Scrophularia

mUit E. Blackwell

Een geslacht van kruiden of halfheesters, vaak met een vuile geur.

Ongeveer 200 soorten komen voor met een paar in Europa en M. Zeegebied en N. Amerika, de meeste in de Oriënt.

Bladeren tegenovergesteld of de bovenste is afwisselend geplaatst, gaafrandig en ingesneden of verdeeld.

Bloemen staan in vertakte eindstandige stengels. Bloemen zijn klein en zelden groot, groenachtig purper, purper en geel. Vierkante stengels.

Scrophulariaceae, helmkruidfamilie.

=Scrophularia auriculata, L. (met kleine oortjes) (Scrophularia aquatica, L. (water bewonend)

Gladde bladen die ovaal en hartvormig zijn stomp en gezaagd met ronde tanden, groot en dof groen.

Stengel is hol en succulent en wordt zeer ruig als het opdroogt.

Bloemen staan in dichte trossen met 8 tot 15 stuks. In de donkere vormen van het waterhelmkruid is de boven­lip van de bloem van een opmerkelijke kleur, variërend van donker rood tot geklonterd bloed, van chocolade of lichter bruin, de lagere lip is meer geel/groenachtig.

Groeit bij het water en trekt meer de aandacht vanwege zijn hoogte, een 1.5m, dan door zijn schoonheid.

Uit W. Europa, N. Afrika.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘De andere soort heet in het Nederduits beekschuim’.

Door zijn voorkomen langs sloten en vaarten wordt het wel beeckschuym genoemd, Duits Beekschuim.

(Dodonaeus c) “Of het heet Sint Antonis kruid’.

Duits St. Antonskraut, St. Anthonieskruid.

Dodonaeus (d) Ruellius (denk ik) zegt dat het in Frankrijk gewoonlijk segeye heet’.

Franse herbe de siege want er wordt verteld dat tijdens de zege van Rochelle van kardinaal Richelieu in 1628, de soldaten zich tijdens die nood voedden met een plant die overvloedig was in de vochtige omgeving. Engels bishop’s leaves.

Dodonaeus (e) ‘Sommige noemen het Betonica aquatilis, dat is waterbetonie, maar ze komt zeer weinig met de echte betonie overeen. St. Antoniskruid of beekschuim is Clymenon van Turnerus en is Terpentaria van Verdilft vanwege de gelijke kracht van terpentijn. Tragus noemt het Ocymastrum alterum´.

Engels brook of water betony, Wasserbetonie bij Tabern.

Dodonaeus (f) ‘Dodonaeus noemt ze Galeopsis of helmkruid’.

(578) Waterhelmkruid, geoord helmkruid, de bloemvorm., Fries wjukjehelmblom.

(g) Schrofelkruid, van de soortnaam, Frans scrofulaire à oreillettes, Italiaans scrofalaria.

(h) Van het beekschuim strippen de kinderen de bladeren en steken hem door een ander als een boog door een fiddle, vandaar de Engelse namen fiddles en fiddlewood, ze geven dan een scheurend geluid, het geluid van een fiddelaar.

(i) Verder, stinking Christopher, broad wort of brown-wort, Duits Wasser Braunwurz, de donkere wortelstok, Weisser Nachtschatten bij Gessner.

Gebruik.

Zo was het gebruik vroeger. (164, 311, 309) ‘Het kruid was niet bij de ouden bekend, Dioscorides verhaalt van een plant die Clymenum genoemd werd waarmee men dit gewas probeerde te identificeren, maar dat lijkt er niet op.

Beekschuim heeft in zijn bladeren een afvegende kracht waarmee sommige menen dat het in de oude kwade en stinkende zweren zeer behulpzaam kan wezen als ook het sap er van in honing gekookt.

Sommige houden dat het zaad van beekschuim gestampt en met honing gemengd als een pleister op het voorhoofd gelegd het lopen van de ogen beneemt.

Het water van dit gehele gewas gedistilleerd in het midden van mei geneest de wratten en andere diergelijke uitwassen en niet alleen met doekjes daar op te leggen, maar ook door het te drinken ‘s morgens en ‘s avonds vier ons tegelijk’.

Het blad wordt wel bij veeziektes gebruikt, vee eet het blad niet, wel de geiten. Wespen zouden dol op de bloemen zijn.

Uit E. Blackwell.

=Scrophularia nodosa, L. (met dikke knopen, op de wortels)

De hele plant heeft een onaangename geur, als de vlier.

De bladeren zijn eirond en glad, dubbel en scherp gezaagd, van de lagere zijn de zagen het grootst.

Stengel met vierkante hoeken.

De kleine bloemen zijn rond, bruin en groen, ze worden door wespen bestoven. De bloemen bezitten prikkelbare meeldraden die gevoelig zijn voor aanraken in juni/juli. De bloemen staan in regelmatig gevorkte trossen.

Wortel is bolachtig, witte knollen, meestal rond en aan elkaar verbonden door vezels. Deze knollen lijken op zwellingen bij ziektes en zouden bij de ouden goed zijn tegen deze ziektes en vandaar de naam van het geslacht.

Helmkruid is een meerjarig en houtig gewas en wordt tot 120cm hoog op vochtige en beschaduwde plaatsen.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘Dit eerste kruid wordt in het Dietse groot speenkruid genoemd, in het Hoogduits Grosz feigwurtzenkraut’.

Groot speenkruid, waterspeenkruid, Gross Feigwarzenkraut bij Gessner, Engels great pile wort, water figwort. De kleine is Ranunculus ficaria. Vandaar dat het goed is tegen de aambeien of hemorroïden, klierkruid, tegen aambeien: het speen, gebruikt, aambeienwortel, Frans herbe aux hemorrhoides, Duits Feigwarzenkraut.

Dodonaeus (b) ‘Het wordt overal in het Latijn Scrophularia genoemd, maar ze geven het een toenaam Major als of men zei grote Scrophularia of groot klierkruid omdat te onderscheiden van het klein speenkruid wat we Scrophularia minor, dat is klein klierkruid boven genoemd hebben, in het Italiaans scrofolaria, in het Frans scrophulaire, in het Hoogduits Saurwurtz. Het heet ook Millemorbia, Ferraria, Castrangula’.

Scrophularia is zo genoemd door Linnaeus, omdat het de scrofula: kropgezwel, zou genezen, hemorroïden, vergelijk de soortnaam nodosa: knollig. Het Latijnse woord scrofa betekent een zeug (Sus scrofa) een dier dat geacht werd aan een zwelling en ontaarding van de hals lymfe klieren te lijden, dat is een kliergezwel aan de hals. De plant werd als geneesmiddel tegen zulke kliergezwellen gebruikt, vandaar sogewortele, bij Dodonaeus zoeghenwortele. Hiertoe werd het kruid om de hals gehangen zodat het de harde gezwellen of scrofulen zou genezen. Bij Hildegard von Bingen heette het Seuwurtz, Sauwurz of Sauwurtz: varkens- of zeugwortel, vanwege de genezing van etterende gezwellen bij dieren.

Dodonaeus © ‘Het heet in het Hoogduits Braunwurtz’.

Braunwurz bij Bock, de donkere wortelstok, Knotige Braunwurz.

(d) Duitse namen zijn naar de knollige wortel die tegen Drusen gebruikt werden, Dros-, Drose-, Drosswurz en Druzwurz in midden-Hoogduits, Blutwurz in oud-Hoogduits, ook Wundblad en Wurmkraut en zo Rauchwurz, Rankwurz, Wurmkraut, Zwitsers Allerweltheilkraut.

(e) Het Latijnse nodus betekent knoop, dit naar de knopige bloeiwijze, knopig helmkruid, Duits Knollenwurz, Knodenkraut, Engelse knotted rooted fig-wort, maar ook naar de knopige verdikkingen in de wortelstok.

(f) Het lijkt wat op een nachtschadeachtige, braun Nachtschatt, Zwitsers Nachtschatt, verder Hexakraut, Fellwurz, Schwarznesselen Engels kernel wort, murrain grass of stinking Christopher, Duits stinkender Harrach.

(g) Helmvormige bloemen en zaden, stormhoedkruid en helmmutsje, Duits Helmkraut.

(h) In België Sinte Markoenskruid, deze heilige wordt aangeroepen bij kliergezwellen. Sinte Renellekruid omdat die heilige aangeroepen wordt bij huidziekten.

Gebruik.

Zo was het gebruik vroeger. (Dodonaeus) ‘Groot speenkruid wordt zeer geprezen van vele in de harde zwellen van de klieren of kropzweren die in het Latijn Strumae, in het Grieks Choerades en daarna gewoonlijk bij de meesters Scrofulae genoemd worden. Ze houden het ook zeer goed in het smartelijk gezwel van de spenen of aambeien. Ja, daar zijn er sommige die dit kruid zoveel toeschrijven dat het maar alleen aan de hals gehangen of anders bij ons gedragen de spenen genezen zou kunnen, maar ik vrees dat ze het al te veel zonder grote reden vertrouwen. Maar andere gebruiken wat meer reden die de wortel van dit kruid dat met ongezouten boter gestampt is in een vochtige plaats daar de zon niet komt de tijd van vijftien dagen laten staan en daarna dat op een langzaam of slap vuur koken en na het doorzeven tot hun gebruik bewaren en als het nood is de kropzweren of klieren en ook de spenen of aambeien daarmee strijken en daar goede baad bij vinden.

De wortel van dit speenkruid schijnt uit doordringende deeltjes te bestaan en daarom is het goed om die op de kropzweren en aambeien te leggen, maar ik geloof dat diegene die uit de vorm van de kruiden hun kracht willen afmeten dit, net als bij meer gewassen, er bij versierd hebben.

Met de helm geboren.

Hij, die klierziektes heeft, kan genezen worden door iemand die met de helm geboren is, dat is de 7^de of 14^de zoon. Die iemand moet ook een teken in zijn hand hebben, de figuur van een lelie onder de tong, een vlek in het voorhoofd of handpalm of op de rug bezitten. Die heeft een hogere macht die ook de koningen van Frankrijk bezaten om door aanraking en het uitspreken van een formule, de kwaal te genezen. Ook de koningen van Engeland beweerden die macht te bezitten, zie Macbeth IV, 3:

“Malcolm: ‘Comes the king forth, I pray you?

Doctor: Ay sir; there are a crew of wretched souls

That stay his cure, their malady convinces

The grat assay of art; but at his touch

Such sanctity hath heaven given his hand

They presently amend

Malcolm: I thank you doctor

Maiduff: Whats the disease means?

Malcolm: ‘t is call’d the evil

A most miracolous work in this good king

Which often, since my here remain in England

I have seen him do. How he silicits heaven

Himself best knows; bu strangely-visited people

All swoln and ulcerous, pitiful to the eye

The mere despair of surgery, he cures

Hanging a golden stamp about their necks

Put on with holy prayers; and ‘t is spoken

To the succeeding royalty he leaves

The healing benediction’.

De Ieren vinden dit kruid de koningin der kruiden en het vingerhoedskruid, Digitalis, de king.

Uit J. Sturm, www.BioLib.de.

=Scrophularia umbrosa, Dum. (schaduw minnend)

Bladen zijn glad en ei/lancetvormig, toegespitst en wat hartvormig, scherp gezaagd, bij de lagere zijn de zagen kleiner.

Stengels en bladstelen zijn gevleugeld, 50-120cm.

Heeft van juli tot september donkere purperen bloemen die wat groenachtig zijn aan de voet.

Wortel is vezelachtig en meerjarig.

Groeit in vochtige plaatsen van Eurazië.

Subspecie neessii, middelste helmkruid, subspecie umbrosa.

Naam.

Schaduwhelmkruid, gevleugeld helmkruid, kelkslippen hebben een gevleugelde rand, Fries skerp helmkrud, Schatten-Braunwurz, Geflügelte Braunwurz, Engels green figwurt, Frans scrophulaire aquatique.

Uit J. Kops, www.BioLib.de.

Scrophularia vernalis, L. (voorjaar) De gehele plant is klierachtig behaard met de geur van tuinkers, 60-80cm hoog.

Bladen zijn donzig en hartvormig, gepunt en tweemaal gezaagd.

Stengels zijn gevleugeld.

Aparte bloemen heeft het voor dit geslacht. Gezwollen, gele bloemen met een grote mond, als Calceolaria, staan in gesteelde bijschermen in de bladoksels. Bloeit in ’t voorjaar tot juni.

Meerjarige uit midden en door Europa.

Naam.

Voorjaarshelmkruid, Engels yellow flowered figwort. Frühlings-Braunwurz.

Planten.

Vermeerderen door scheuren in april/mei.

Zie verder: volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/ en: volkoomen.nl