Oryza

Uit M. Vogtherr.

Dit geslacht komt met 7-17 soorten voor in de tropen van Azië en Afrika.

Een en meerjarige planten van 1-2m hoog.

Moerasplanten met bloemen in trossen, de aartjes zijn 1 bloemig.

Poaceae, grassen, Oryzeae klasse.

Oryza sativa, L. (gekweekt) rijst is een eenjarige plant met een holle gelede stengel waaraan 30-40cm lange bladeren zitten.

Het krijgt door uitstoelen een aantal halmen waarvan de hoofdhalm 1-1,5m hoog wordt.

Deze gaat eerst bloeien en later volgen de zijhalmen.

De vruchten staan dicht op elkaar en hangen op den duur over.

Elke bloem bestaat uit 2 kelkkafjes en twee kroonkafjes, waarvan de buitenste meestal een naald draagt. De bloem heeft 6 meeldraden, (de meeste grassen hebben slechts 3 meeldraden per bloem) en een vruchtbeginsel met een zaadknop en twee pluimvormige stempels. Als de bestuiving heeft plaatsgehad, sluiten zich de kafjes weer om het vruchtbeginsel en blijven dan ook om de rijpe vrucht zitten. Het zaad vergroeit met de vruchtwand en als je de rijst dopt, de kafjes verwijdert, houd je niet het zaad, maar de vrucht over. Pas bij het pellen verwijder je de vruchtwand met zaadhuid, (zilvervlies) Er zitten 30-100 zeer zetmeelrijke zaden in een aar.

De belangrijkste subspecies zijn: Oryza sativa L. subsp. japonica, (uit Japan) korte of kleefrijst, Oryza sativa L. subsp. javanica, (uit Java) brede rijst, Oryza sativa L. subsp. indica, (uit Indi) lange korrels rijst, Oryza sativa L. var. glutinosa, (kleverig) kleefrijst.

Hoofdvoedsel.

Het is het hoofdvoedsel van de helft van de wereldbevolking. Rijst groeit in vochtige gebieden wat in Japan, China, Java en andere landen sinds alle tijden tot kunstige waterwerken geleid heeft die een grotere onafhankelijkheid van het regenseizoen mogelijk hebben gemaakt en tot 2 oogsten in het jaar geleid heeft. Die aanhoudende bewatering leidde licht tot moeraskoorts, malaria, reden dat de teelt in Europa in de buurt van woongemeenschappen verboden was. Symbool van wisselende kanten.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘In Hoog en Nederduitsland heet dit gewas Risz en Rijs, in Frankrijk riz. De Griekse naam is Oryza of, als Theophrastus zegt, Oryzon, welke naam bij de Latijnse gebruikelijk is, te weten Oryza en Oriza’. ‘Lobel; ‘in Italiaans Reso. In Spaans Arroz. In Engels Rese.’

Het bronwoord is oud-Indisch, Sanskriet, vrihi arunya of war-vrihi. Dit werd ging over Afghaans vrize in Perzisch wrizey, modern Perzisch birinj, biring of brizi, dat in het Grieks oruza en over Latijn oriza werd. Hieruit kwam het Italiaanse riso, oud-Frans ris, nu riz, het Engelse rice, (Shakespeare in Winter' s Tale, iv, 3,11) in midden-Hoogduits Ris, nu Reis, ons reisz en ries tot rijst.

Of in oud‑Babylon is de naam ourrouzz gebruikt wat het origineel is van het Arabische rouzz, orz of ar‑roz evenals van het Griekse oruza, waarvan de Europese namen afstammen. (Tackholm)

Volgens anderen zou het woord Oryza afstammen van het Tamil woord ar-risi, wat overeenstemt met het Arabische woord voor rijst, ar-ruzz, vergelijk Spaans/Portugees arroz.

De eerste enkele en onzekere sporen van rijst in onze streken vinden we in het midden van de 5^de eeuw v. Chr. Naar een notitie van Athenaeus had Sophocles, 495 v. Chr. over een vrucht gesproken die later als brood of rijst uit een in Ethiopi inheems sesamachtige gewas duidde. Ook Hesychius stelt de Ethiopirs als eerste. Die oude naam vorm stemt merkwaardigerwijs in de neusklank overeen met het Armeense brinz, nieuw­ Perzisch biring overeen.

Bijbel.

In het Hebreeuws komt een woord voor in Jesaja 19: 7, aroth, dat vertaald werd als grasachtige en zou een overeenkomst kunnen zijn met arruz of arunya. In de Talmoed komt rijst wel voor.(van Someren‑Brand)

Gebruik.

Zo was het gebruik vroeger. (Dodonaeus) ‘De bloem of fijn meel van rijst is een zeer groot en goed voedsel, gekookt met melk, suiker en amandels en als er kaneel bijgedaan wordt dan houdt men dat voor krachtig om de lust tot bijslapen te verwekken.

Rijst half gekookt en dan gedroogd wordt wel drie of vier jaar lang goed bewaart en heel Indien door wordt dat rijst veel geacht en ze voorzien hun schepen er mee als ze een lange reis aannemen net zoals wij met biscuit of tweebak. Ze eten dat met hele volle handen en het smaakt zeer goed, dan ze doen er gewoonlijk suiker bij of dadels of enig ander ooft.’

Parboiled rijst is in de kafjes gekookte rijst, waardoor er meer voedingsstoffen behouden blijven na het pellen van de rijstkorrel en het makkelijker klaar te maken is. Ook de textuur van de korrel verandert door het koken. Parboiled rijst wordt al meer dan 2000 jaar toegepast en is waarschijnlijk ontstaan in de omgeving van de Perzische Golf. Tegenwoordig wordt het veel gegeten in o.a. India en Pakistan.

Lobel: ‘De bloem van ons rijst is een groot en zeer goed voedsel gekookt in melk met suiker en amandels. In Barbarijen en Spanje wordt het gedistilleerde van rijst in melk geweekt, eerst een helder water en daarna een olie die wel zoet is en niet minder de geest verheugende en dronken makende dan de wijn die de Moren niet drinken. Desgelijks de olifanten van Afrika eten wonderlijk graag dat voedsel en worden daarvan licht aannemend en leerbaar. Dioscorides en Galenus zeggen dat rijst middelmatig voedt en de kamergang stopt. Het geeft een grof voedsel.’

Historie.

Rijst wordt al 50 eeuwen in China gekweekt en sedert onheuglijke tijden in Indië en op de Soenda-eilanden. De eerste rijstcultivatie in China zou door keizer Shennung, Chin‑nong, 2800 voor Chr., hebben plaatsgevonden. Of, volgens Meyers, liet de Keizer Jao 2356 v. Chr. aan de Jang-tse-kiang bewateringswerken aanleggen en regelde de verdeling en inkomsten van de rijstvelden. In oktober 2003 werd door de BBC bekendgemaakt dat de oudste rijst die door boeren gecultiveerd werd in Zuid-Korea is ontdekt. Via radiometrische datering kon worden vastgesteld dat de 59 gebrande rijstkorrels dateren uit de periode van 12.000 tot 13.000 jaar voor Christus. Dit is ruim 3000 jaar ouder dan de rijstkorrels die zijn ontdekt langs de Gele Rivier en de Jangtsekiang (de Blauwe Rivier) in China.

Doden legde men rijst in de mond en bij offers aan voorouders werd de rijst hoog opgestapeld wat anders ongepast was.

Van China kwam de rijst naar binnen Azië, Korea en Japan naar achter Indië en de Filippijnen. In Japan wordt de invoering van de rijstbouw aan de zonnegodin Amaterasoe toegeschreven of de godin Inari: de rijst dragende. Ze zou rond 800 als beschermster van de rijst geopenbaard hebben. Inari heiligdommen zijn er in Japan vele. Eet je in zo’n tempel rijst met de monniken is voorspoed en geluk je loon. Van Indië naar Sri Lanka en W en achter Indië de Soenda-eilanden, Voor-Indië en Perzië. Volgens een legende zou rijst 1084 v. Chr. op Java al gekweekt zijn.

Marco Polo beschrijft een staatsdiner in de 13^de eeuw in Hang Tsjow, 12 van de 40 gerechten bestonden uit rijst, die elk in hun eigen kom werden geserveerd. Men vertelde hem dat er 54 soorten rijstwijnen waren, zelfs waren er platte broden van rijst en gekleurde rijst, roze, wit en geel.

De gekweekte rijstplant schijnt mogelijk afkomstig te zijn uit zuidoost Azië, waar men het wild heeft aangetroffen in de moerassen van China en Indochina en komt mogelijk van Oryza rufipogon (roodachtige baard) die aan de voet van de Himalaya gevonden wordt met Oryza sativa var. indica aan de Indische kant en Oryza sativa var. japonica aan de Chinese en Japanse kant. Het verschillende gebruik leidde tot verschillende groeiplaatsen voor de 2 hoofdtypes van rijst. Indisch rijst komt meestal van laagland, terwijl japonica meestal in droge velden gekweekt wordt. Oryza sativa cultivars zijn de kort korrelige rassen, de short-grained ‘Japonica’ or ҳinica ‘variëteiten als Japanse rijst, lang korrelige Indische rassen, indica ‘variëteiten, de breed korrelige Javaanse rassen ‘Javonica ‘variteiten.

Amerika en Suriname worden overwegend rijstrassen verbouwd die een lange korrel geven. In Nederland wordt overwegend langkorrelige rijst gegeten.

In Afrika komt een andere rijst soort voor, Oryza glabberima Steud (zeer glad) Die wordt al een 3500 jaar geteeld. Tussen 1500 en 800 v. Chr. kwam het van zijn oorspronkelijke plaats, de Niger River delta naar Senegal .Het ontwikkelde zich echter meestal niet ver van zijn originele plaats en verdween vrijwel ten gunste van de Aziatische vormen die door de Arabieren gebracht werd. In de 7^de en 11^de eeuw.

Deze soort is goed bestand is tegen ziekten en plagen en bestrijdt door zijn snelle vegetatieve ontwikkeling het onkruid. Recentelijk heeft het WARDA - het Afrikaans onderzoekscentrum voor rijst - rijstrassen geïntroduceerd die voortgekomen zijn uit kruisingen tussen Oryza sativa Japonica en Oryza glabberima. Deze rassen heten NERICA - New Rice for Africa.

Toch heeft men ook wilde rijstvormen aangetroffen in Afrika, Amerika en Australi. Onzeker is dan ook of rijst afkomstig is van de Aziatische species of van de Afrikaanse Oryza punctata Kotzchy, Engels red rice. (met punten, gevlekt) In het Bahr al Ghazal gebied, midden Afrika, scheppen de inboorlingen de vrucht van de wilde rijst op uit het water. Zelfs is er rijst gevonden in Duitse graven van een aan de oever groeiende soort, de wilde rijst Oryza clandestina A. Br. (geheim, verborgen) die nu tot Leersia wordt gerekend wordt.

Dodonaeus vermeldt het uit Theophrastus want hij kende de plant waarschijnlijk niet, maar wel de zaden, Theophrastus kende het toch al redelijk goed.; ‘Van rijst uit Theophrastus en andere.

Rijst is dolik of Lolium in het eerste aanschouwen gelijk, als Theophrastus betuigt, en brengt eigenlijk geen aar voort, maar eerder een dichte rietpluim als hirs of panikkoren. De bladeren zijn stevig, zegt Plinius, en lijken op preibladeren, doch breder, de bloem is purperkleurig en de wortel is zo rond als een parel.

Aristobulus (als Strabo betuigt) zegt dat het rijst in het water besloten staat en groeit langs voortjes of in sommige bedjes die regelmatig gemaakt zijn gezaaid en dat het omtrent honderd tachtig cm hoog groeit en een menigvuldige aar draagt die vele zaden of vruchten voortbrengt en dat het gemaaid wordt omtrent de ondergang van de Plejades of zeven sterren, dat is omtrent de zonnestilstand van de herfst en dat het als spelt gezuiverd en uit zijn schubben of kaf gedaan wordt en daarboven dat het groeit in het landschap dat Bactra genoemd wordt en omtrent Babylonië bij Susa en ook in Neder Syrië. Rijst wordt in de lente gezaaid en in Indië, als Eratosthenes betuigt, zaait men dat als de zomerse regens net beginnen te vallen.

‘Pyrard schrijft dat de koningen van Indien die ettelijke duizenden olifanten houden die meest niets anders dan rijst te eten geven (zulke menigte van rijst groeit er in die landen) en dat met suiker en melk wat men hier te lande niet geloven zou, ja men vindt aldaar olifanten die per dag wel honderd pond van zo toebereide rijst in slokken. In de eilanden Maldiven houdt men jaarlijks een feestdag wanneer het rijst daar eerst gebracht is geweest. Rijst dat blauw wordt als men het kookt is als de gewone rijst en groeit in de eilanden Comors die niets anders van het ander verschillen dan dat het violetblauw van kleur wordt als het in water gekookt wordt.’

Griekenland.

Onder de Perzische regeringen werd de rijstcultuur van Indus naar Oxus en Eufraat gebracht. Herodotus vermeldt bij sommige Indiërs dat ze korrels ter grootte van gierst in een zak steken en met de gierst samen gekookt eten. Ook dit kan op rijst slaan. Na de verovering van Azië door Alexander de Grote, 334-330, kwam rijst in het gezichtsveld van de Grieken. Theophrastus beschrijft de plant en zijn gebruik precies. Opvallend is de begeleider van Alexander, Aristobulus, die verhaalt dat rijst in waterbedden groeide en Bactria, Babylonië en Susa (onderste Eufraat en Tigrislanden, een Semitisch gebied) als rijst kwekend voorstelt. Dit wordt bevestigd door Diodorus. Dioscorides en Galenus stelden dat het weinig voedzaam is. In de tijd van de stichting van het Grieks-Egyptische rijk moet er al een levendige handel bestaan hebben. In de tijd van de Grieks/Romeinse artsen werd het gebruikt voor een slijmige drank. Dat de rijst in de tijd van Horatius nog duur was, omdat het van ver kwam en licht bedierf, was de prijs hoog, zodat hij daar van schrok. Als spijs diende het nog niet of men probeerde het niet te kweken. Plinius schreef dat het alleen in Egypte, Syrië, Cilicië, Klein Azië en Griekenland groeide.

Arabieren.

De Arabieren brachten het van India naar de Nijldelta, N. Afrika en vandaar naar Sicilië. De Moren zorgden voor de overbrenging, 640‑1517 na Chr., naar Spanje.

Met de legers van Keizer Karel kwam het in Lombardije, Italië, en vandaar naar Z. Frankrijk. Omstreeks 1580 arriveerde het in Italië waar het enorm toenam, van de monden van de Alpenrivieren tot aan de Romagna. De kunstmatig bevloeide velden veroorzaakten koorts en malaria zodat de verbouw van regeringswege beperkt werd.

The Winters Tale IV.II.50: waar de zotte zoon van de schaapherder zich afvraagt wat Perdita met rijst moet, rice, verder in iv 3,11.

Amerika.

In 1647 verkreeg Sir William Berkelye, Gouverneur van Virginia, een halve bushel rijstzaad. Toch duurde het tot 1694 eer de rijstteelt goed werd ingevoerd in Amerika toen een Hollands schip de haven van Charlestown aandeed. De schipper bracht een bezoek aan de gouverneur Thomas Smith en schonk hem rijstzaad. Smith zaaide het uit op een moerassig stuk grond, wat goed uitviel en het begin was van de bloeiende rijstbouw van Z. Carolina.

Er zijn bij ons twee soorten rijst, de eerste Carolina rijst, is vooral voor zoete puddingen en pap. De tweede is Patna rijst die voor curries en smakelijke gerechten gebruikt wordt.

In Europa bereikt de rijstcultuur zijn noordgrens op 42 graden N. B. de Zuidgrens op 32 Z.B.

Trouwerij.

Naar oude heidense opvattingen bedwingt koren, rogge, de vijandelijke demonische machten. Ook korrels van ander graan en korrels rijst worden gestrooid over bruid en bruidegom als het huwelijk voltrokken is. Op de oude Drentse boerenbruiloft strooiden de kinderen voor het uit de baanderdeur naar buiten tredende bruidspaar bloemen, maar vroeger ook haver waarbij ze zongen:

‘Wij streien de bruud

Met haver en kruud.’

Het graan is ook een symbool van vruchtbaarheid. Ook met het strooien van rijst, een vruchtbaarheidssymbool, de plantaardige vruchtbaarheid zou overgaan op de mensen, op de bruid.

In de oost wordt rijst gestrooid over het hoofd van de bruid tijdens de hele trouwerij.

Zie verder: volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/ en: volkoomen.nl