echt betekent of de ware, en ater: zwart, naar de kleur van de wortels of de bloemen van de zwarte Veratrum. Die van Languedock noemen het veraire, de Italianen veladro en in het Grieks schijnt het ook Actis genoemd te zijn’.

Ze werden ook gebruikt als een niesmiddel, witte nieswortel, Duits Nasewort of Niesewurz, Nieswurz, en weiss Nieswurz bij Bock. Plinius noemde het al nieskruid. Niezen zou, volgens de ouden, de vastheid van een bewering staven en zo zou zijn naam, mogelijk Indo-Germaans, van verare: waarheid spreken, zijn afgeleid. Niezen wordt opgevat als een bevestiging van ‘t uitgesprokene, een waarmaking. ‘t Is beniesd heet het in Vlaan­deren, dus is ‘t waar. Frans vératre blanc.

Dodonaeus © ‘Sommige noemen het in het Latijn Sanguis Herculis, in het Grieks Ascis of Ascida, Atomon of Atomos, Pignatoraxis of Pignatoxaris, Gonos Heracleos, Polyeidos en Anaphyton, maar met oneigen of immers niet veel gebruikte namen. De Zwitsers noemen dit gewas germer, de Hongaren feyer hunyor’.

Gillwurz, Weißer Germer, Geermadern, Germader, zie Gentiana, de naam Germer, Germele of Girmel, Zwitsers Gerbere, Germaga, oud-Hoogduits germarrum en hangt samen met het Hram: dat wil zeggen een martelwerktuig, naar de scherpe en stekende smaak, Tichemer uit Slavisch, de in Tirol gebruikelijke naam Hemmern staat wel tot Slavisch (bijvoorbeeld Russisch tschemera =Germer) in verbinding, Hammerwurz, Hemmern, Hemera.

(d) Volksnamen zijn in Duits Lauskraut, Lauswurz, gebruik tegen luizen.

(e) Engels, lang-wort of lyng-wort.

(f) Verder komt in Duits voor; Chaferworzel en Schwab’wurz, om de Kuchenschaben te verdrijven of wel kakkerlakken, de Chafer van de Zwitsers.

(g) Lapwurzel, van midden-Hoogduits Luppe: gif.

(h) Brechwurz: braakwortel en Brusterbeutel.

(i) Christwurzel, zie Helleborus, Hematwurzn, Hemmer(t)wurzn, Doltocken, Oldocke, Wendedocken, Fieberstellwurzel, Wizkrut, Hunerwurz, Schwab’wurz. Scamponie, van scammonia, Zie Helleborus.

Gebruik.

(411) De aanhoudend scherp en bitter smakende, dikke en vlezige rhyzomen, Rhizoma veratri, zijn uiterst giftig. Door zijn braak verwekkende eigenschappen werd het kruid medisch gebruikt, bij vallende ziektes, melaatsheid en duizelingen. Vanwege het gehalte aan giftige alkaloïden wordt het nog als braak- en purgeermiddel gebruikt. Maar is gevaarlijk, hoogstens 0,3 gram en per dag niet meer dan 1,2 gram, grotere hoeveelheden kunnen dodelijk werken. Het werd wel bij dieren gebruikt. Uiterlijk wel tegen ongedierte en huidziektes, 10 gram poeder, 15 gram zwavelbloem, 1 gram kalisalpeter, 20 gram groene zeep, 55 gram vet. De niespoeders komen meestal van haar wortel. De Schneeberger snuifpoeder bestaat uit 10 gram poeder, 10 gram viooltjeswortelpoeder, 80 gram zetmeel en 10 druppels bergamotolie.

Zo wa shet gebruik vroeger. (141, 164, 309, 311) ‘Wit nieskruid plag hier vroeger meest gebracht te worden van Anticyra daar het veel groeide en bij de berg Veta en in Cappadocië en Syrië, maar het beste groeide in Cyrene. Pausanias schrijft, dat dit kruid oorzaak geweest is dat die van Cyrrha hun stad in vijanden handen overgeleverd hebben. Want Solon liet veel van de wortels in het water dat door die stad plag te vloeien werpen wat hij tevoren daarvan vrijgehouden had om de burgers gebrek van water te laten krijgen en toen hij dacht dat het water de kracht van die wortels ingenomen had heeft hij de dammen gebroken en het water weer in de stad laten vloeien waardoor de burgers die lange tijd gebrek geleden hadden van vers water alle tezamen met zo’n buikloop bevangen zijn dat ze zich niet langer konden bewaren en zichzelf en de stad overgeleverd hebben.

De wortel van dit wit nieskruid laat sterk en met groot geweld en moeilijkheid braken en overgeven allerhande overvloedige onreine taai hinderlijke vochtigheden en fluimen, maar doordat ze dat met zo’n groot geweld en moeilijkheid teweeg brengt, daarom zal men ze ook niet gemakkelijk gebruiken anders dan in oude koude sterke en weerspannige ziekten die met andere bekwame middelen niet hebben willen scheiden of als het niet goed te hopen is dat men ze met zachter dingen zou mogen overwinnen of verdrijven, gelijk ons Paulus Aegineta wel vermaant. De gehele werking van de witte nieswortel wordt binnen de zeven uren volbracht.

Deze wortel, zegt Lobel, geneest de weekheid van de maag, verkrompen leden, en krom gaande mensen, verouderde hoest, hete blaren en weerkerende pijnen van de buik. Witte nieswortel verdrijft die zucht Tetanus genoemd wordt, dat is de zucht die zenuwen van de mensen tezamen trekt en geneest de kromheid van de hals en de beving van de leden.

De vrouwen die een doodt kind dragen die mogen wat van witte nieswortel drinken en als het gelegd wordt bij de heimelijke of schaamdelen dan drijft ze de vrucht sterk uit.

Door haar grote kracht die ze heeft om door het braken alle kwade taaie vochtigheden en andere overvloedigheden en fluimen uit het lijf te laten komen is ze goed tegen de vallende ziekte, razernij en langdurende pijn in het hoofd, dolheid, zwaarmoedigheid, jicht, pijn en weedom in de heup, alle manieren van water laden en vergiftigheid en zelfs als sommige zeggen kan ze de uittering beletten.

Zo is dan deze wortel tot alle ruigheid, schurft, kwaad krabben en alle kwade lelijke plekken en melaatsheid en vooral de witte zeerheid goed gebruikt met olie of zalf vermengt en daarop gestreken.

Heeft iemand jicht of gezwel van jicht aan de voeten of op een ander plaats van het lijf die zal witte nieswortel stoten en zeven dat sap door een doek en drinken dat nuchter met wijn.

Het poeder van witte nieswortel in de neus geblazen of opgehaald laat niezen, verwarmt en reinigt daardoor de hersens, taaie slijmerigheden die het door de neus aftrekt en onder alle de dingen die de mens tot het niezen verwekken die men in het Grieks Ptarmica noemt is er geen dat dit poeder in krachten en geweld te boven gaat. Om de hersens te zuiveren steken sommige deze wortel in de neus met bladeren van marjolein, want ze niezen er sterk van.

De oude dokters waren gewend om de witte Helleborus te gebruiken zoals wij het nu met scammonia doen want de lichamen leken toen veel sterker te zijn en konden haar geweld goed verdragen, maar nu zijn ze krachteloos en zwakker zodat ze Helleborus, noch zijn geweld niet zouden kunnen verdragen, ja, met grote voorzichtigheid zou je het in medicijnen mogen geven die hiermee gesterkt worden. Joannes Mesue zegt dat witte nieswortel niet gebruikt behoort te worden. Immers men plag in oude tijden van het sap ervan een dodelijk vergif te maken dat bijna nergens anders mee te verbeteren was dan met ossenvlees. Het poeder vooral is kwaad en zorgelijk om in te nemen. Voor eens gezegd, witte nieswortel die onbereid en onvoorzichtig of te veel ingegeven wordt is de mens zeer schadelijk en verwurgt hem en beroert alle inwendige leden, maakt krampen en spanning van alle zenuwen van het lichaam en brengt tenslotte ook de dood in. En daarom mag deze wortel niet dan goed bereid ingenomen worden en dat ook niet zonder grote voorzichtigheid en wijze overdenking, want zeer jonge en oude mensen en meest alle vrouwen en mannen die tere en vrouwelijke lichamen hebben en bang zijn of vreesachtig van aard of met enige inwendige zweren gekweld zijn of anders van ingewand ontsteld of niet sterk van lichaam zijn en die bloed spuwen, gebrek in de maag hebben, mager of ook nauw of eng van borst en lang van hals zijn, alle diergelijke mensen kunnen deze wortel op geen manier zonder groot hinder of letsel innemen.

Daarom de landlopers, kwakzalvers en andere ongeleerde bedriegers plegen zeer kwalijk zonder enige voorzichtigheid, achterdocht of enige aanmerking deze wortel aan iedereen, hetzij jong of oud, hetzij sterk of week in te geven, want het gebeurt vaak daardoor dat ze de mens in plaats van te genezen ter dood brengen of immers tenminste in groot danger en gevaar van hun leven laten komen. Daarom is Galenus veel eerder na te volgen die ons aanraadt de witte nieswortel nimmermeer in te geven, maar alleen van buiten het lichaam te gebruiken. Dioscorides schrijft dat die wortel van onder met een pessarium gebruikt en ingezet de maandstonden verwekt en de dode vrucht af trekt, ja brengt de levende om.

Men moet ook opletten dat witte nieswortel niet wordt ingegeven op een duistere dag, want dan maakt ze een onverdraaglijke smart en beroerte in het lijf.

Wit heet het omdat zijn wortel wit is, of omdat het de witte vochtvermenging als slijm laxeert. Zwarte Helleborus of heilig kerstkruid heet zwart omdat het de zwarte vochtvermenging of zwarte gal laxeert.

Poeder van witte nieswortel met melk gemengd laat de muggen en vliegen sterven, want die er van eten moeten zwellen en barsten. Witte nieswortel met loog gekookt is goed om de luizen en neten om te brengen als men het hoofd daarmee wast of de kleren door die loog trekt en dan droogt. Plinius betuigt dat deze wortel zeer goed is om de onreine zieken die het lichaam met menigte van luizen kwelt te genezen en dat ze daarom van de luizige kinderen wel gebruikt mag worden om de luizen en neten te doden. Witte nieswortel met gerstemeel of Polenta en honing vermengt en tezamen gekneed is goed om de ratten, muizen en diergelijke gedierten te doden of te verjagen zoals dezelfde Dioscorides betuigt.

Wil ge duiven met de hand vangen kook witte nieswortel met tarwe zolang tot dat de tarwe breekt en geef ze dan aan de eenden of duiven te eten en kort daarna zal ge ze met de hand vangen.

Die wortel wordt van sommige bij het vlees gedaan dat men murw wil hebben, immers ze verteert het vlees daar ze bij gedaan wordt.

Hetzelfde kruid laat de schorpioenen die door het Aconitum geheel bezwijmd waren geworden wederom wakker worden als men het bij hun houdt’.

Historie.

(411) Al vaak is de vraag gesteld of de bij de oude Griekse artsen met de vermelde έλλέβορος λενχός (elleborus leuke of witte Helleborus) onze plant bedoeld wordt. Een vorm ervan, Veratrum lobelianum, komt hier en daar in de bergen van Epirus en Thessalië voor, het zou dus mogelijk zijn dat ze die plant gekend hebben. In de schriften van Hippocrates is de elleboros leukos het meest gebruikte braakmiddel. Zeer weel weet Dioscorides er van te verhalen. Hij noemt het als braak en nieswekkend middel, opvallend verschijnt de vermelding dat het in brood gebakken en geroosterd werd. Plinius noemt het melampodiom en zegt dat de naam daar vandaan komt omdat een schaapsherder en met name Melampus ontdekt had dat als de planten door geiten gevreten werd het een afvoerende werking vertoonde. De witte vorm noemde men in Italië veratrum. Met wat melk die de gewreven wortel bevat werden de vliegen gedood en ook zo luisziekte, vandaar oude namen als Lauskraut of –wurz.

Uit www.fs.fed.us

Veratrum californicum, Durand. (uit Californië) Onderste bladeren zijn zeer groot en eivormig/elliptisch, geplooid, bovenste bladeren zijn kleiner en breed/lancetvormig.

Opstaande stengels zijn behaard.

Zeer grote, opstaande piramidale trossen met hangende, klokvormige bloempjes, bloemdekblaadjes zijn wit met groene voet in juli/augustus.

Uit Washington tot Californië, Colorado en Montana wordt 150-200cm hoog. Is beschreven in 1900.

Californische nieswortel, Corn lily. Kalifornischer Germer.

Uit Redoute.

Veratrum nigrum, L. (zwart) Onderste bladeren zijn breed/elliptisch, kunnen wel 30cm halen met fijn geplooide nerven, de bovenste lancetvormig.

Opstaande stengel is rond en hol, behaard.

Lange opstaande aarvormig tros met behaarde bloempjes van 1cm groot, elliptische bloemdekblaadjes zijn donker purper in juli/augustus met een onaangename geur.

Geef het een vochtige wat beschaduwde plaats.

Komt uit Europa/Rusland en wordt 50-100cm hoog. Is beschreven in 1596. Het is de tweede vorm die tevoren hier beschreven is.

Naam.

Zwarte nieswortel, Duitse Lauskraut of Luswurz, Schwarzer Germer, Engelse false hellebore, dark flowered white hellebore, black hellebore of zwarte nieswortel, Franse varaire of veratre.

Uit Mary Vaux Walcott.

Veratrum viride Aiton ( groenachtig) is een kruidachtige meerjarige plant van 0.7-2m met een stevige groene stengel.

Bladeren staan spiraalvormig, 10–35cm lang en 5–20cm breed, elliptisch tot breed lancetvormig en eindigen in een korte punt, duidelijke ribben en behaard aan de onderkant.

Vele groengele bloemen staan in een grote vertakte tros van 30–70cm, elke bloem is 5–12mm lang met 6 groengele bloembladen.

Vermeerderen door rizomen en zaad.

Veratrum viride var. viride. Oost N. Amerika, zijtakken van de bloemtros opgaand of spreidend.

Veratrum viride var. eschscholzianum (Roemer & Schultes) Breitung. (de botanist uit Estland, dr. Johann Friedrich Gustav von Eschscholtz, 1793-1831) West N. Amerika. Zijtakken van de bloemtros hangend. De verwante Veratrum californicum Durand, de white false hellebore, kan onderscheiden worden van de var. eschscholzianum door zijn witte bloemen met opgaande takken.

Groene nieswortel, Indian Poke, Indian hellebore, green false hellebore, American false of white hellebore, bear corn, big hellebore, corn lily, devils bite, duck retten, Indian hellebore, itch-weed, poor Annie, tickleweed. Grüner Germer.

Planten.

Veratrum is een onbekend bolgewas en komt meer in het Alpengebied voor en wordt ook zelden in de handel gezien. De reden hiervan is dat deze planten, die toch een grote sierwaarde bezitten, vrij duur zijn, uit zaad duurt het wel 6-7 jaar voor er een bloeibare plant tevoorschijn komt.

Ze houden van een vochtige en wat beschaduwde plaats.

Geef het zaad eerst 3 weken 20 graden, dan 6 weken –2 en zaai bij 7 graden. Ook kan je in het voorjaar de planten scheuren.

Zie verder: volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/ en: volkoomen.nl