Helleborus

Uit L. Watson.

Een geslacht van kruidachtige meerjarige die aanbeden worden vanwege de aantrekkelijke bloemen en mooie handvormig bladen.

Bloemen met grote gekleurde kelkbladeren, wit/groenachtig, rood, purper of geelachtig. De bloemen hangen, net als klokjes, met de open kant naar beneden.

Sommige zijn bladverliezend en anderen blijven groen.

Bij sommige soorten komen de stengels rechtstreeks uit de bodem, bij anderen staan de bladeren aan de stengel.

Ze groeien van naturen op kalkrijke en humus houdende grond, het liefst in wat schaduw.

Ongeveer 20 soorten komen voor in Europa en W. Azië.

Ze zijn te verdelen in 2 groepen.

1. De groep met echte stengels waaraan bladeren zitten als; Helleborus argutifolus, Helleborus foetidus, Helleborus lividus, Helleborus vesicarius.

2. De groep die geen echte stengels hebben, de rest.

Alle soorten bloeien als het voorjaar komt, een paar milde dagen in december of januari brengen de knoppen omhoog van H. niger en variëteiten, de anderen komen daar vlak achteraan.

Ranunculaceae, ranonkelfamilie.

=Helleborus argutifolius (met blad als arguta, wat scherp van reuk betekent) (Helleborus corsicus (uit Corsica) (Helleborus lividus subsp. Corsicus) de bloemen van deze zeer vroegbloeiende soort verschijnen laat in de winter tot voorjaar.

Recht opgaande stengel van 60-90cm hoog.

Stekelige donkergroene en altijdgroen.

Bekervormige hangende groene bloemen.

Kan goed tegen droogte en zon.

Korsische Nieswurz. Corsican hellebore.

Uit hsb.wikipedia.org

Helleborus atrorubens, W. & K. (donker rood) Voetvormig gedeelde bladeren zijn donkergroen en wat glanzend, aan de achterkant wat behaard tot kaal, meestal 9cm breed, lancetvormige bladslippen zijn toegespitst en scherp gezaagd. Bladverliezende plant.

Ronde bloemstengel is boven aan wat kantig, met 2-9 bloemen.

Knikkende en kleine bloemen die van binnen violet/purper zijn en aan de buitenkant dof violet/purper in maart/april

Uit Z.O. Europa wordt 20-40cm hoog. Is beschreven in 1820.

Purplish red flowered Christmas rose.

Uit; http://www.greekflora.gr/el/flowers/0302/Helleborus-odorus-s%CE%B9ubsp-cyclophyllus

Helleborus cyclophyllus Boissier. (cirkelachtig blad) de groene tot licht gele geurende en knikkende bloemen van 6cm doorsnede komen in januari-maart.

Groene bladeren van 30cm lang, altijdgroen.

Bloemstengel van 60cm hoog.

Zilverachtige bladeren hebben 5-9 ovaal lancetvormige deelblaadjes.

Kan -15 hebben, wat bedekken.

Uit zuid Europa.

Uit; http://www.wikiwand.com/sh/Kukurijek

Helleborus dumetorum Waldst. & Kit. (van de struwelen, hagen) de licht groene tot licht gele stervormige bloemen komen in januari tot en met maart.

Altijd groene bladeren van25- 30cm doorsnede.

Elk blad heeft 3 centrale deelblaadjes die verdeeld zijn in 3 of meer zodat er een 11-13 deelblaadjes zijn. Bladeren zijn wel variabel.

Bloemstengel van 20-30cm.

Kan -15 hebben, wat bedekken.

Uit zuid Europa.

=Subspecie atrorubens.

Uit L. Watson.

Helleborus foetidus, L. (stinkend) De stengel is veelbloemig en bladig.

Altijdgroene meerjarige.

De bloei valt na de winter, bleekgroene, klokvormige en hangende bloemen met een fraai rood randje.

Groeit in zuidelijke delen van Europa op droge en kalkrijke gronden, een vrij hoge, 60-80cm.

‘Green Giant’ heeft heldergroene bloemen en fijn verdeeld blad. ‘Miss Jekyll ‘heeft geurende bloemen wat varieert met de tijd van de dag, 'Mester Flisk Group’ heeft rood getinte bladeren en stengels en grijsgroene bloemen, de ‘Sierra Nevada Group’ is klein, tot 30cm.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ;Het derde geslacht wordt in het Hoogduits Leuszkraut genoemd en daarnaar hier te lande luyscruydt, in het Engels loutwurt, dat is in het Latijn Peduncularis, en dat hierom omdat men gelooft dat het kracht heeft om de luizen te doden. Sommige willen dat onder de geslachten van Aconitum of wolfskruid rekenen omdat het niet alleen de luizen doodt, maar ook van de schapen en andere beesten gegeten die ter doodt brengen kan alzo goed als de soorten van Aconitum plegen te doen. Maar datzelfde kan niet alleen dit luiskruid, maar ook alle andere geslachten van zwart nieskruid. Daarom lijkt het me goed dit gewas onder het geslacht van zwart nieskruid te behouden.’

Stinkend nieskruid, Duitse Stinkende Nieswurz, Stinkkraut, Frans fetide hellebore: stinkend, Engels dungwort, foetid hellebore of stinking hellebore, omdat als de plant beschadigd wordt er een onaangename geur vrij komt. Lauskraut bij Bock.

Dodonaeus (b) ‘Lobel houdt het ook voor Helleborastrum en Consiligo en noemt het ook groot vuurkruid en Sesamodes magnum van Valerius Cordus, in het Engels beresvote, betwurtz en, andere noemen het Helleborine nigra in het Latijn, in het Italiaans elleboro femina en daarnaar nieskruid wijfje in onze taal, anders valse zwarte nieswortel.’

Engels ox heel, bar foot of bear foot, vergelijk Franse patte d'ours: berenvoet, de bladvorm? pied de griffon: griffoenvoet, rose de serpent: slangenroos, een giftige roosachtig bloeiende plant, Duits Barenfuss.

Dodonaeus ‘Dit kruid en ook het vuurkruid (zegt Lobel) zouden de Consiligines mogen zijn omdat ze de buik week maken en niet alleen omdat ze met het koren (in het Latijn cum siligene) gezaaid worden. Het blijft over in de Noordelijke landen hoe koude winter dat het is en bloeit meest omtrent Kerstmis. Waarom dat van de Hoogduitsers Christwurtz genoemd wordt net zoals het zwart nieskruid.’

Duitse wilde Christwurz en Fuerwurz, zie onder, Teufelskraut of Wolfszahn, Jurrekraut; Jodenkruid, Deufelskraut, Zigeunerkraut, Frans, herbe a la bosse; bultkruid, herbe printaniere: voorjaarskruid, Engels fellon gras omdat het de fellons: vlekken, van het gezicht verwijderd.

Gebruik.

Zo was het gebruik vroeger. (Dodonaeus) ‘Luiskruid van de Hoogduitsers of de valse zwarte nieswortel heeft een wortel die in het smaken zeer laat walgen en wordt in Itali gebruikt om de vossen en wolven om te brengen. Die aan de hals gehangen maakt dat de mens geen vergift schaden kan, hetzij hetgeen dat hij genomen heeft, hetzij dat hij zou mogen nemen. Het wordt gebruikt om de luizen en neten te doden.’

De stinkende is ook zeer giftig. Zijn gedroogde bladeren werden wel als medicijn gebruikt door het landsvolk, maar gaf groot gevaar.

Uit Edwards botanical register

Helleborus melas, Braun. (zwart) =(Helleborus niger) is de Elleborus van Hippocrates en stond bij de ouden in hoge aanzien. Die stamde af van Helleborus antiquorum, Braun. (van de ouden) (=Helleborus orientalis) die nu nog op de Bythische Olympus gevonden wordt of van Helleborus ponticus, Braun. (Pontus) in Pontus.

Helleborus niger subsp. macranthus, Gurke. (grote bloemen) (Helleborus niger major (groter) uit Italië en Griekenland lijkt op niger maar verschilt ervan door de sterkere groei, matgroene bladeren met smallere en omgekeerd lancetvormige slippen en grotere wittere bloemen in januari/februari.

Het is meestal deze plant die je met Kerst ziet.

Uit; https://carolynsshadegardens.com/tag/helleborus-multifidus-subsp-hercegovinus/

Helleborus multifidus Visiani. (veel spletig) geelgroene bloemen van 2.5-5cm met 8 stuks in januari-maart, soms geurend. Variabele plant in bloeitijd, bloemvorm en blad.

Groene bladeren van 30cm doorsnede, 5-7 deelblaadjes, onderkant behaard.

Bloemstengel van 30cm hoog.

Kan -15 hebben, wat bedekken.

Uit Italië, Joegoslavië.

Verschillende bladeren in verschillende subspecies. Subspecie bocconei. (Helleborus siculus) uit midden Italië. Subspecie istriacus uit (Istrië, Noordoost Italië en noord Kroatië. =Subspecie hercegovinus (uit Herzegovina) heeft fijn verdeeld blad.

Uit O. Thome, www.BioLib.de.

Helleborus niger, L. subsp. niger (zwart, naar de worte,) de zwarte wortels worden in de knol verenigd) Leerachtige en wortelstandige bladeren zijn lang gesteeld en blijven groen, 7-9 deelblaadjes die lang wigvormig zijn met getande top.

Rood/bruin gestippelde stengels met 1-3 bloemen.

Roze/witte bloemen in januari/april.

Is afkomstig uit de oostelijke en zuidelijke Alpenbossen, Itali, Griekenland en hier en daar komt het voor tot op 1850m. hoogte, voornamelijk in kalkhoudende gronden onder beuken en wordt 20-30cm hoog. Is beschreven in1596.

Var. altifolius (alternatief blad) met grotere en langer gesteelde bladeren die boven de bloemstengels uitsteken. Grotere en meer roze gekleurde bloemen. Hiertoe behoren de vormen ‘Niveus,’ met witte bloemen en ‘Purpurascens,’ met purper/roze bloemen.

Tegen Kerstmis komt de kerstroos in de winkel. In die tijd zijn de potten met bloemknoppen relatief duur, in het voorjaar is de plant ook te koop als vaste plant en is de prijs veel aantrekkelijker. Om de kerstroos met kerst in bloei te krijgen worden de planten in november in een warme kas opgepot in vochtige turfmolm, de knoppen ontwikkelen zich nu snel en zullen de bloemen smetteloos wit laten ontluiken. Door ze eerst wat in het donker te houden zullen de knoppen zich rekken. Ze bloeien met soms wat purper aan de randen met vele lichtgele draden in het midden.

In het midden van de wasachtige bloem bevinden zich een 6‑10 tal meeldraden, die om de stamper verenigd zijn en zich boven de stamper uitstrekken, alsof ze buiten zijn bereik willen blijven. De wittebroodsweken brengt het bloempje dan ook in een maagdelijke witte kleur door. Na die tijd wordt de bloem met een zacht, roze/rode blos overtrokken.

Na de bloei worden ze in de tuin gezet. Ze kunnen jaren blijven staan en verplant ze zo weinig mogelijk.

Deze vorm is het volgende gelijk qua wortels, maar bezit meer zijwortels en heeft een driebloemige stengel.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘Dat deze kruiden de naam van zwart nieskruid en in het Latijn Veratrum nigrum moeten voeren dat is duidelijk genoeg en dat besluiten alle nieuwe kruidbeschrijvers vast zonder er veel aan te twijfelen of te beduchten, dan onder wat geslacht van zwart nieskruid die te rekenen zou mogen wezen dat is niet zo duidelijk en zo zeker. Want de oude schrijvers hebben verschillende beschrijvingen van zwart nieskruid gegeven. Theophrastus schrijft dat zwart nieskruid van bladeren op laurier lijkt en vruchten heeft als die van Sesamum. Daartegen zegt Dioscorides dat zwart nieskruid bladeren heeft die op de bladeren van Platanus of van Spondylium lijken en zaad als dat van Cnicus of Carthamus. Welke verschillende beschrijvingen voldoende bewijzen dat deze oude schrijvers niet hetzelfde kruid met de naam van zwart nieskruid hebben willen verstaan, maar dat hetgeen dat Theophrastus beschrijft met deze onze soorten van zwart nieskruid daar we nu van gesproken hebben zeer goed overeen schijnt te komen en dat hetgeen daar Dioscorides van vermaant er zeer veel van verschilt. Want deze onze zwarte nieskruiden (en vooral het eerste geslacht) hebben bladeren als laurier en vruchten of zaadhauwtjes als Sesamum en gelijk het zwart nieskruid van Theophrastus, maar hebben met de bladeren van Platanus of van Spondylium geen gemeenschap als dat van Dioscorides heeft.’

Nieskruid, Duits Nieswurz, Nesewort, Nieswurz, Nyesewurz bij Hildegard, midden-Hoogduits Nies(e)wurz, Angelsaksisch hnioswurt. De verpoederde wortel van Helleborus en Veratrum album dienden sinds de middeleeuwen als middel om te niezen. Een stukje ervan in de neus gestoken geeft al aanleiding om te niezen. Dit wordt nog versterkt als de wortel eerst in brandewijn heeft gestaan.

Dodonaeus (b) ‘Voorts zo wordt het zwart nieskruid in het Latijn Helleborus niger en Veratrum nigrum genoemd, in het Grieks Elleboros melas en van sommige Melampodion, van andere ook Polyrrhizon, Melanorrhizon, Proetion, Kyranion of liever Anticyranion, Ectomon, of Ecstomon, in het Italiaans elleboro nero, in het Spaans verde gambre negro, in het Nederduits swart nies-cruydt of swarte nies-wortel, in het Hoogduits Schwartz Nieswurtz, in het Hongaars fekete hunyor en sanikor als de sanikel, in het Frans elleborine noir of ook massitre.’

Helleborus, Latijn elleborus, Grieks helleboros, van helein: vermoorden of indringen, en bora: voedsel, dodelijk voedsel, dus een spijsindringer, in de betekenis dat de plant als spijsuitdrijver of purgeermiddel kan dienen. Naar anderen van het Griekse heile, hele: zomerwarmte (bloeit op zonnige plaatsen) en boros: eten. Frans en Engels hellebore, meestal Engels black hellebore, zwarte helleborus, Duits Schwarzer Helleborus, Franse Hellebore noire in tegenstelling tot de witte, Veratrum.

Isidorus XVII 9.24: ҅’Hleborum memorant Graeci circa Elleborum quendam fluvium plurimum gigni, atque a Graecis inde appellari.’ Dan naar een stroom genoemd die zo heet. Ook wijst de betekenis helleborio; gek, op het gebruik. Elleborum albus was Veratrum.

(Dodonaeus c) ‘Het heet hier te lande ook vaen-cruydt of vuurkruid, sommige houden het voor de Napellus van Avicenna, in Spanje heet het ook yerva de vall-streros,’

Vuurwortel, Duits Furwortel, Frans herbe de feu: vuurkruid, de scherpe, brandende smaak, zie onder.

(Dodonaeus d) ‘In het Engels heet het oxe kele of setter worte,’ zie onder.

(e) Vanwege de namen Scam-, Schoff-, Schamp-onie, Schamphonien die zijn zo genoemd naar de Gummi Scammonium die Convolvulus scammonia geeft, maar daarvoor van deze plant gehaald werd en later ook nog van Eurphorbia lathyris, mogelijk naar dezelfde werking en met het sap van de laatste vervalst. Oude Duitse namen zijn; Alsroschen, Grunzig, Heinzurz, Himelwurz, Lauskraut, Starkwurz, slaan op zijn medische eigenschappen en zo ook schwarz Hammerwurz, Wrangkrut, Swienkrut, Sittirwurz en Zitterwurz, zie onder. Culpeper noemt de plant ook bear’s foot, Christmas herb and Christmas flower als een kruid onder Saturnus.

(f) In de middeleeuwen was het bekend als St. Agnes bloem, in Engels St. Agnes flower, Duits Schneekaterl, zie Galanthus. Opgedragen aan de maagdenmartelares vanwege de zuiverheid van zijn bloesems. Zonder twijfel is de onbevlekte bloem in de tijd van bloei als een embleem van zuiverheid en verlangen gezien.

(g) ;Het eerste van deze geslachten van zwart nieskruid wordt in het Hoogduits Christwurtz genoemd, in onze taal Heyligh Kerst-cruydt, alleen omdat het omtrent de heilige Kerstdag of de dag des geboorten onze Heer Jezus Christus bloeit wanneer de winter niet te streng of te koud is.’

Omdat het kruid met niet vriezend weer met Kerstmis al kan bloeien werd het in de 13^de eeuw in Frans rose de Nol of rose d’eiver, Engelse Christ‑rose, -flower, -herb, in 1578, in Duits Christwurz, Christeswurtz en Weihnachtsbloom, in Zweden Julblomma genoemd. Vlaamse Kerstelic en Catalaans Rosa helleborus.

De legende vertelt ons dat toen de wijzen kwamen met hun goud, wierook en mirre, dat er een schaapsherderinnetje op enige afstand stond toe te kijken. Ze had niets om te geven en huilde zachtjes. Ze was arm, het weer was koud, er was niets, zelfs niet de kleinste bloem. Een passerende engel zag haar zorgen, stopte en wierp wat sneeuw weg zodat ze ontdekte dat er bij haar voeten bloemen groeiden. Dat was de eerste kerstroos.

Of de kleine schaapherder huilde bitter, want hij had niets om te geven. En zie, uit elke traan die op de aarde viel ontstond een witte bloem met een gouden kroon. Zo’n bloem had men daarvoor nog nooit gezien. Het was de kerstroos.

Naar een andere legende woonde de plant in de ziel van een kind die in de bitterkoude nacht verstoten werd en door de godin Freya uit medelijden in een plant veranderd werd. Ze geldt daarom als symbool van onbewogenheid en onschuld.

De populaire traditie gaf een mooi symbool voor deze kleine sneeuwroos. Duits Schneerose. Men was verbaasd dat ze in de winter bloeit men een dun wit kleed. Ze verklaarden dat de plant het eerst bloeide in de hemelse tuinen waar die bekend was bij de engelen onder de zoete naam van liefdesroos. Maar bij de val, toen het Paradijs bedekt lag onder sneeuw en alle schitterende kleuren waar Adam en Eva zo dol op waren, verdwenen waren, hielden de engelen een pleidooi bij de Almachtige om toch deze zuivere bloem naar de aarde te brengen zodat het paar een teken kreeg van zijn liefde en goedheid, een boodschapper van blijere dagen die zouden komen.

Of, toen in de Kerstnacht Christus geboren werd, alle planten uit hun winterslaap ontwaakten. Ze bloeiden om daarna opnieuw te verdwijnen. Alleen de kerstroos vergat om in de aarde terug te zinken zodat die nu doorbloeit midden in het winterse landschap.

Gebruik.

De apothekers van de middeleeuwen voerden de wortel als een middel in dat heftig purgeert en de melancholie afvoert. Innerlijk gebruik is zwaar giftig. In kleine hoeveelheid geeft het braken, oprispen van de maag en darmen, zenuwenverlamming. Het uit de plant gemaakte poeder van groene Helleborus laat sterk niezen. De verpoederde wortel van het groene kruid werd wel gebruikt, 0,05 tot 0,2 gram in een tinctuur die met een gift van 0,5 tot 2 gram meermalen per dag tegen geestesziekten zwaarmoedigheid en geelzucht gegeven werd. Het poeder uit de zwarte nieswortel werd bij dezelfde ziektes gebruikt in giften van 0, 15 tot 0, 6 gram, de tinctuur in die gevallen van 1 tot 3 gram.

Medisch werd het net zo gebruikt als de volgende en uit de wortel gesneden staafjes dienen in Roemenie als abortief.

De zwarte is goed tegen huidziektes, luizen en purgeert sterk, men zegt dat als die groeit bij de wortels van sommige bomen dat de vrucht van de boom waar die bij staat purgeert.

Het gebruik was vroeger zo. (141, 164, 309, 311) Ԛwart nieskruid maakt sterk kamergang en jaagt daardoor af de koude taaie fluimen en hete gele of galachtige en vooral de zwarte of zware verbrande of melancholische vochtigheden, doch niet zonder moeite en geweld. Daarom zal men het aan niemand ingeven dan alleen diegene die zeer sterk en hard van lichaam zijn, zoals Mesue ons aanraadt.

Een drank van zwart nieskruid gemaakt is goed om te genezen al diegene die aan de vallende ziekte onderhevig zijn, de melaatse en diegene die met de vierdaagse malariakoorts gekweld zijn en in het kort gezegd is het goed al diegene die door verbrande of ontstoken gal krankzinnig of dol geworden zijn of door melancholische vochtigheden zwaarmoedig zijn of enige ziektes of gebreken behouden hebben. Zwarte nieswortel, te weten de eerste soort of Heilig Kerstkruid is een bijzondere remedie zoals we verzekerd zijn, zegt Lobel, tegen ziekten die bijna onoverwinnelijk zijn en die niet alleen oorsprong hebbende uit melancholische, maar ook uit enkel slijmachtige of flegmatieke en ook bloedige vochtigheden want ze geneest de draaiing van het hoofd, de razernij, de kanker, de hersenbloeding en lamheid en jicht. Ingegeven op bekwame tijd en bekwame personen maakt een beter complexe en daarom ook veel beter zeden en manieren en het lichaam gezond en al of het jong is (want dat zijn haar eigen werken zoals ons Hippocrates verklaart) en zeer goed van kleur en reuk.

Ook is ze opmerkelijk goed in de gebreken van de hersens, hoofdpijn en vooral aan de ene zijde van het hoofd en ook in het lopen van de ogen en voorts in de gebreken en ziekten van de gewrichten of ledematen zoals knobbels en harde gezwellen, klieren en kropachtige zweren, ze brengt de zinnen op hun stel, versterkt de zenuwen en het ingewand, de blaas en de baarmoeder en zuivert het lichaam van buiten en vanbinnen.

Voorts zo kan de zwarte nieswortel alleen of met wierook, teer en olie vermengt alle ruigheid, schurft, melaatsheid, onzuivere smarten, plekken en vlekken van het lichaam weg nemen als men de huid daarmee bestrijkt.

Die verstopt op de borst is die kookt het kruid van zwart nieswortel met wijn en met honing en zeeft dat door een zuivere doek en drinkt hiervan Գ avonds als hij slapen gaat.

Deze wortel van onder als een pessarium gezet verwekt de maandstonden en trekt af de dode vruchten en doodt de levende.

Tegen tandzweer neem je azijn waar beide soorten van Helleborus in gekookt zijn, daar mee was je lauw de mond. Doe je in hetzelfde kooksel een erwt of een koren en geef je die aan duiven in hun eten, dan zullen ze sterven. Sommige mengen het poeder van deze wortel met enige lekkere spijs en doden daarmee de ratten of muizen.

Als dit kruid groeit aan de wortel van een boom dan geeft het de vruchten van die boom een purgerende kracht en omtrent een wijngaard geplant maakt dat de wijn ook purgeert.

De jagers van sommige landen plegen met het sap van deze kruiden hun pijlen te bestrijken om de wilde dieren te schieten, kwetsen of om te brengen. Nochtans betuigen de oude schrijvers dat de wilde geiten en kwakkels met dit kruid tam gemaakt worden, dan de vossen en wolven sterven daarvan.’

Van Beverwijck verhaalt, ‘medisch werd deze plant nog lang gebruikt waaraan verscheidene mensen zijn gestorven. Zo zou onder andere Kardinaal van Parye al op jonge leeftijd gestorven zijn na gebruik van deze, hem door een kwakzalver gegeven wortel.’>

Dit sap bevat een zenuwvergif en is zodanig als pijlgift gebruikt. De zeer giftige wortel werd ook gebruikt om er mensen mee om zeep te helpen en zou zo door de Grieken zijn gebruikt.

Het gebruik van vergiftigde pijlen zien we in Europa bij de Moren waarvan vaststaat dat ze pijlgift gebruikten.

Konrad Gessner beschreef al in 1561 een roze bloeiende vorm.

Gekkenkruid.

(310) Hippocrates liet de theorie van zwarte gal het licht zien, wat verantwoordelijk was voor verschillende ziektes, onder andere melancholie en krankzinnigheid. De kerstroos zou door zijn laxerende werking dit verdrijven. Met het oog op de narcotische en kramp verwekkende eigenschappen gebood hij toch voorzichtigheid: ‘C҃onvulsio ex hellebori lethalis’, dat is’de krampen van Helleborus zijn dodelijk’. Helleborosus is bij Plautus een mens die niet goed bij het verstand is en nieskruid nodig heeft. Plautus (in Menaechmi 950) de arts; ‘Helleborum potabis faxo aliquos viginti dies’. (je moet nieskruid drinken en dat 20 dagen). De patiënt antwoord: ‘aneque ego insanio’, (ik ben toch niet gek). Horatius prijst het als geneesmiddel aan (satiren II 3, 82) ‘Danda est ellebori multo pars maxima avaris’, dat wil zeggen ‘Je moet de geesteloze er veel van geven.’ ‘Drink Helleborus,’ was een Grieks gezegde, als ze bedoelden ‘je bent niet goed bij je hoofd.’ Als tinctura et extractum Hellebori nigri is de plant tot in deze eeuw nog in Griekenland in gebruik geweest om geestesziekten te helen. Symbool van geestigheid, schandaal, laster, verlicht mijn verlangen. Waarschijnlijk werd daar de rondbladerige gebruikt, Helleborus cyclophyllus, omdat onze kerstroos daar weinig voorkomt.

onder die is van oud zeer vermaard geweest het nieskruid en als ze iemand zagen die met de kop gekweld was zeiden ze dat hij Nieskruid nodig had of wel diende te varen naar Antycyra.’

Die stad was dan ook beroemd om zijn nieswortels tot genezing van ontstelde hersenen. De wortel had Hercules van razernij genezen. Vandaar de uitdrukking: ҈ij reist naar Antycyraլ hij is niet bij het verstand, ofwel een hoofd met geen driedubbele nieswortel te genezen.

De Grieken noemden ze ook wel Melampodion: Melampuskruid. (Dodonaeus) ‘De oorzaak van de naam Melampodion is omdat het eerst van Melampus gevonden of in kennis gebracht en gebruikt is geweest want hij (zo de ouders geloofd hebben) heeft de razende en dolle dochters van Proetus met deze kruiden eerst gepurgeerd en daardoor geholpen of tot hun zinnen en oude verstand wederom teruggekeerd was. Deze Melampus, als Dioscorides schrijft, was een herder van Arcadië in Griekenland, andere zeggen dat hij zeer wijs en verstandig in het waarzeggen was.’

Dat deed hij door ze te laten drinken van de melk van een geit die nieswortel gegeten had. Die dochters stelden zich net zo mooi voor als de Godin Juno, koningin van de hemel, het eerwaardige koeienoog, vanwege haar mooie ogen. Ze werden door de toorn van godin met zulke dulligheid geslagen dat ze meenden dat ze koeien waren en voor de ploeg vrezende naar het bos vluchtte.

In the Nun’s Priest Tale vertelt Chaucer in zijn Canterbury Tales (1387)over de geesteszieke die geholpen wordt met purgerende, laxerende, middelen en een kruid tegen melancholie;

‘For Goddes love, as taak som laxatyf

Up peril of my soule and of my lyf

I conseille yow the beste, I wol nat lye, :liegen

That bothe of colere and of melancolye

Ye purge yow; and for ye shal nat tarie

Though in this toun is noon apothecariek

I shal myself to herbes techen yow

That shul been for youe hele and for youre prow

And in oure yeerd tho herbes shal I fynde

The whiche han of hire propretee by kynde

To purge yow bynethe and eek abobe

Foryet nat this, for Goddes owen love!

Ye been ful coleryk of compleccioun

Ware the sonne in his ascencioun

Ne fynde yow nat repleet of humours hoote, =vol.

And if it do, I dar wel leye a grote

That ye shul have a fevere terciane,

Or an agu, that may be youre bane, :dood

A day or two ye shul have digestyves

Of wormes, er ye take youre laxatyves

Of lawriol, centaure and fumetere,

Or elles of ellebor, that groweth there

Of katapuce, or of gaitrys beryis, (catapuce of buckthorn berries zijn Rhamnus bessen)

O herbe yve, growing in oure yeerd wher ther mery is

Pekke hem up right as they growe and ete hem yn

Be myrie, housbonde’..

Nog lang is het voor geestesziekten in gebruik geweest, men herinnert zich de fabel van La Fontaine, Le Lievre et la Tortue, waarin de schildpad aan een haas voorstelde te wedden wie er het eerst op zekere plaats zou zijn. Hierop had de haas geantwoord dat ze aan het malen was en enige hoeveelheden nieskruid moest nemen.

Bock, 1539, meldt dat de nieswortel in de kamer van een vrouw geplaatst haar tijd sneller laat komen. Door dit gebruik werd het wel Frauenwurz en demoiselle genoemd. Het vermoorde vrijwel St. Martin toen die het per ongeluk opat.

Vondel, De Heerlijckheyd van Salomon;

‘Met Elleborum het zwart, de Rha het groen vergadղen (=Rabarber)

En of zulks toegaat in ons zwak, en teder lijf.’

Folklore.

Het inzamelen van de wortels ging met allerlei ceremonieel gepaard. Plinius vertelt dat men, alvorens met het uitgraven te beginnen, eerst wat knoflook moest eten en wat wijn drinken, anders hield men het graven niet uit vanwege de schadelijke dampen die uit de wortels opstegen.

Met het uitgraven van de plant moet je voorzichtig zijn.

Ten eerste moet je het doen bij het aanbreken van de dag.

Dan trek je een kring om de plant en ga dan, met je gezicht naar de zon gewend, de plant uitgraven. Zie je in de tijd dat je aan het werk bent een adelaar vliegen zal dit een signum ominis zijn, een slecht teken, je zou stellig datzelfde jaar sterven. Het graven moet snel gebeuren, anders krijg je hoofdpijn, hier kan je je tegen beschermen door knoflook te gebruiken. Maar als je eenmaal de wortel bij je hebt word je nooit oud of ziek.

In de middeleeuwen werden er bovennatuurlijke krachten aan toegekend en als duivels bestempeld. Men reinigde woningen en stallen met Helleborus onder het zingen van toverspreuken. Men bediende zich van kerstrozen om de huizen te heiligen en het vee te zegen. De boze geesten werden verdreven als men kerstrozen op de vloer strooide.

In geen geval mocht het Huhnewurz (kippenkruid) in huis gehaald worden want dan leggen de kippen geen eieren.

Brunfels; ‘Kerstkruid te graven moet men tevoren een cirkel daarom maken met een bloot zwaard. Daarna moet zich de kruidenkenners tegen opgang der zon keren en een gebed spreken dat hij zulks met gelukzalige vogels mag doen. Daarna zo moet er eigenlijk waarnemen op de adelaar welke gewoonlijk altijd daar is waar men zulke wortel graaft. Diezelfde adelaar wanneer hij zich te veel nadert de graver beduidt het hem de dood. En moet ook genoemde graver tevoren knoflook eten en wijn daarop drinken en ook snel zulke wortels graven.’

Uit Edwards botanical register.

Helleborus odorus, W.& K. (geurend) Leerachtige, groen blijvende bladeren zijn voetvormig gedeeld, 7-11 breed lancetvormige deelblaadjes zijn donker groen en dubbel gezaagd, aan de achterkant sterk behaard.

Stengel is ongeveer even lang als de bladeren en vaak wat bruinachtig.

Grote knikkende en geurende geelachtig/groene bloemen, vooral als ze gedroogd worden, in maart/april.

Uit Roemenië en Servië, wordt 30-40cm hoog. Is beschreven in 1817.

Sweet scented Christmas rose. Duftende Nieswurz. Lenteroos, vastenroos.

2 subspecies, Helleborus odorus subsp.laxus, (losse tros) Helleborus odorus subsp. odorus.

Uit shop.apine-peters.de

Helleborus orientalis, Lam. (oosters) Het glanzende en donkergroene blad is 7-9 maal gelobd en wintergroen.

De bloemen zijn purper en naar de rand toe wat lichter getint, soms met wat vlekjes, aan de buitenkant licht getint. Bloeit in december tot april toe.

Planten in de schaduw.

Een stengelloze vorm met kruipende wortelstokken.

Deze vorm kruist gemakkelijk. Er zijn zo vormen met witte, met roze en rode bloemen.

Uit India is beschreven in 1839.

Enkele subspecies; Helleborus orientalis subsp. abchasicus (Abhkasia, Georgië in de Kaukasus) (Helleborus abchasicus), Helleborus orientalis subsp. guttatus, (oosters en bedruppeld) Helleborus orientalis subsp. orientalis (Helleborus caucasicus, (uit de Kaukasus) (Helleborus kochii )(Wilhelm Daniel Joseph Koch, Duitse prof. in de botanie te Erlangen die een flora schreef over Zwitserland en Duitsland, 1771‑1849)

Naam.

Lenteroos, Engels rose coloured Christmas rose, lenten rose, Duits Lenzrosen, Orientalische Nieswurz.

Vormen.

Uit kruisingen met enige Z. Europese en West-Aziatische soorten zijn witte, rode, purperen, gepunkte en geaderde soorten ontstaan, =Helleborus hybridus, Hort, =orientalis x colchicus, guttatus x olympicus en mogelijk nog meer andere soorten. Bladeren komen meestal gelijk met de bloemen in februari/april.

Vooral in Engeland worden ze veel gekweekt waar speciale shows zijn.

Oude vormen zijn;

‘Frau Sophie Froebel,’ met purper/rode bloemen.

‘Roseus Superbus,’ met middelmatig diep purper/rode bloemen.

‘Etephan Olbrich,’ met grote helder purper/rode bloemen met iets lichtere buitenkant. Gewonnen door Otto Froebel & Cie, kwekers uit Zrich, Zwitserland.

‘Oillie Barr,’ met donker purper/roze bloemen.

‘Snow Queen,’ met witte bloemen. Gewonnen door Barr & Sons, kwekers te Covent Garden, Londen.

‘Buis,’ heeft bloemen die vrijwel gelijk opengaan.

‘Meessen,’ met vrij dikke en wat rood gestippelde stelen komen de bloemen wat onregelmatiger.

Helleborus orientalis abchasicus, A. Br. (Abhkasia, Georgië in de Kaukasus) Gedeeltelijk groen blijvende bladeren zijn handvormig gedeeld, donkergroen en lang gesteeld met 5-7 ei/lancetvormige en dubbel gezaagde slippen.

Purperachtige stengels zijn langer dan de bladeren met 3-5 bloemen.

Knikkende bloemen van 6-7cm groot, donker purper/rood met smal toegespitste slippen in april/mei

Uit de Kaukasus, wordt 30-40cm hoog.

Oosters nieskruid, green flowered Christmas rose.

Kruisingen als Helleborus x orientalis, orientalis hybriden, is het meeste kleurrijk, van roze, purper, geel tot en met groen en dubbele.

Helleborus x ericsmithii, (genoemd naar een belangrijke kweker Eric Smith, 197-1986) Helleborus x sternii, (dr. Frederick Stern uit Engeland die ze in 1939 kruiste) Helleborus nigercors (kruising van niger x subspecie corsicus ) lijken met hun grote witte of abrikoos roze bloemen op elkaar.

Helleborus purpurascens, Waldstein & Kitaibel (purperachtig) Zeer lang gesteelde en grote wortelbladeren die in de herfst afvallen zijn handvormige gedeeld en tot 30cm in doorsnede met lancetvormige deelblaadjes die toegespitst en grof gezaagd zijn en aan de achterkant behaard, stengelbladeren zijn meestal 3delig.

Grote en wat knikkende dof violet/purperen bloemen zijn van binnen groenachtig/violet in februari/april. Bloeit wat later.

Uit Hongarije wordt 30-40cm hoog. Is beschreven in 1817.

Purple flowered Christmas rose. Purpur-Nieswurz.

Uit; https://www.asba-art.org/article/15th-annual-interview-tomoko-ogawa

Helleborus thibetanus Franch, (uit Tibet en China) (Helleborus chinensis) is de enige vorm uit China.. Werd gevonden door Pere David, Franse priester plantenverzamelaar, in Moupin, nu Baoxing in Sichuan in 1869 en door Franchet beschreven in 1885. Pas in 1991 begon in Engeland de cultuur.

Bladverliezende meerjarige van 20cm hoog, in bloeit tot 45cm.

Wortelstokken hebben lange harige wortels.

Er zijn 1-2 bladeren per scheut, spaarzaam getand aan de randen. Bladeren verschijnen als de bloeistengels goed ontwikkeld zijn en sterven meestal in de zomer.

Los vertakte bloeischede van 2-8 bloemen zijn wit tot licht roze met donker purperen nerven tot groen van 5-6cm in doorsnede in maart-mei, hier wel in januari-februari.

Tibetan hellebore.

Uit; http://davesgarden.com/guides/pf/showimage/65902/

Helleborus torquatus (versierd met een halsband) deze variabele vorm wordt wel als een vorm van Helleborus multifidus gezien, Helleborus multifidus subspecie serbicus Mercm. & Podlech. (uit Servië) Kan gemakkelijk kruisen en ontstaan er zo complexe groepen van hybriden, meest de donker en bruinbloemige. Helleborus x hybridus.

Bladverliezend en 40cm hoog.

Donker purperen en van binnen olijfgroen, ook lichtere en groenere vormen zijn er.

Uit L. Watson.

Helleborus viridis, L. (groen)

Kruipende wortelstok en lang gesteelde, voetvormige bladeren.

De plant heeft een weinig bloeiende stengel met geelgroene bloemen in maart/april. Nadat de meeldraden afgevallen zijn blijft de bloemkelk over die geleidelijk aan met groen of roze wordt overtrokken. De plant is opmerkelijk vanwege de licht groene bloemtint die contrasteert met het rijke donkergroen van zijn bladeren. Bloeit al vroeg in het voorjaar, samen met de krokus

Dit is meer een curiositeit dan sierplant, hoewel de bladeren wel opvallen, die lijken wel wat op kleine hennep of palmbladeren.

Groeit in de wouden van Midden en Zuid Europa, Hongarije en liefst op kalkrijke grond;

Subspecie occidentalis.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘Deze is al voor ons van Fuchsius ook Pseudo-helleborus niger en Veratrum nigrum adulterinum, dat is vals of bastaard zwart nieskruid genoemd geweest. Het wordt van vele geleerden gehouden voor de Consiligo van de ouders of van Plinius omdat de landlieden van deze tijden met de wortels van dit gewas de gebreken van de paarden, ossen, schapen en andere viervoetige gedierten plegen te genezen, bijna op dezelfde manier als de muilmeesters in oude tijden hun Consiligo tot de voor vermelde ziekten gebruikten. En daarom wordt dit gewas in onze taal eigenlijk viercruydt genoemd omdat men de beesten daarmee vuurt, dat is daarmee het vuur ontsteken. Maar uit het teken alleen kan men niet duidelijk of zeker genoeg betonen dat het de Consiligo is want zouden alle kruiden die de voor vermelde krachten hebben om de ziekten van het vee en andere viervoetige dieren te genezen daarom Consiligo wezen dan zou men het wit nieskruid ook zo moeten noemen gemerkt dat de wortels daarvan het ook kunnen op dezelfde manier in de voor vermelde ziekten gebruikt zoals Absyrtus en Hierocles, de oude Griekse paardmeesters of dokters van muilezels betuigen. Andere noemen dat wrangkruid, welke naam met het woord kropkruid grote gemeenschap heeft. Hetzelfde heet ook wel Helleborastrum als vals nieskruid, in het Engels black valsch hellebor,’

H. Hildegard noemde het Citterwurz of Fichterwurz, Frans herbe a setons, Culpeper noemt het kruid setter-wort of setter-grass omdat het de settering genas, omdat de wortel gebruikt werd bij schapen en varkens, ook ox heal. Het is dezelfde betekenis als;

Wrangwortel, wrankkrut of veewortel, Duitse Wrangkrut. Als de dieren ziek waren dan werd een stukje wortel onder de huid gebracht. Dit noemde men wrangen of etterdrachten zetten. Wrang is het droogstaan van de koeien. Dit wordt veroorzaakt door een bacterie die een ontsteking veroorzaakt in de uier die daardoor geen melk meer geeft. Vroeger was het middel om deze ontsteking door een andere ontsteking te laten overgaan.

(Dodonaeus) ‘De wortel van zwart nieskruid wordt ook gebruikt, als gezegd is, om de paarden, ossen, schapen en alle andere viervoetige dieren te genezen en te vuren en daarnaar heeft de tweede soort van dit kruid zijn naam vuurkruid gekregen. Want als het vee met enige haastige of ook vochtige koude ziekte bevangen wordt of (zo Plinius en Columella schrijven) in de longen gebrekkig is dan steken de landlieden tegenwoordig deze wortel in de oren van die beesten of in enige andere leden daar ze minst hinderen en kwaad doen mag en daartoe wordt terstond alle overvloedige en hinderende vochtigheid of vurigheid getrokken en dat vee wordt behouden, min of meer dan men met de wortels van Consiligo in oude tijden de oren van het vee plag te vuren door branden of boren.’ Zie Buphthalmum.

(b) Groen nieskruid, Duitse Grune Nieswurz of Lausenkraut, Frans hellebore vert: groen nieskruid, Engels green hellebore, bear’s of boar ‘s foot, Duits Barenfusz, Christwurz bij Bock.

De fris en radijsachtig smakende wortel is sterk bitter en achteraf brandend scherp. Inwendig gebruikt door de mens veroorzaakt het diarree, krampen en zeer heftige brakingen.

Planten.

Ze groeien in elke grond, maar liefst wat voedzaam. Vochtige en wat beschaduwde plaats heeft de voorkeur. Belangrijk is evenwel als ze eenmaal geplant ze staan moeten blijven, ze zijn gevoelig voor veranderingen.

Vermeerderen door scheuren van de wortels in de herfst. Ook uit zaad is mogelijk. Dit direct zaaien of in februari, dan eerst 8 weken 0 graden geven en zaaien bij 10 graden. Koel en niet te nat houden. Na 3-4 jaar zie je ze bloeien.

Zie verder: http://www.volkoomen.nl/ en : http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/