Veronica
Over Veronica
Ereprijs, vorm, kruiden, soorten, cultuurvariëteiten, geschiedenis, historie, naamgeving, etymologie, afkomst, gebruik, vermeerderen, planten, teelt,
Een geslacht van één- of meerjarige kruiden, struiken en zelden bomen als Hebe er ondergebracht wordt.
Een groep van meestal van het N. Halfrond, Europese en Amerikaanse soorten. Een andere groep van N. Zeelandse soorten wordt nu ondergebracht onder de naam Hebe.
Een 500 soorten komen voor.
Scrophulariaceae, helmkruidfamilie, nu Plantaginaceae.
Klasse 1) Paederotae. Zie Veronicastrum.
Klasse 2) Pseudolysimachia.
3. uit www.lowryjames.com
Veronica pinnata, L. (geveerd) Tegenovergestelde tot verspreid staande bladeren zijn lancetvormig en 1-4cm lang, geveerd met weinig en tot 2mm brede slippen.
Opstaande stengel is kort behaard of kaal.
Eindstandige en soms ook meerdere okselstandige, tot 30cm lange aarvormige trossen van kort gesteelde, hemelsblauwe bloempjes, kelk met 4 lancetvormige slippen in juni/augustus.
Eivormige vruchtjes met wigvormige voet zijn zwak uitgerand.
Uit Siberië en Altaj wordt 25-50cm hoog. Is beschreven in 1776.
5. uit hortuscamden.com
Veronica spuria, L. (onecht of vals) Tegenoverstaande bladeren of met 3-4 in kransen zijn kort gesteeld en lancetvormig 3-12cm lang en 1-3cm breed, aan beide kanten spits of aan de voet min of meer eivormig, regelmatig enkel tot dubbel gezaagd en aan beide kanten kort behaard.
Opgerichte tot opstaande stengels zijn rond en bovenaan soms wat vierkant en kort behaard, bovenaan vertakt.
Eind en zijstandige aarvormige trosjes die tezamen een grote losse tros vormen van kort gesteelde en hemelblauwe bloempjes, kelk met 4 lancetvormige, spitse slippen in juni/juli.
Elliptische tot eivormige vruchtjes.
Tamelijk vochtige plaatsen.
Uit Z.O. Europa wordt 30-90cm hoog. Is beschreven in 1731.
Er is een vorm met witte bloemen, een ander met helder roze bloemen.
Veronica foliosa Walst et Kitt. (bladrijk) (var. foliosa) de forsere groeiwijze en bladeren die dichter bij elkaar staan met 3-4 in kransen.
Veronica linariifolia Pall. ex Link (met blad als Linaria) (Var. linariifolia) heeft tegenoverstaande tot verspreid staande lijn/lancetvormige bladeren
Bastard speedwell.
6. uit www.pflanzen-vielfalt.de
Veronica subsessilis, (Miq.) Carrière. (half zittend) Tegenoverstaande bladeren zijn zittend tot stengelomvattend en soms zeer kort gesteeld, eivormig tot langwerpig en 7-15cm lang, 3-5cm breed, toegespitst, met afgeronde voet en gezaagd, donker groen, aan de achterkant bij de nerven wat behaard.
Opstaande stengels zijn wat behaard.
Eind en okselstandige 15-30cm lange, dichte en aarvormige trossen met ruim 2cm brede, purper/blauwe bloempjes, bloemblaadjes met afgeronde top en kelk met 4 eivormige, spitse en behaarde, gewimperde slippen in juli/september.
Ronde vruchtjes zijn uitgerand.
uit Japan wordt 40-70cm hoog. Is beschreven in 1878.
Er is een vorm met witte bloemen.
Japanese speedwell.
6.=Veronica longifolia, L. (langbladig) (Pseudolysimachion longifolium (L.) Opiz) Tegenoverstaande bladeren of met 3-4 in kransen zijn kort gesteeld en ei/lancetvormig, 10-16cm lang en 4cm breed, lang toegespitst met afgeronde en soms wat hartvormige voet, enkel tot dubbel gezaagd en wat behaard tot kaal.
Opstaande stengels zijn niet vertakt en kort behaard.
Eindstandige, dichte en 10-20cm lange aarvormige trossen van kort gesteelde lila/blauwe bloempjes, kelk met 4 lancetvormige, toegespitste en gewimperde slippen in juni/augustus
Bijna ronde tot hartvormige vruchtjes zijn zwak uitgerand.
Het langbladige ereprijs komt uit Midden en O. Europa en Azië, wordt 70-120cm hoog. Is beschreven in 1731.
Er is een vorm met witte bloemen.
Veronica polystachya Link,. (vele aren) (Var. polystachya) heeft de stengels bovenaan vertakt en vormt grote trossen met vele bloemaren
’Blauriesin’ is donkerblauw.
Lange ereprijs, Japanese speedwell. Langblättriger Ehrenpreis, Langblättriger Blauweiderich.
7.
=Veronica spicata, L. (aarvormig) (Pseudolysimachion spicatum, Veronica orchidea, Crantz.) (orchidee-achtig) Tegenoverstaande bladeren, de bovenste vaak verspreid, zijn kort gesteeld, de bovenste soms zittend, langwerpig tot lancetvormig met wigvormige voet en 2-9cm lang, tot 3cm breed, stomp, de bovenste spits en wat behaard, gekarteld of gezaagd, de top meestal gaafrandig.
Opgerichte tot opstaande stengels zijn niet vertakt en bovenaan min of meer klierachtig behaard Eindstandige en dichte, 10-30cm lange aarvormige trossen van zittende, blauwe bloempjes met elliptische kelkslippen die klierachtig behaard zijn en gewimperd in juli/augustus.
Eironde vruchtjes zijn zwak uitgerand.
Vrij droge plaats, meerjarige van kalkrijke gronden.
Komt uit Europa, Kaukasus en Siberië, wordt 25-50cm lang.
Er is een vorm met witte bloemen.
Er zijn diverse teeltvormen, hogere, lagere en met roze bloemen.
‘Erika’ met erica rode bloemen. Gewonnen door Goos & Koennemann, kwekers te Niederwalluf, Duitsland.
‘Rubra’ verschilt daar van door de wat donkerder gekleurde bloemen. Gewonnen door B. Ruys, kweker te Dedemsvaart, Nederland. ‘Rotfuchs of Red Fox’ is roze rood, zo ook ‘Heidekind’.
Naam.
Aar ereprijs, Engelse spiked speedwell, long leaved speedwell, ook cat’s tail speedwell, Duits Ähriger Ehrenpreis, Ähriger Blauweiderich, Schwalkenzagel.
Uit davesgarden.com
Veronica incana L.(grauw, grijs) (subsp. incana, Walters) lijkt in groei en bloeiwijze op spicata.
Kort gesteelde bladeren zijn lancetvormig en 2-10cm lang, 0.5-2cm breed met wigvormige voet, spits en gaafrandig tot gezaagd, wit viltig, de onderste tegenoverstaand en de bovenste verspreid
Opgerichte tot opstaande stengels zijn wit viltig.
Eindstandige en soms met enkele okselstandige, dichte en tot 30cm lange aarvormige trossen met kleine, kort gesteelde tot zittende blauwe bloempjes, kelkslippen zijn lancetvormig in juli/augustus.
Witviltige bladeren, dat duidt op zijn standplaats en gebruik in droge tuinen.
Pluimt in dichte aren van donkerblauw in juni/juli.
Bijna ronde vruchtjes zijn zwak uitgerand.
Komt uit Rusland, Siberië, Mongolië, Kamschatka en Korea wordt 25-50cm hoog. Is beschreven in 1759.
‘Heidekind’ is wijnrood, 20cm, en de grotere ‘Romiley Purple’ is donkerviolet, 50cm.
Naam.
Grijsbladig ereprijs, Franse veronique en epi.
7. uit hortuscamden.com
Veronica crassifolia, Wierzb. (vetbladig) Lijkt wat op spicata.
Tegenoverstaande bladeren zijn dik en lang tongvormig, de voet in de lange steel aflopend en min of meer stomp, de randen tot aan de top ongelijk dubbel gekarteld, bovenste bladeren zijn kleiner en bijna zittend tot stengelomvattend.
Opstijgende stengels zijn niet behaard of licht bovenaan en dicht bebladerd.
Lange, eindstandige aarvormige tros met 2-6 okselstandige aartjes, zeer kort gesteelde blauwe bloemen tot zittend, lijn/lancetvormige kelkslippen zijn weinig behaard tot kaal in juli/augustus
Verlengde vruchtjes zijn diep uitgerand.
Uit Servië, Bulgarije en Macedonië wordt 20-40cm hoog. Is beschreven in 1822.
Klasse 3) Veronicastrum, sectie Diffusae.
10. uit www.pavelhaalpines.cz
Veronica caespitosa, Boiss. (zodenvormend) zodenvormende rotsplant met liggende, draadvormige stengels die dicht bebladerd zijn.
Lijnvormige bladeren zijn 0.5-1cm lang en 1-3mm breed, stomp en gaafrandig met omgekrulde rand, wollig behaard.
Eindstandige bloemen staan met 1-4 bijeen en zijn lila, elliptisch tot lancetvormige kelkslippen zijn stomp en wollig behaard in mei/juni
Omgekeerd hartvormige vruchtjes met afgeronde voet
Uit Klein Azië, wordt 5-8cm hoog.
11. uit kallima.sk
Veronica bombycina, Boiss. & Kotschy.(hommel-achtig) Zittende bladeren zijn eivormig tot langwerpig/spatelvormig en 4-6mm lang, 3-4mm breed, zijdeachtig zilver/wit behaard.
Zodenvormende plant.
Eindstandige trosjes van 2-5 kleine, roodachtige bloempjes met lancetvormige kelkslippen die stomp zijn in juni/juli.
Ronde vruchtjes met wat wigvormige voet zijn viltig behaard.
Uit Syrië wordt 3-5cm hoog.
Veronica bombycina Boiss. & Kotschy subsp. bombycina.
Veronica bombycina Boiss. & Kotschy subsp. bolkardaghensis M. A. Fisch.
Veronica bombycina Boiss. & Kotschy subsp. froediniana Rech. f.
Subsectie Fruticulosae.
12. Uit G. Oeder.
=Veronica fruticulosa, L.(heesterachtig) Tegenoverstaande bladeren zijn kort gesteeld en eivormig tot lancetvormig, 1-1.5cm lang en 3-7mm breed, stomp en gekarteld, wat behaard, de bovenste gaafrandig.
Liggende tot opstijgende stengels met houtachtige voet, kort behaard en bebladerd.
Losse en tot 15bloemige trosjes met 1cm grote lila kleurige en donkerder geaderde bloempjes met lancetvormige kelkslippen die meestal afgerond zijn, kelk, bloemsteeltjes en vruchtjes zijn klierachtig behaard, juni/juli.
Elliptische vruchtjes zijn stomp, vaak met wat uitgerande top.
Uit de Alpen, Pyreneeën, Jura en Karpaten wordt 10-20cm hoog.
Var. serratifolia Rouy heeft diep getande tot gezaagde bladeren.
Shrubby stalked speedwell.
Subsectie Alpinae.
13. Uit Curtis botanical magazine.
= Veronica gentianoides, Vahl. (gentiaanachtig) Dikke bladeren zijn langwerpig/lancetvormig met wigvormige voet, spits en gaafrandig tot wat getand, glanzend donker groen, de onderste bladeren in een losse rozet, gesteeld en tot 15cm lang en 3cm breed, bovenste stengelbladeren zijn kleiner en lijn/lancetvormig.
Opstaande stengels zijn niet vertakt.
Aarvormige en tot 40cm lange bebladerde en klierachtig behaarde trossen van licht blauwe en donkerder geaderde bloempjes met lancetvormige kelkslippen die stomp en klierachtig zijn in mei/juni.
Uit het Spaanse gebergte tot de Kaukasus waar het groeit in moerassen en vochtige plaatsen, wordt 25-50cm hoog. Is beschreven in 1748.
‘Pallida’ wordt 40-60cm hoog met grotere, witte, blauw geaderde bloempjes.
‘Variegata’ met wit gerande tot wit bonte bladeren.
Naam.
De gentiaanereprijs, Gentian speedwell.
14. uit G. Oeder.
Veronica alpina L. (uit de Alpen) is een meerjarige kruidachtige plant van 5-15cm die afstaand behaard tot kaal is.
Tegenoverstaande zittende bladeren van 10-25mm lang zijn eivormig en meestal klierachtig behaard.
Blauwe bloemen in korte ineen gedrongen trossen van juni tot juli.
Groeit in de Alpen.
Alpen ereprijs, Alpen-Ehrenpreis.
15. Uit G. Oeder.
Veronica serpyllifolia, L. (tijmachtige blaadjes)
Bladen zijn eivormig of ovaal en licht getand, de lagere bladen kleiner en ronder.
Stengel wortelend aan de onderkant en daarna opgaand, de top is meestal niet vertakt, 10-25cm Bloemtros is lang en veel bloemig, licht blauw en blauw geaderd.
Meerjarig.
Komt voor op vochtige plaatsen in Europa.
Veronica serpyllifolia L. subsp. humifusa (Dicks.) Syme.(gestrekt, op de grond liggend)
Naam.
Tijmbladige ereprijs, tijmereprijs, Fries streept blaublomke, Engelse Paul’s of St. Paul’s betony of thyme leaved speedwell, Duitse Ehrenpreisweible, Quendel-Ehrenpreis, Quendelblättriger Ehrenpreis, Thymian Ehrenpreis, Frans vronique à feuilles de serpolet.
16. Uit www.biolib.de
=Veronica repens, Clarion ex DC. (kruipend) Kleine bladeren zijn eirond en tot 1cm in doorsnede, gaafrandig tot zwak gekarteld en donker groen.
Liggende stengels zijn dun en wortelend met opgerichte zijscheuten.
Bloemen staan met 3-6 bijeen in korte en losse trosjes, licht lila/blauw, de onderste bloemblaadjes zijn donkerder geaderd, kelk met elliptische en klierachtig behaarde slippen in juni/juli.
Eivormige vruchtjes zijn uitgerand en klierachtig behaard.
Zeer dichte zodenvormende plant.
Uit Spanje wordt 2-5cm hoog. Is beschreven in 1829.
Kruipende ereprijs, Creeping speedwell.
Sectie 4) Omphalospora, subsectie Agrestes.
20. uit www.isatis31.botagora.fr
Veronica filiformis, Smith. (draadvormig) Gesteelde blaadjes zijn rond met wat hartvormige voet, 0.5-1.5cm lang en breed, zwak gekarteld en wat behaard, licht groen.
Liggende stengels zijn draadvormig en wortelend, wat behaard en dicht bebladerd.
Lang gesteelde okselstandige bloemen van 1cm groot waarvan de 2 bovenste bloemblaadjes donker blauwe met violet zijn, de 2 zijslippen licht lila en violet geaderd, de onderste blaadjes zijn geheel lila, lancetvormige kelkslippen zijn wat klierachtig behaard in mei/juni.
Ronde, hartvormige vruchtjes.
Vochtige en half beschaduwde plaatsen.
Met het draadereprijs kan je gras vervangen of het groeit als woekeraar in het gras.
Zodenvormende en sterk woekerende plant.
Uit Klein Azië en de Kaukasus, wordt 2.5-5cm hoog. Is beschreven in 1780.
Draadereprijs, Fries fyn blaublomke, slender speedweel. Faden-Ehrenpreis.
sectie Beccabunga.
Uit J. Sturm, www.BioLib.de.
Veronica beccabunga, L. (mond pijn)
Bladen zijn gesteeld en elliptisch, stomp met ronde blokjes aan de randen.
De Bachbunge is een vochtminnende plant en heeft zich aangepast aan zijn amfibie leven, de watervorm heeft holle stengels voor de luchtvoorziening, de landvorm heeft dichte stengels.
Stengels kruipend aan de basis en wortelend.
Bloemtrossen tegenoverstaand in mei tot september en hemelsblauw.
Meerjarige en wat succulente plant uit Europa, west/noord Azië.
Veronica beccabunga L. subsp. beccabunga.
Veronica beccabunga L. subsp. abscondita M. A. Fisch.
Veronica beccabunga L. subsp. muscosa (Korsh.) Jelen.
Naam, etymologie.
(Dodonaeus) (a) ‘De Neder-Duitsers noemen dit gewas waterpunghen en beeckpunghen en dikwijls naar de Duitse naam Becabunga, de Hoogduitsers Bachbungen en Bungen’.
Bachbungen bij Bock, Punge bij Hildegard, Pfungen, Ponge, Punghen. Het Latijnse beccabunga betekent mondpijn, de plant werd gebruikt bij scheurbuik, is ook scherp in gebruik. Beccabunga is in Vlaams beckpungen: mondpijn, vanwege de scherpte van de bladeren die vroeger gegeten werden in salades. Beccabunga werd in Duits Bachbunge, vandaar komt een verbastering in woord tot beek, - beke, - of bekekruid, beekpunge, Fries seatpunge. De stam punge kan vanuit het Duits bunge ook zoveel betekenen als pauk zodat het woord op de bolle vruchten kan slaan. In de signatuurleer werd het kruid gebruikt tegen opgeblazenheid.
Of dat het woord afgeleid is van het oud Duits bachpunge, punge is een verbastering van het oud Duitse bungo: knol, de Nederlandse bonk. Dit woord stamt uit Indo-Germaanse bhengh: dik. Dit vanwege de vele knoten. Bachbunn, Babbelcher, Bachbumbela, Bachbumel, Bumel, Bachpumela, Brunnenpohl, Bachbohn, Bachbohne, Wasserpfunde, Funde, Pfungen. Bock; ‘Beekpunge is een van de kruiden met vele kleine uitlopers, de stengeltjes rond en waar dezelfde de grond beroeren gewinnen ze kleine witte vezelige wortels, niet anders dan de polei, de bladeren donker groen, dik, sappig en vet zoals bonen bladeren vandaar dat ettelijke het (Bach Bonen) beekbonen noemen’.
Dodonaeus (b) ‘’De Fransen noemen het berula. Dan Marcellus zegt dat Berula hetzelfde kruid is dat de Grieken ook Cardamine noemen. Voorts zo wordt dit gewas van sommige voor de Cepaea gehouden waarvan Dioscorides zegt die gelijk is met de postelein, maar zwarter bladeren heeft en een dunne wortel waarmee dat zeer goed overeen schijnt te komen, maar dan moet men geloven dat het de naam Cepaea spotsgewijs (of zo men zegt per antifrase) gekregen en behouden heeft al of het een tam en hofkruid is, daar het nochtans nergens minder dan in de hoven te vinden is, want het is een gans wild kruid dat gewoonlijk, ja alleen op vochtige waterachtige plaatsen groeit en dat altijd met water besproeid en nat gemaakt begeert te wezen.
De bladeren van deze beekpungen zijn de postelein gelijk, maar ronder, zacht, groener en om de kanten wat gekerfd en als men die in stukken wrijft soms wat reuk uitgeven en worden van sommige ook water-porceleyne, in het Latijn Portulaca aquatica, genoemd. Dan ze hebben geenszins de verkoelende kracht van de postelein, maar zijn warm en droog in de tweede graad en daarom zal men ze voor geen soort er van mogen rekenen, maar met meer reden zal men ze voor een soort van Anagallis of guichelheil houden en zo hebben sommige het Anagallis genoemd, andere Sion of Laver, andere Sion non odoratum Tragi, andere Asyla, andere Ferus oculus, dat nochtans namen zijn die de guichelheil beter dat dit tegenwoordig gewas passen.
In het Latijn heet het Anagallis aquatica, dat is waterguichelheil’.
Engels waterpimpernel, Duits Wassergaucheil.
(c) Verder Duits, Biller, Glumecke, Limke, Lonek, Lomek, Lumecke, Lunick, Lunich, Ziaderer,
(d) Engels brooklime, in oud-Engels was het hleomoce, (dit is nog te zien in de dorpsnaam Lemmington in Northumberland) in de 15de eeuw broc-lemok: brook, oud-Noors bekkrbung: brookbung. In Schotland dan ook water purpie genoemd en is daar ook een waterplant
5, Het kruid werd gebruikt als een salade, hoewel bitter, Duits Wassersalat of Milkssalat. Frans salade du chouette: kooksla, cresson de cheval: paardenkres, Engels horse well grass of cow-cress.
Gebruik.
Zo was het gebruik vroeger. (Dodonaeus) ‘Deze waterpungen worden ook in salade gegeten als de waterkersen en worden ook zeer nuttig en goed gehouden om de eigen ziekte van de Duitse landen die aan de zee palen en scheurbuik genoemd wordt te genezen en op dezelfde manier gebruikt zoals men de waterkersen plag in te geven. Dan ze zijn van krachten en werking zwakker en slapper dan de waterkers.
De bladeren van deze waterpungen met wijn gedronken zijn goed tegen de koude plas en druppelplas en tegen de schurft van de blaas van binnen en vooral als het met de wortels van asperges ingenomen worden.
De bladeren van dit kruid worden ook met olie en azijn gegeten en zijn een goede en bekwame spijs voor diegene die slecht water lossen en van het niergruis ziek zijn. Hetzelfde zegt Dioscorides en Aegineta van de Cepeaea ook.
Waterpungen, als Tragus betuigt, worden veel gebruikt van de paardendokters om de gezwellen te verdrijven en te genezen de schurft en nijdigheid van de paarden.
Die waterpungen in salade gegeten jagen af de dode vrucht en verwekken de maandstonden.’
Het zuivert het bloed, wordt verkocht met waterkers en als salade gegeten, hoewel het wat te scherp is om aangenaam te zijn.
Sectie Chamaedrys.
22. uit C. Loddiges.
Veronica orientalis, Mill. (oosters) Zittende bladeren zijn langwerpig tot lancetvormig en 1-3.5cm lang, 0.5-1.5cm breed met wigvormige voet, spits en ingesneden/getand tot gaafrandig, grijsachtig behaard tot bijna kaal, bovenste bladeren lancetvormig en meestal gaafrandig.
Liggende tot opstijgende stengels.
Korte okselstandige trosjes met helder blauwe bloempjes, kelk met 4-5 lijn/lancetvormige slippen in mei/juni.
Omgekeerd hartvormige vruchtjes met wigvormige voet zijn klierachtig behaard.
Uit Kaukasus, Klein Azië, Armenië, Mesopotamië en Perzië, wordt 10-15cm hoog. Is beschreven in 1748.
Veronica orientalis Mill. subsp. orientalis.
Veronica orientalis Mill. subsp. carduchorum P. H. Davis ex M. A. Fisch.
Veronica orientalis Mill. subsp. nimrodi (Richt. ex Stapf) M. A. Fisch.
23 Uit J. Sturm, www.BioLib.de.
Veronica urticifolia Jacq. (bladeren als brandnetel) is een meerjarige kruidachtige plant van 20-70cm, meest 30-40cm.
Is meestal alleen bij de basis vertakt, opgaande stengel is behaard.
Tegenoverstaande bladeren zijn hartvormig uitgerand, scherp gezaagd, de driehoekige bladpunten en bladrand lijken op die van de brandnetel.
Roze tot witte bloemen staan in een losse bloemtros in de oksels van de bladeren in juni-augustus.
Groeit in de kalk Alpen en bergen van zuid Europa.
Nesselblättrige Ehrenpreis.
24. Uit J. Sturm.
Veronica prostrata, L. (neerliggend) Kort gesteelde bladeren zijn langwerpig tot lijn/lancetvormig en 0.5-3.5cm lang, 2-14mm breed en min of meer stomp, gekarteld tot getand of gaafrandig en behaard, de randen wat omgekruld.
Liggende stengel met opstijgende, bloeiende stengels.
Korte okselstandige, dichte trosjes van 5-10mm grote licht blauwe bloempjes, bloemdekblaadjes met afgeronde top, kelk meestal met lancetvormige slippen in mei/juni.
Omgekeerd eivormige vruchtjes met ronde voet zijn zwak uitgerand.
Uit Midden en Z. Europa, Balkan, Kaukasus en Siberië wordt 8-15cm hoog. Is beschreven in 1774.
‘Pallida’ heeft blauwachtig/witte bloempjes.
‘Caerulea’ met donker hemelsblauwe bloempjes.
Veronica prostrata L. subsp. prostrata.
Veronica prostrata L. subsp. scheereri J.-P. Brandt
Var. satureiaefolia Poit et Turp. (met blad als Satureja) is geheel grijsachtig behaard, lijnvormige bladeren zijn weinig getand tot gaafrandig.
Liggende ereprijs, Engels prostrate speedwell, sprawling speedwell, Duits Niederliegender Ehrenpreis, Liegender Ehrenpreis, Frans véronique couchée.
‘Alba’ , ‘Aztec Gold’, ‘Blue Sheen’, ‘Dick’s wine’, ‘Heavenly Blue’, ‘Mrs. Holt’, ‘Ice Blue’, ‘Nestor’, ‘Spode Blue’, ‘Trehane’.
24. Uit Fuchs.
Veronica austriaca subsp. teucrium, L. (Teucrium, broer van Ajax, die het gevonden heeft) Langwerpige bladeren met meestal hartvormige voet zijn 2-7cm lang en 0.5-4.5cm breed, meestal stomp en ingesneden/gekarteld tot getand en wat behaard, de onderste zeer kort gesteeld, de bovenste zittend.
Opgerichte stengels zijn behaard.
Okselstandige trosjes van 9-17mm brede, donker hemelsblauwe bloempjes, onderste bloemdekbladeren zijn spits, kelk met 5 dicht behaarde slippen in juni/juli.
Omgekeerd eivormige vruchtjes zijn kaal tot zwak behaard.
Uit Europa wordt 30-60cm hoog. Is beschreven in 1596.
‘Royal Blue’ van 30cm met gentiaan blauwe bloemen.
‘True Blue’ van 40cm met helder blauwe bloemen. Beide zijn gewonnen door T. Smith, kweker te Newry, Ierland.
‘Shirley Blue’ van 20cm met zeer donker blauwe bloemen. Gewonnen door Rev. W.M.A. Wilks, liefhebber te Shirley, Engeland.
Naam, etymologie.
(Dodonaeus) (a) ‘Eer dat de echte Chamaedrys of Teucrion bekend was heeft men dit gewas in de apothekerswinkels de naam Chamaedrys gegeven en voor de echte Chamaedrys in die geneesmengelingen of composities gebruikt, maar nadat de andere echte soort bekend is geworden is dit gewas wilde en bastaard Chamaedrys genoemd en van sommige Teucrion palustre, in het Hoogduits Erdtweyrauch’.
Duits Erdweirauch.
Dodonaeus (b) ‘Voorts dat dit kruid geen Teucrion is, noch ook geen echte Chamaedrys, dat is iedereen zo bekend dat het geheel nodeloos zou wezen het met redenen te willen bevestigen of aan te tonen, maar of het de ouders ook bekend is geweest, dat kan men niet zo goed en zeker weten.
Men zou wel mogen vermoeden dat dit hetzelfde gewas is of er immers zeer dichtbij komt wat van Dioscorides Hiera botane genoemd is, dat is Heilig kruid, wel verstaande indien het Heilig kruid of Herba sacra en ijzerkruid, wat anders Verbena genoemd wordt ( in het Grieks Peristereon) twee verschillende kruiden zijn. (Dodoneus stelde deze eerst nog onder Verbena) Immers Dioscorides maakt daar twee kruiden van, gemerkt dat hij het ene voor en het ander er na beschrijft. Maar nochtans aangezien dat andere schrijvers, te weten Galenus, Paulus Egenita, Aëtius en Oribasius niet eens vermanen van Herba sacra of Heilig kruid, maar alleen spreken van Peristereon, die van ander schrijvers Hiera botane of Herba sacra, dat is Heilig kruid, genoemd wordt zo zou men niet zonder reden mogen beduchten dat het maar een soort van kruid is die met verschillende namen begaafd is. Die, indien het zo is, blijkt het genoeg dat deze onze wilde Bathengel of Chamaedrys geen Heilig kruid is, noch ook zo niet genoemd mag wezen’.
Brede ereprijs, Erdbathengel, Breite Ehrenpreis, Große Ehrenpreis, Große Braunmanderlein, Gamander bij Bock, Mutterkraut, Engelse Hungarian, large of saw leaved speedwell.
Gebruik.
Het is natuurlijk de vraag of deze plant bij de ouden bekend was want veel van deze soorten lijken op elkaar en worden onderling vermengd en met dezelfde namen beschreven.
Zo was het gebruik vroeger. (Dodonaeus, 309) ‘Tegen geelzucht: Neem van dit gedroogde kruid een vierendeel lood, van wierook een half vierendeel lood, als het fijn gestampt is geef het met oude wijn in. Dioscorides.
Tegen tandpijn, losse tanden en zweren van de mond: Spoel of was de mond met het afkooksel van dit kruid dat in water of wijn klaar gemaakt is. Dioscorides.
Tegen nierstenen, vallende ziekte, verstopping van de lever en milt en melaatsheid: Geef van het uitgedrukte sap een ons in, of laat van het afkooksel dat met wijn gemaakt is drinken. Aëtius.
Tegen pijn van de lever: Gebruik hiertegen een vierendeel lood van de bladeren die fijn gestampt zijn met wijn. Apuleius.
Voor verse en oude wonden: Neem het gestampte kruid en meng het met boter, leg het pleistergewijs op. Apuleius’.
25. Uit hortus eystettensis.
Veronica austriaca, L. (uit Oostenrijk) Kort gesteelde bladeren zijn langwerpig en tot 7.5cm lang, 2.5cm breed met aflopende tot afgeronde voet, spits en ingesneden/gekarteld en wat behaard, de randen vaak wat omgekruld, glanzend donker groen.
Opgerichte stengels zijn dun en behaard.
De 2-4 okselstandige, lange trosjes met 1cm grote donker hemelsblauwe bloempjes hebben een kelk met meestal 5 lijnvormige slippen in juni/juli.
Omgekeerd eivormige vruchtjes zijn zwak uitgerand en wat behaard.
Uit Z. Duitsland, Oostenrijk en Hongarije wordt 30-50cm hoog. Is beschreven in 1748.
Veronica austriaca L. subsp. austriaca.
Veronica austriaca L. subsp. dentata (F. W. Schmidt) Watzl. (getand)
Veronica austriaca L. subsp. vahlii (Gaudin) D. A. Webb. (Deense Noorweegse botanist Martin Henrichsen Vahl, 1749-1804)
Naam.
Brede ereprijs, Australian speedwell. Österreichische Ehrenpreis.
26. Uit Curtis botanical magazine.
Veronica multifida, L. (veel geveerd) Meestal zittende bladeren zijn langwerpig en 0.5-2cm lang, 0.2-1cm breed, enkel tot dubbel geveerd met lijnvormige, gaafrandige en behaarde slippen.
Opstijgende tot opstaande stengels zijn behaard.
Okselstandige, verlengde trosjes met licht blauwe bloempjes, kelk meestal met 5 lijnvormige en wat behaarde slippen in juni/juli.
Hartvormige vruchtjes met wigvormige voet zijn uitgerand en kaal tot behaard.
Uit Kaukasus, Z. Rusland en Klein Azië wordt 10-30cm hoog. Is beschreven in 1748.
Narrow leaved speedwell.
Subsectie Strictiflorae.
29. uit L. Watson.
Veronica officinalis, L. (geneeskrachtig) Tegenoverstaande bladeren, elliptisch/eivormig en kort gesteeld, gekerfd/gezaagd.
Stengels kruipen, vast geworteld en opstaand
Bloeit in mei/juli met vele dichte bloemhoofden van een lichtblauwe kleur.
Meerjarige en wat variabele plant soms donzig, soms glad en wat eivormige is met soms ronde bladeren, soms laag en soms hoog, meestal een 25cm.
Het plantje groeit in de schaduw onder bomen, daar waar zelfs geen gras meer wil groeien bedekt het de grond met een permanente kleur in Eurazië.
Naam, etymologie.
(Dodonaeus) (a) ‘In onze tijden wordt dit geslacht Veronica genoemd’.
Veronica is zo genoemd naar de Heilige Veronica, de vrouw die aan Jezus een doek gaf om zijn gelaat af te drogen. Het woord zou afgeleid zijn van het Griekse hiera eicon: gewijde beeltenis. Ze kreeg die doek terug met een afdruk van Zijn gelaat erop. Bij sommige soorten, als bij Veronica arvensis, is de plant zo genoemd vanwege de afdruk in de bloem. Van dit geslacht zijn de kroonslippen van de bloemen vlak uitgespreid die daardoor een vierkante ruimte innemen waarbij op een daarvan een donkere vlek voorkomt die enigszins zou herinneren aan een afdruk van een gelaat. Zie hiervoor Veronica polita, de gladbladerige Veronica, hier is dit het duidelijkst te zien.
Symbool van vrouwelijke aanhankelijkheid.
Volgens anderen wordt het zo genoemd omdat de H. Veronica met deze plant vele mensen zou hebben genezen.
H. Veronica: Grieks pherenike: brengster van de zege. Naam van de legendarische Veronica die het gelaat van Christus afveegde met een doek die daardoor een afbeelding van diens gezicht droeg. Op grond hiervan werd de naam in de middeleeuwen ook wel verklaard uit een vreemd mengsel van Latijn en Grieks verus: waar, en icon: beeld: Vera-iconica ‘het ware beeld (van Christus). In apocriefe boeken werd ze vereenzelvigd met de vrouw die door Christus genezen werd van bloedingen. Het doek wordt in de St. Pieterskerk te Rome bewaard. Franse schrijvers vertellen dat een aantal van deze ‘Veroniques of Heilige Gezichten, waren nagemaakt naar het origineel.
Maar het bestaan van Veronica roept vragen op. Voor het eerst leest men in de 5de, 6de eeuw over haar. In de 16de eeuw werd ze opgenomen in de statieweg van R.K.-kerk, hoewel ze niet voorkomt in de bijbel. De Heilige Veronica komt nu ook niet meer in de staatsieweg voor.
Of zou de naam een verbastering of schrijffout zijn van Vetonica plant die bij de Vettonen groeit, (huidige Estremadura in Spanje) of Betonica, omdat de bladeren op elkaar lijken? Dodonaeus zegt, ‘De eerste ereprijs wordt door Paulus Aegineta Lib. 7 in Grieks Bettonice genoemd, dat is in Latijn Betonica en daarna door D. Guilliam Turner en door ons Betonica Pauli. De gewone kruidliefhebbers noemen ze in Latijn Veronica’. De Latijnse vorm kan afgeleid zijn van het Griekse woord beronike, het zou dezelfde naam zijn als Berenice. Of van een Keltisch woord dat overeenkomt met modern Gaelisch firineachd: vertrouwen, de plant zou een embleem van die kracht zijn.
Of is het mogelijk afgeleid van een Slavische woord, peroenica: een plant die gewijd is aan Peroen, de dondergod van de Litouwse stammen?
(b) ‘In het Hoogduits heet het Ehrenpreisz, in het Boheems Weronyka, in het Nederduits ereprijs, dat is eer en prijs of lof, we moeten dat de toenaam mannetje geven omdat van Elatine te onderscheiden die ereprijs wijfje genoemd wordt van sommige’.
Gewone ereprijs, mannetjes ereprijs, Fries san blaublomke, Duitse Ehrenpreiss, de geneeskracht, Engelse common of heath speedwell. Frans véronique officinale. Common gypsyweed, Paul’s betony.
Dodonaeus © ‘Het heet in het Hoogduits ook of Grundheill’.
Engels ground hele, Duits Grundheyl werd de plant genoemd bij Fuchs, Gruntheil bij Bock, Grundheil, van grundheil: wat van de grond uit helend betekent, zie Glechoma, Heil aller Welt, -Schaden, Sta up un ga weg, Steh auf und wandle, Mundkraut en Wundkraut.
Dodonaeus (d) ‘Onze eerste soort van ereprijs noemen we in het Latijn Veronica mas serpens, dat is kruipend ereprijs mannetje’.
Dodonaeus (e) ‘De tweede soort, in het Latijn Veronica assurgens genoemd, mag men in Dietsch staande of rechte ereprijs mannetje noemen’.
Dodonaeus (f) ‘De derde soort, in het Latijn Veronica pratensis, mag men veld ereprijs mannetje noemen omdat ze meestal in de velden en weiden gevonden wordt’.
(g) De naam fluellen (zie ook Antirrhinum linaria en Sedum) was in 1578 herbe-fluellyn, wat naast het Wells staat waarvan dit woord is afgeleid, Ilysiau- Llywelyn: kruid van (St) Llywelyn, dit zijn kruiden die rond 7 april bloeien, de feestdag van St. Llywelyn en zijn zoon St. Gwrneth. Deze twee worden altijd samen genoemd. Gwrneth: literair grote sterkte, is een andere Wellse naam voor deze plant.
(h) Engels medicinal tea speedwell, Frans the d’Europe, het was een vervanger voor thee, veronique officinale, herbe blue: blauw kruid, famine: hongersnood, groeit in slechte gronden
Duits verder Brachkraut en Frauenlist, Gross bathengel, Kohlerkraut.
Historie.
(411) Bij de oude schrijvers schijnt de naam ereprijs, ofschoon het af en toe in Italië en Griekenland voortkomt, nergens vermeld te zijn. Bock geeft zich in zijn Kreuterbuch veel moeite om de Ehrenbreiss in de schriften van de ouden na te wijzen en zegt dat onze dokters het kruid gebruiken hoewel ze niets van de oude weten en dagelijks van de kruidvrouwen leren die Circe’s kunst kennen. Hij beschrijft het als volgt, de ereprijs fladdert heen en weer als het penning-of slangenkruid (Lysimachia nummularia) maar die zijn blaadjes zijn langer en van ereprijs wat ruwer en met zachte kerven doorsneden. Als medisch gebruik vermeldt hij de kracht tegen giftige en pestachtige koortsen want daarvan moet het gif van het hart verdwijnen en met zweten er uit gaan, verder tegen een kwade milt, opent de lever, reinigt het bloed, reinigt baarmoeder en blaas etc. en besluit dat dit edele kruid niet alleen voor de mensen goed is maar ook voor vee uiterlijk en innerlijk. Het geloof aan zijn grote geneeskracht houdt lang stand en in 1690 verscheen door de arts Johannes Francus een boek dat uitsluitend aan de ereprijs gewijd was. Daardoor verschijnt ze ook in pestsagen en toen er te Elzas een grote sterfte was verscheen een vogeltje en zong ‘Trinket ab Ehrenpris un Bipernell. Se sterbet ir nit so schnell’. Tegenwoordig is ze vrijwel verdwenen uit de artsenijwereld.
(164, 311, 309) Veronica is met magische krachten geladen, ook met helende geneeswijzen wat het een eerste plaats gaf bij de wond genezende planten. Bij de ‘ouden’ wordt er weinig van dit kruid gevonden, mogelijk bij Aegineta. Meestal wordt ze gebruikt tegen huidziektes. Dat is wel veroorzaakt door het volgende verhaal. Een vroege legende van Brunfels vertelt:
“Er leefde eens een koning in Frankrijk die vanaf zijn 14de er verschrikkelijk uitzag en niet goed rook. Eenmaal zag een jager van de koning hoe een mannetjeshert, gebeten door een wolf, dusdanig verwond was dat hij aan de achterkant grote wonden droeg en lange tijd door zijn bewegingen gehinderd werd. Daar sleepte het hert zich naar een eik aan wiens voet ereprijs groeide, hij kauwde het kruid en liet het vallen, daarna wreef hij met zijn wond er zolang over dat het bloedig werd en legde zich dan neer. Acht dagen later zag de jager het hert nogmaals en tot zijn verbazing constateerde hij dat de bijtwonden geheel genezen waren en dat nog de haren op die plaats weg waren”. ‘Daarom’, ging Brunfels verder, ‘heet het bij de Duitsers Grundheil, van grunde: wond, omdat het de frisse wonden heelt’. “Vervolgens maakte de jager een vat klaar met deze helende planten en vroeg of hij de koning met een bijzondere kuur van deze plant mocht wassen. De koning was welwillend, de jager nam het geneesmiddel en smeerde daar een been van zijn heer mee in. De volgende nacht kreeg de koning hevige pijnen aan zijn been en liet licht brengen om het been te zien, toen zag men dat het bed vol met uitzaai lag en het been schoon was. Nu liet de koning niet alleen het been maar zijn gehele lichaam er mee wassen zodat hij helemaal gezond werd en zacht werd als een jong kind. De plant gaf hij de naam ereprijs, omdat het voor eer nuttig was”.
Overigens verzamelt het landvolk de ereprijs voor heilzame voetbaden, meestal in verbinding met kamille. De Slovenen nemen ereprijs of liever geest van ereprijs dagelijks 3 borrels om slechte sappen te verdrijven. In het voorjaar eet men het verse kruid als salade als maagversterking. Ze geneest, naar de volksmening, 9 ziektes. Gaat er een rilling door de mens, een voorteken van kwade ziekte, dan drinkt men dan een afkooksel van dit kruid. V. teucrium heet daar bezurenik. Als een maagd zich met een afkooksel hiervan wast over het gehele lichaam, dan verliest ze haar maagdelijkheid.
Het afkooksel van ereprijs is, na het zeggen van de nieuwe schrijvers, zeer nuttig in bloedige wonden en oude zweren of zeren. Ze verzekeren ook dat het zeer goed is om de gezwellen te ontdoen en murw te maken, vooral aan de hals, ook dat het de verstopping van de lever en van de milt openen kan, het water lossen, dat is laten plassen, de stenen of het gruis uitdrijven en de nieren met de blaas zuiver maken, wat Paulus Aegineta zijn betonie ook toeschrijft, want hij zegt; ‘deze betonie wordt in de gebreken van de nieren gebruikt. Tegen vuile wonden en zweren: Druppel er het sap van dit kruid in en leg het gestampte kruid daar bovenop. Fuchsius.
Matthiolus zegt dat drie vierendeel lood poeder van deze ereprijs gedronken zeer goed is tegen de koortsen en besmettelijke ziekten.
Het gedistilleerd water van dit kruid dat gedronken wordt en dikwijls gebruikt geneest de onvruchtbare vrouwen en maakt ze vruchtbaar’. In de natuurheelkunst heet het: „Ik ben tot eer en prijs als vera unica medicina, het enige ware geneesmiddel.
30. uit species.wikimedia.org
Veronica allionii, Vill. (Carlo Ludovica Allioni, Italiaanse botanicus, 1725-1804)
Kort gesteelde bladeren zijn dik en eivormig, 1.5cm lang en 1cm breed, zwak gekarteld tot gezaagd of gaafrandig, glanzend donker groen.
Kruipende en wortelende stengels met wat houtachtige voet.
Dichte okselstandige trosjes met donker hemelsblauwe bloempjes, kelk met 4 lijn/lancetvormige slippen, kelk, bloemsteeltjes en vruchtjes zijn klierachtig behaard in juli/augustus.
Omgekeerd eivormige vruchtjes zijn zwak uitgerand
Uit Z.W. Alpen wordt 5-10cm hoog. Is beschreven in 1740.
Subsectie Multiflorae.
31. Uit J. Kops, www.BioLib.de.
Veronica chamaedrys, L. (kleine eik) Langwerpig/eironde bladeren met wat hartvormige voet, zittend tot kort gesteeld, gekarteld/gezaagd en behaard.
De gewone ereprijs is meerjarig, komt uit Europa en W. Azië en kan tot 40cm. hoog worden liggende tot opstijgende stengels zijn met 2 rijen haren bezet.
Okselstandige, losse trosjes met hemelblauw, donkerder geaderde bloemen, kelk met 4 slippen in mei/juli, wordt bestoven door zweefvliegen.
Driekantige vruchtjes met versmalde voet en gewimperd.
Veronica chamaedrys L. subsp. chamaedrys met diepgroene meest niet glanzende bladeren, tetraploïd. Eigentliche Gamander-Ehrenpreis.
Veronica chamaedrys L. subsp. micans (schijnend) met donkergroene en wat glanzende bladeren, diploïd, uit de Subalpen. Glanz-Gamander-Ehrenpreis.
Veronica chamaedrys L. subsp. vindobonensis M. A. Fisch. (Vindobona; oude naam voor Wenen)
Naam, etymologie.
(Dodonaeus) (a) ‘De eerste soort van dit kruid heeft de naam van grote kruipende Bathengel of Chamaedrys, in onze tijden noemt men dat in het Latijn Chamaedrys, als of men lage eik zei, in het Italiaans quercinola en calamandrina, in het Spaans chamedreos, in het Frans germandree of chesnette, sommige noemen het Quercula minor’. (kleine eik)
Camedren, Chamedre, grosse Gamander, Gamandrea bij Hildegard, Frans veronique germandree. D soortnaam chaemadrys, waar het Latijnse gamandrea aan eend is uit Grieks khamaidrus, khamai: betekent op de grond, drus: is de eik, het blad lijkt op eikenblad, zo is het een plant met het blad als een eik die kruipt tussen het gras. Franse veronique petit chene; kleine eik.
Dodonaeus (b) ‘In het Hoogduits heet het Klein Bathengell, sommige noemen dat Trissago minor ende of ook Serratula minor. De twee soorten ( wordt vaak vermengd met Teucrium) worden ook hier door elkaar gehaald omdat Dioscorides zegt, ‘Chamaedrys is een klein heestertje van een span hoog’. Dan de heesters richten zichzelf op en groeien al staande wat deze onze Chamaedrys niet doet. Niettemin, zo mag men dat niet geheel tegen alle reden Chamaedrys noemen, want, naar het zeggen van Dioscorides zelf, zo wordt Teucrion van sommige Chamaedrys genoemd en daartegen zo is Chamedrys bij sommige voor Teucrion gehouden geweest en dat alleen om de grote gelijkenis van bladeren die tussen deze twee soorten van gewas plag te wezen’.
Duits Bathangel.
(c) Ereprijs heten verschillende Veronica’ s. Die naam duikt voor het eerst op in een Zwitsers artsenijboek van de 15de eeuw. In 1500 volgde de Strasburger H. Braunschweig en zo ook Fuchs in 1543. Ehrenpreis, onze ereprijs, Fries blaublomke, Deense aerenpris, Zweedse arenpris (sinds 1578) Gelijke lof klinkt uit de namen Ehrenkerze, -wert, Gruntheil bij Bock, van grunde: wond, omdat het de frisse wonden heelt, Heil aller Schaden, Heil (trost) -aller Welt, Nachtheil, dat Ware Krut, sta op en ga weg. Ereprijs, eer en prijs, verkreeg zijn naam, hoewel klein en nietig omdat het enorm genezend is. De plant had de kracht om heksen te verdrijven de bliksem af te weren, wonden en de pest te helen.
(d) Frans veronique des champs: van het veld, Boheems weronyka, Italiaans, Spaans en Portugees Veronica. Litouws elppruses, Pools pyzetarznik.
(e) Kleur, blauwe mier, blauwe murik, vogeldarm, hoenderdarm, zie Stellaria. Frans herbe bleue; blauw kruid, Engels angel’s eyes, blue eyes, God’s eye, blue stars, ble wort of female fluellin. Pik een bird’s eye, leren kinderen in Sommerset en vogels zullen je ogen uitpikken, in Dorset zullen je moeders ogen uitgepikt worden. De ogen behoren niet alleen tot een vogel, ook kat, duivel, engelen, God en Christus. Vernietig de bloem, wat zo gemakkelijk wordt gedaan en iemand zal wraak nemen.
(f) In Duitsland gelooft men dat het plukken een storm zal veroorzaken. Donnerblume, Gewitterblume, Wetterblumel, Froschauglein, Blauaugel, Blaumenderlin, Blomenderlin bij Bock, en vandaar Vergismeinnicht bij Bock of Mannertrue, verder Ganseagelchen, Katzeknolle, Katha®augl, Nebenauskraut, Zwitsers, Chassenaugli, Isachkrut, Lisebetli, Tufelsg’sichtli, Zitli, Frauenbiss bij Bock, Mutterkraut, Frans herbe aux ladres: melaatsenkruid, famine: hongersnood, groeit in slechte graanjaren op de akkers.
(g) Germander speedwell groeit langs de wegen, daar waar je je haastig spoedt, vandaar de Engelse naam speedwell: gelukkige reis, zie Clematis. Daarom werden de planten op kleren gedaan om je voor ongeluk te behoeden. Speedwel was een oude vorm van een blad nemen en een equivalent van farewell, een roep om geluk of voorspoed, net zoals bij de margriet. Mogelijk is dit naar de bloem die afvalt zo gauw als die geplukt wordt, een symbool voor een vertrekkende vriend.
Sage:
Waarom de gamander ook Nimmerwey heet.
Er was eens een oude vrouw die naar het woud ging om hout te sprokkelen. Toen ze volop bezig was ritselde het door het loof en onverhoeds werd ze gebeten door een adder. Het gif kwam snel in het bloed en luid schreeuwend liep ze weg. Daar kwam na enige tijd een houtvrouwtje aan. Dat is een klein sierlijk boswezentje die daar door sommige zondagskinderen wel eens gezien wordt. Haar rokje is uit boommos gesponnen, haar lijfje is van geweven boomschors en haar haren lijken op parelvlechten of zoiets. Toen ze de jammerende vrouw zag gaf ze die een kleine blauwe bloem die ze in de hand droeg en beval haar die snel te eten. Daar verdween plotseling alle pijn en de vrouw riep vol vreugde “Nimmerwey!”
Daarop heet de bloem ook zo en de vrouw heeft daarmee vele mensen geholpen.
Maar haar echtgenoot was een kwade man. Toen hij de plant zag en wat die deed, zag hij er voordeel in. Hij was alleen bang dat de houtvouw het ook aan anderen zou laten zien. Hij trok naar het bos en doodde het houtvrouwtje. Het kleine schepseltje lag op de groene bodem, haar klagende woorden klonken door het woud;
“O, nimmerwey
nu immerwey
bloeit nimmer meer”.
Sindsdien heet de bloem immerwey en bloeien alleen de zijtakken.
Symbool van mannentrouw.
Duitse Mannertreu of Denk an Mich. Mannetjesereprijs, het vrouwtje was V. serpyllifolia. De oude mannentrouw was Eryngium, een harde, ruwe en stekelige plant.
Dit plantje wordt nu wel mannentrouw genoemd, naar de meeldraden omdat die na de bestuiving, met de ermee vergroeide bloembladen, afvallen. De bloembladen trillen en vallen zo gemakkelijk. Mogelijk moeten we voor de naam teruggaan naar de middeleeuwen, de toernooien. Het bloempje gold als zinnebeeld van trouw en dapperheid en werd de overwinnaar als eregave geschonken.
Gebruik.
Ook in het gebruik werden de twee soorten door elkaar gehaald of heeft het dezelfde krachten zodat deze soort ook goed was voor de miltzuchtige.
Zo was het gebruik vroeger. (Dodonaeus, 311) ‘Dioscorides zegt, dit kruid dat noch vers en groen is met water en azijn ingenomen of droog zijnde gekookt gebruikt heeft grote kracht om de milt, die te groot wordt, te verminderen en te genezen. Men legt dat ook op de milt met azijn en vijgen als iemand met de miltzucht gekweld is. Met azijn alleen gebruikt is het goed in de beten of steken van de slangen.
De bladeren ook voor sla ‘s morgens nuchter gegeten is een goed voorbehoedsmiddel tegen de pest en kwade lucht.
Het water daar Chamaedrys in gekookt is geweest en lange tijd gebruikt is zeer goed tegen de geelzucht, vallende ziekte, hoofdpijn en andere gebreken der hersens en ook tegen de wormen’.
Culpeper: “chamepytis, ground pine, grond den, is een speciale remedie tegen het gif van akoniet en andere giftige kruiden en de steken van venijnige creaturen”.
Het blad werd vroeger gebruikt als Europese thee.
In het midden van de 20ste eeuw werd het gebruikt voor een zo genoemde Portland powder. Dit werd zo genoemd naar de hertog van Portland die er zoveel geloof in had dat hij de formule liet afdrukken. Toch bleek het wat negatieve bijwerking te hebben en werd niet meer gebruikt. Hij had het recept van een Zwitser gekregen.
Subsectie Scutellatae.
33. Uit J. Kops, www.BioLib.de.
Veronica montana, L. (van de bergen) Bladen zijn gesteeld, breed eivormig en gezaagd.
Stengels zijn harig en liggen, zacht en klimmend tot 30cm en meer lang.
Licht blauwe bloemen gloeien in losse trossen van april tot juni.
Zijn bladen zijn groot en de plant is opmerkelijk vanwege zijn grote en platte zaaddozen
Meerjarig.
Groeit in vochtige bossen van Europa en N. Afrika.
Naam.
Berg of bos ereprijs, Engels mountain of wood speedwell, Duits Berg-Ehrenpreis, Frans véronique des montagnes.
34. Uit J. Kops, www.BioLib.de.
Veronica scutellata, L. (schotelvormig) Bladen zittend, lijnvormig en wat getand.
Stengel opgaand, lang en zwak.
Bloemtrossen staan meestal in de oksel van 1 blad van een bladpaar en zo afwisselend geplaatst.
Licht vleeskleurige bloemen met donkere blauwe lijnen komen in juli en augustus.
Doosvrucht is vlak en schotelvormig.
Meerjarig door de kruipende wortels, Europa, noord Azië en noord N. Amerika.
Naam.
Schild ereprijs, Engelse bog of marsh speedwell, grass-leaf speedwell, skullcap speedwell. Schild-Ehrenpreis.
Overige:
Uit J. Saint-Hilaire.
Veronica acinifolia L. (scherpbladig) is een eenjarige plant van 5-10cm hoog.
Groeit omhoog en bezit aan de basis meestal meerderen boogvormig groeiende zijtwijgen.
De stengel is onderaan kaal, verder wat spaarzaam bezet met klieren.
Kort gesteelde bladeren zijn ei/rondachtig, gaaf of zwak getand.
Blauwe en donker geaderde bloemen in losse, later verlengde aren, april-juni.
Groeit in west, zuid en zuidoost Europa, zuid Rusland en Klein Azië.
Steentijmereprijs, Steinquendel-Ehrenpreis, Drüsenreicher Ehrenpreis, Kölme-Ehrenpreis.
Uit J. Sturm, www.BioLib.de.
Veronica agrestis, L. (van de akkers) Bladen zijn allen gesteeld en hart/eivormig, ingesneden en diep gezaagd.
Stengels kruipend een 10cm lang, harig.
Licht blauwe bloemen zie je soms al in februari, vandaar winter weed .
Eenjarige uit Europa en noordwest Afrika.
Komt overvloedig voor op vochtige plaatsen en gecultiveerde akkers in maart tot juni.
Naam.
Akkerereprijs, Fries nettelerf, Engels green procumbent field speedwell, garden speedwell, Germander chick weed, Duits Acker-Ehrenpreis, Huhnerserb, Frans véronique agreste.
Uit J. Sowerby.
Veronica anagallis-aquatica, L.. (guichelheil en water) De gehele plant is glad, soms is de lange en veel bloeiende stengels wat harig.
De stengel is dik, hol en succulent en een 30cm hoog.
Bladen zijn lancetvormig en gezaagd, scherp en zittend.
Een mooie moeras/borderplant die bloeit in juli en augustus met licht tot donkerblauwe bloemen
Meerjarig door uitlopers uit Eurazië, noordwest Afrika.
Naam, etymologie.
(Dodonaeus) (a) ‘Men noemt dit kruid ook Lysimachium caeruleum of blauwe wederik, het is nochtans geen soort van echte wederik en daarom heb ik dat Pseudolysimachium caeruleum genoemd, dat is bastaardwederik met blauwe bloemen. Sommige noemen het wilde lavendel, in het Latijn Lavandula sylvestris, maar nochtans niet eigenlijk genoeg, andere noemen het Veronica erecta, dat is rechtopstaande ereprijs,’.
Blauwe water ereprijs, Fries blau wettererf, Engelse blue water speedwell, faverell, Duits Blauer Wasser-Ehrenpreis, Ufer-Ehrenpreis. Frans véronique mouron d’eau.
(b) ‘Gesnerus heeft gemeend dat men het beter zou mogen houden voor een soort van waterguichelheil of waterpungen die ook anders beekpungen genoemd wordt, in het Latijn Anagallis aquatica of Becabunga, maar hij mist daarin, want het heeft geen gelijkenis of gemeenschap met de guichelheil of Anagallis’.
Wassergauchheil bij Bock, Gauchheil-Ehrenpreis, Engels water pimpernel.
(c) ‘Sommige prijzen het water daar bastaardwederik met blauwe bloemen in gekookt is geweest tegen de ziekte van de keel die men de bruyn noemt of in het Hoogduits die Breun waarvan Dodonaeus in het kapittel van bruinelle veel geschreven heeft. (zie Prunella)
Ander geloven dat dezelfde bastaardwederik alle krachten heeft die ereprijs of Veronica toegeschreven worden en vooral om de vervuilde zeren, wonden en andere venijnige kwade gebreken te genezen. Ook dat ze de breuken geneest, de verstopte plas laat voortkomen, de schurft laat vergaan, de koortsen en alle besmettelijke ziekten afkeert en verdrijft. Alle welke en meer krachten van ons elders toen we van ereprijs spraken in het lang verhaald zijn.
Sommige andere zeggen dat dezelfde bastaardwederik alle krachten van de gele wederik en ook die van alle andere soorten van bastaardwederik heeft, ja zelf van krachten dichter bij de echte wederik komt dan enige van de anderen’.
Veronica aphylla L. (zonder (stengel) bladeren) is een meerjarige kruidachtige plant van 2-8cm met een behaarde stengel.
Heeft alleen op de grond bladeren die in een rozet staan, die zijn breed eivormig en zittend en tot 2cm lang.
Blauw violette bloemen staan met 2-5 stuks in een opgaande bloemstengel in juli-augustus.
Groeit in de Alpen, bergen van zuid en midden Europa.
Blattlose Ehrenpreis, leafless stemmed speedwell.
Uit J. Kops, www.BioLib.de.
=Veronica arvensis, L. (van de velden) Bladen zijn hart/eivormig met ronde blokjes aan de rand, de lagere bladen zijn gesteeld, de bovenste lancetvormig en gaaf als schutbladen, langer dan de bloemen.
De tros is wat aarvormig met vele bloemen Heeft van april tot september onopvallende bloemen in licht blauw die vrijwel verborgen zijn door de bovenste bladeren.
Eenjarig.
Een gewone plant van velden en muren in Europa..
De gehele plant is donzig en vaak overdekt met stof.
Naam.
Veld ereprijs, wilde weit, tweede valse muur, blauwe murik of ganzenmuur, Fries blaublomke erf, Engelse wall speedwell, corn speedwell, rock speedwell, spiked field speedwell, Duits Feld-Ehrenpreis, Frans véronique des champs.
Uit M. Winkler.
Veronica bellidioides, L. (madeliefachtig) Bladeren staan min of meer in een rozet en zijn eivormig, stomp en zwak gekarteld, behaard, stengelbladeren tegenoverstaand en spatelvormig.
Liggende tot opstijgende stengels zijn behaard en bovenaan klierachtig.
Lang gesteelde, korte en dichte, klierachtig behaarde trosjes met violet/blauwe bloemen, langwerpige kelkslippen zijn stomp in juli/augustus.
Eivormige vruchtjes zijn wat uitgerand.
Rotsplant met uitlopers.
Kalkarme grond.
Uit de Alpen en Pyreneeën wordt 8-15cm hoog. Is beschreven in 1775.
Veronica bellidioides L. subsp. bellidioides.
Veronica bellidioides L. subsp. lilacina (F. Towns.) Nyman.(lila-achtig)
Subsp. townsendii Gremli (F. Townsend, Engelse botanicus, 1822-1905) is geheel klierachtig behaard met grotere, elliptische/langwerpige sterk getande bladeren, lila bloemen met witte keel.
Daisy leaved speedwell. Ganseblumchen Ehrenpreis.
Veronica crinita, Kit. (lang behaard) Kort gesteelde bladeren zijn eivormig en 4.5cm lang, 4cm breed, stomp tot spits, gekarteld/getand en aan beide kanten behaard, de bovenste bladeren zittend.
Opgerichte stengels zijn niet vertakt, wat wollig behaard.
Okselstandige, dichte en 13cm lange trosjes met donker blauwe en 1cm grote bloemen, bloemdekblaadjes zijn breed lancetvormig en spits, kelk met 5 smal lijnvormige slippen in mei/juni.
Elliptische vruchtjes.
Uit de Balkan, wordt 40-60cm hoog.
Uit J. Sturm, www.BioLib.de.
=Veronica fruticans, Jacq. (heesterachtig) Dikke bladeren zijn elliptisch tot lancetvormig en 1-2cm lang, 2-6mm breed met wigvormige voet, spits tot stomp, glanzend groen, de onderste kort gesteeld en de bovenste zittend.
Opstaande stengels zijn behaard tot kaal en onderaan wat houtachtig.
Trosjes van 1-1.5cm grote donker blauwe bloemen met purper oogje, elliptische kelkslippen in juni/augustus.
Eivormige vruchtjes zijn spits en behaard.
Uit de Alpen, Pyreneeën, Apennijnen en Karpaten wordt 10-20cm hoog.
Er is een vorm met witte bloemen.
Shrubby stalked speedwell. Felsen-Ehrenpreis.
(164) ‘Clusius beschrijft een soort van ereprijs die heesterachtig van gedaante is en niet zo teer is als de andere en heet Veronica fruticans’.
Veronica grandis, Fisch. (groot) Lijkt veel op longifolia.
Tegenoverstaande bladeren zijn kort gesteeld en driehoekig/lancetvormig en 5-12cm lang, 2.5-5cm breed met hartvormige voet, spits en onregelmatig ingesneden/gezaagd, aan de achterkant op de nerven kort behaard.
Opstaande stengels zijn niet vertakt en kort behaard.
Eindstandige, aarvormige trossen van kort gesteelde, hemels blauwe tot violet/blauwe bloemen, kelk met 4 smal lancetvormige slippen in juni/augustus.
Eirond tot omgekeerd eivormige vruchtjes zijn zwak uitgerand.
Uit Hongarije, Roemenië Siberië, Mongolië en Korea wordt 60-90cm hoog. Is beschreven in 1826.
Heartleaf speedwell.
Uit J. Sturm, www.BioLib.de.
Veronica hederifolia, L. (klimopachtig blad) Bladen zijn allen gesteeld en hartvormig met 5-7 tanden of lobben, elk blad is gelijk, ook die van de stengels en allen klimopachtig. Ze zijn ook gelijk van en helder groene kleur, wat dik en succulent.
Stengels kruipend.
Bloeit als een van de eerste in maart/mei, met wat kleinere bloemen dan de gewone ereprijs, maar zijn helderder blauw.
Komt algemeen voor in midden en zuid Europa, zuidwest Azië.
Veronica hederifolia L. subsp. hederifolia, akkerklimopereprijs, heeft al een liggende vorm voor de bloei, heeft wat dikkere en donker gekleurde bladeren.
Veronica hederifolia L. subsp. lucorum, Klett et Richt.(licht) bos klimop ereprijs is in het geheel wat tengerder en bleker met meer rechtopstaande stengels tijdens de bloei.
Naam.
Klimop ereprijs, Fries klimmerblederf, Engels ivy leaved speedwell of chick weed, mother of wheat, small hen bit, winter weed, Duitse Efeu-Ehrenpreis, Efeublättriger Ehrenpreis, Huhnerbiss.
Uit koksal.biz
Veronica austriaca subsp. jacquinii, Baumg. (Nederlandse botanist Nikolaus Joseph Freiherr von Jacquin, 1727-1817) Min of meer behaarde plant.
Bijna zittende bladeren zijn lancetvormig tot eivormig met smal uitlopende voet, gaafrandig tot getand en gedeeltelijk ingesneden.
Opstijgende tot opstaande stengels.
Okselstandige, lange trossen met blauwe bloempjes, min of meer spits bloemblaadjes en kelk met meestal 5 wat behaarde tot kale slippen in mei/juli.
Omgekeerd hartvormige vruchtjes met ronde voet.
Uit O. Europa, Balkan, Midden en Z. Rusland wordt 30-50cm hoog.
Jacquins’s speedwell.
Veronica orbiculata, Kerner. (cirkelvormig) Weinig of niet behaard.
Lijn/lancetvormige bladeren zijn geveerd tot getand of gaafrandig, onderste bladeren eivormig en gekarteld.
Opgerichte tot opstaande stengels.
Okselstandige, verlengde trossen van 1.5cm grote blauwe bloemen, kelk meestal met 5 niet behaarde slippen in mei/juli.
Bijna ronde vruchtjes zijn uitgerand.
Uit de Balkan wordt 20-30cm hoog.
Var. prenja G. Beck. (naar Prenj-Planina in Herzegovina) verschilt door de lagere groeiwijze en lancetvormige bladeren die gekarteld/gezaagd zijn en alleenstaande bloemtrosjes.
Uit luirig.altervista.org
Veronica orsiniana, Ten. (plaats Orsin in Italië) Min of meer gesteelde bladeren zijn lancetvormig tot langwerpig met meestal een ronde voet, 6-28mm lang en 2-20mm breed, getand tot ingesneden/gekarteld en wat behaard.
Liggende tot opstijgende stengels zijn wat behaard.
Okselstandige trosjes met mooie blauwe bloempjes, kelk met 5 behaarde slippen in juni/juli.
Omgekeerd eivormige vruchtjes zijn wat behaard.
Uit Z. Europa, wordt 10-20cm hoog.
Veronica peduncularis M. Bieb. (met een aparte stengel) vaste plant van 15-20cm hoog en meer breed, bodembedekker.
Blauwe bloemen in april-mei. ‘Georgia Blue’.
Creeping speedwell komt uit Rusland.
Uit G. Oeder.
Veronica peregrina L. (vreemd, buitenlands) is een eenjarige kruidachtige plant met opgaande groei die in de regel vertakt is, 5-30cm.
Kale, wat blauwgroene bladeren zijn langachtig/elliptisch of verkeerd eivormig, gaafrandig of gekerfd/gezaagd.
Bloemen staan in verlengde trossen, blauw of witte kroon, april-juni.
Uit de bergen van Z. Amerika, nu ook in Europa.
Veronica peregrina L. subsp. peregrina.(vreemd of buitenlands)
Veronica peregrina L. subsp. xalapensis Pennell. (Mexicaanse stad Jalapa)
Vreemde ereprijs, Fremde Ehrenpreis, American speedwell.
Uit L. Watson.
=Veronica persica, Poir. (uit Perzië) (Veronica buxbaumii) (Duitse arts en botanist Johann Christian Buxbaum, 1693-1730) Bladen zijn ei/hartvormig, gesteeld en diep gezaagd, korter dan de bloemstengels.
Stengels kruipend.
Bloeit van mei tot september, groot en helder blauw.
Eenjarig.
Meestal groeit het op vruchtbare plaatsen.
Een vrij grote en stevige plant, tot 30cm, harig uit de Kaukasus. Is in de 19de eeuw, waarschijnlijk in 1815, uit de botanische tuin van Karlsruhe ontsnapt en heeft zich over midden Europa verspreid.
Naam.
Grote ereprijs, Fries grut blaublomke, Engels buxbaum’s speedwell, Duits persische Ehrenpreis, Engels Persian speedwell, large field speedwell, bird’s-eye, Frans véronique de Perse, véronique commune.
Uit J. Kops, www.BioLib.de.
=Veronica polita Fr. (glad) is een kleine eenjarige plant van 7-30cm.
Glanzende bladeren zijn donkergroen, eirond met gekartelde/gezaagde rand.
Behaarde stengel.
Donkerblauwe bloemen van april tot oktober.
Uit Eurazië.
Naam.
Gladde ereprijs, Duits Glänzender Ehrenpreis, Engels grey field-speedwell, Frans véronique luisante.
Veronica praecox All. (vroeg) is een eenjarige plant van 5-25cm.
Dicht behaarde plant met opgaande stengels die onderaan vertakt zijn.
Ronde tot ovale bladeren,
Helderblauwe bloemen van april tot juni staan in de bladoksels.
De plant is dicht behaard en bovenaan komen ook klierharen voor. De omhoog staande stengels zijn onderaan vertakt.
Groeit in midden Europa, M. Zee tot zuid Rusland.
Naam.
Vroege ereprijs, Duits Früher Ehrenpreis, Engels breckland speedwell, Frans véronique précoce.
Veronica satureioides, Vis. (Satureja achtig) Elliptische tot omgekeerd eivormige bladeren zijn gaafrandig tot wat gezaagd en wat gewimperd, donker groen.
Liggende tot opstijgende stengels met wat houtachtige voet.
Korte en aarvormige trosjes van behaarde, hemelsblauwe bloempjes met lancetvormige kelkslippen die gewimperd zijn in mei/juni.
Hartvormige vruchtjes met wigvormige voet.
Uit Dalmatië wordt 5-15cm hoog.
Bonenkruid ereprijs, savorey leaved speedwell.
Uit J. Kops, www.BioLib.de.
=Veronica triphyllos, L. (driebladig) Bladen zijn breed eivormig en ingesneden, de lagere gesteeld, de bovenste zonder schutbladen en zittend, vingervormig met stompe segmenten.
Zijn stengel is opgaand mets spreidende twijgen en komt tot 25cm hoog.
Opvallend vanwege zijn bladeren en diep blauwe bloemen die openen in april.
Eenjarig.
Groeit in de duinen en verder in Eurazië.
Naam.
Driebladig ereprijs, handjesereprijs, Engelse blunt fingered speedwell of variable leaved speedwell, Duits Finger-Ehrenpreis, Hendelkraut bij Bock, Hunnerraute, blau Hungerblumlein, Dreiteiliger of Dreiblättriger Ehrenpreis, Frans véronique à feuilles trilobées, véronique trifoliée.
Uit G. Oeder.
=Veronica verna, L. (voorjaar) Bladen zijn ingesneden en geveerd, de bovenste en schutbladen lancetvormig en gaaf.
Een opgaande stengel van een 10cm hoog die soms wat vertakt is aan de onderkant.
Heeft in april en mei licht blauwe bloemen.
Eenjarig.
Groeit op zandige heidevelden van Eurazië.
Naam.
Voorjaar of kleine ereprijs, Fries ler blauwblomke, Engels vernal of spring speedwell, Duits Frühlings-Ehrenpreis, Frans véronique du printemps.
Planten.
Ereprijs houdt van zon. Het vormt daar fraaie contrasten met oranje bloemen als van Montbretia, Helenium, wat meer geel van Rudbeckia en het geel van Oenothera.
Planten in matig vochtige en goed doorlatende, niet te zonnige plaatsen.
Vermeerderen door in april/juni of september /oktober te scheuren.
Veronica incana, longifolia, repens, spicata, teucrium, virginiaca te zaaien bij 20 graden. De rest zaaien bij 8 graden. Stekken kan in de zomer zonder groeistof. Tuinvormen komen niet zuiver uit zaad terug.
Zie verder: volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/ en: volkoomen.nl