Dactylorhiza

Een geslacht van orchideeën met handvormige wortels.

De meeste groeien in Europa, sommigen groeien zelfs vrij snel en kunnen als pionier optreden.

Paarsachtige tot vrijwel witte bloemen. Vele ondersoorten of subspecies die moeilijk te scheiden zijn.

Zie voor oude naam en werking Orchis.

Orchidaceae, orchideefamilie.

Uit orchid.unibas.ch

Dactylorhiza elata So (verheven of groot) is een grote, stevige plant tot 100cm.

Stevige rechtopstaande stengel met een diameter tot 1cm is bovenaan geribbeld, rood aangelopen en draagt tot 10 stengelbladeren.

Lancetvormig tot ovale lichtgroene stengelbladeren, de onderste stengelomvattend en omhoog, de bovenste vrijwel verticaal.

Bloemen staan in een dicht met bloemen bezette aar met tientallen opvallend grote bloemen.

Niet winterharde plant uit Westelijk Middellandse Zeegebied. Verschillende subspecies.

Naam.

Grote rietorchis, Frans orchis lev, Engels robust marsh orchid, Duitse Hohes Knabenkraut.

Uit; https://nl.wikipedia.org/wiki/Dactylorhiza_foliosa

Dactylorhiza foliosa Soo. (bebladerd) Een overblijvende plant van 70cm.. stengel met 7-16 glanzend groene bladeren, onderste van 20cm lang.

Bloeiaar van 13cm lang.

Grote bloemen zijn roze tot licht purper.

Komt uit Madeira. Niet winterhard. Madeira orchid of leafy orchid.

Uit orchid.unibas.ch

Dactylorhiza fuchsii Druce ex So (naar de Tubinger dokter Leonhard Fuchs, schrijver van medische werken en kruidboeken, 1501-1566) (Dactylorhiza maculata subspecie fuchsii ) 15-50cm hoog.

Bladeren zijn donker gevlekt, omgekeerd eirond tot elliptisch, stengelomvattend.

De bloem is bleekroze tot witachtig met donkerrode vlekken, zijdelingse bladen zijn afstaand en de lip is driespletig in juni-juli.

Komt voor op in lichte bossen. Verschillende subspecies.

Naam.

Bosorchis, Duits Fuchs' Knabenkraut, Fuchs Fingerknabenkraut.

Uit orchids.wikia.com

=Dactylorhiza incarnata, So. (inkarnaat kleurig) Knollen zijn handvormig gedeeld.

De 5-6 bladeren zijn opstaand en stijf, lancetvormig en spits, heldergroen zonder vlekken en aan de voet het breedst, aan de top kapvormig toegelopen.

Opstaande stengel is hol.

Dichte en ca. 10cm lange aarvormige tros van talrijke kleine, vleeskleurig/roze bloemen met een lip die ongeveer even breed is als lang en onduidelijk 3lobbig met bleke tekening in mei/juli, bovenste zijdelingse bladen wijzen vooral omhoog en niet zozeer naar opzij, zijslippen van de lip zijn teruggeslagen

Groeit in Europa en grote delen van Azi, natte duinvalleien en opgespoten zandterreinen. Wordt 25-50cm hoog.

Naam.

Vleeskleurige orchis, Duitse Fleisch-Orchis, Fleischfarbene Knabenkraut, Steifblttriges Knabenkraut, Engels early marsh orchis.

Uit www.pfaf.org

Dactylorhiza maculata, So. (gevlekt) (Orchis maculata, L. )

Knollen zijn handvormig gedeeld.

De 6-9 bladeren zijn langwerpig en spits met smalle voet, donker groen en purper/bruin gevlekt, de onderste bladeren zijn boven het midden naar de top toe het breedst, de bovenste bladen omvatten meestal de stengel, de lagere komen meestal uit de wortel.

De succulente, opgaande stengel is ongeveer 30cm lang en meestal dunner dan de harlekijnsorchidee en gevlekt met purper, gevuld met merg.

Lange aarvormige trossen van talrijke kleine, licht paarse bloemen met 3lobbige lip, veranderlijk van vorm, met donker purperen tekening, schutblaadjes zijn korter dan de bloemen in juni/juli,

De bloemen variëren verder zeer sterk van donker tot licht paars en bijna wit met donkerder tot lichtere tekening,

Groeit op vochtige grasgronden, in veenstreken en aan slootkanten. Deze orchidee komt al vroeg in het voorjaar tevoorschijn.

Uit Europa, W. en N. Azië.

Var. candidissimus heeft witte bloemen.

Var. immaculatus heeft ongevlekte bladeren. Er zijn een paar subspecies.

Orchideeën zijn geen speelgoed van de natuur maar diep doordachte kunstwerken. Bekijk eens een Dactylorhiza maculata, een onbelangrijke Orchis die men nauwelijks de moeite waard vindt om te bezien. De bloem bloeit in mei/juni. Bij nauwkeurig toekijken zie je dat ze eruit zien als een dwerg, een gnom, die zijn mond wijd openspert. Machtig welft zijn grote driedelige en opvallende onderlip naar voren, die naar achter in een lange spoor uitloopt. Voor de ingang daarvan bevinden zich de eigenlijke hulpmiddelen waarmee de plant zijn bevruchting verzekert. Twee kolfjes gevuld met een kleverige groengele massa zijn de wonderlijke manlijke delen. Wat lager bevindt zich de glanzende en kleverige stempel.

Ze smukken de hellingen in mei en juni. Een ieder die deze levende edelstenen gevonden heeft zal in het vervolg een zeldzame en mysterieuze indruk met zich meenemen. Toch vormen ze geen uitbundige tropische kleurenpracht.

Het bloemdek heeft grote kleurverschillen, van purper tot lila tot wit in het centrum, gevlekt en donzig. De bloemen staan in een grote en losse tros met een lange opwaartse spoor. Ze worden bestoven door hommels en vliegen. Ze geuren licht wat in de avond sterker wordt en in een kamer worden ze onaangenaam.

Schoonheidsvlekken.

Het blad lijkt enigszins op dat van de tulp en meestal hebben die bladeren donkerbruine vlekken. Het wel of niet voorkomen van die vlekken zou waarschijnlijk in verband staan met de vochtigheid van de standplaats. Het is een van die orchideeën die door hun donkere vlekken op de stengels hun een sinister aanzien geven. Mogelijk dienen vlekken ook om de aandacht te trekken, net zoals de zwarte stippen, mouches, die vrouwen eertijds op hun gezicht deden om de aandacht te trekken.

(Dodonaeus) ‘Eerste geslacht van vossenkulletjes is in het Frans moucherons genoemd, in het Spaans satyrion, in het Engels hares ballokes, in het Diets muggen omdat de bloemen de gedaante van muggen schijnen te hebben.

Naam, etymologie.

Van handekenskruiden waren er ook vier soorten. (Dodonaeus) (a) ‘Deze vier soorten van kruiden voeren tegenwoordig in onze taal de naam van handekens-cruydt en dat door de gelijkenis die de wortels met een palm van de hand met zijn vier vingers schijnen te hebben.’

Gevlekte orchis of gevlekte handekenskruid is zo genoemd naar zijn handvormige wortelknollen, Duits Flecken-Orchis. Ook de naam bloody man ‘s fingers; duivelsvingers verwijst naar de bloedblokken op blad.

Dodonaeus (b) ‘De Hoogduitsers noemen het Creutzblum, de Fransen satyrion royal, welke naam gemaakt is naar de Griekse en Latijnse Satyrion Basilicon of Satyrium Regium, dat is koninklijk Satyrium waarmee ze tegenwoordig van de jonge kruidbeschrijvers bekent gemaakt worden.

Dodonaeus; ‘Dan sommige hebben ze Palma Christi in het Latijn genoemd en er is nochtans een ander gewas met die naam bij de gewone man bekend, te weten Ricinus die we in onze taal wonderboom of mollekruid noemen.’

De middeleeuwse betekenis Herba quinque digitorum; kruid met vijf delen, Palma Christi; Christus palm, Pentadactilus; vijfdelig, Priapus en Satirior, zijn namen voor alle soorten met handvormige knollen, de namen zijn naar de vijfdelige knol, als Christihand, door verwisseling met de 5delige bladeren van Ricinus werd het wel Cruzboum, dit voor deze en volgende,

Fries duvelsklauw, Duits Duwelskraut, Gluckshand, Gotteshand, Handleinwurz, Handwurzel, Hendeken of Hendichen, Herrgottssschuh, Johannispotje, Teufelshand, -klaue, Cruce,- Cruxboum, Christihandel, Christihand. Ze heeft onder het kruis gestaan en bloedvlekken opgevangen. En de kleine purperen vlekjes die de bloemblaadjes bespikkelen zijn de tranen van Maria Magdalena en de leerlingen. Engelse cross-flower en Duitse Kreuzblume. Mariaճ tranen, Frauentran, Marienthrane dit herinnert aan het neervallen van bloemen en edelstenen als godinnen weende of huilden.

Dodonaeus (d) ‘De eerste soort heet eigenlijk Satyrium Basilicum mas, dat is groot handekenskruid mannetje.’

(e)’De tweede is Satyrium Basilicum femina of groot handekenskruid wijfje.’

Dodonaeus (f) ‘De derde noemt men Satyrium Basilicum foliosum, in het Nederduits groot handekenskruid met vele bladeren begroeid.’

Dodonaeus (g) ‘De vierde soort, in het Latijn Satyrium Basilicum minus genoemd, mag in onze taal klein handekenskruid genoemd worden of welriekend handekenskruid.’

(h). Deze soorten zijn ook bekend vanwege de wilde namen. Engels priest's pintle, (penis) in Frans testicule de pretre, het is een van de;

(i) Koekoeknamen, onze koekoeksbloem, Engelse cuckoo flower,

(k) Adam en Eva, Kan en Abel, Engelse ducks en drakes naar manlijke en vrouwelijke bollen, als satyrsknollen in de 12^de eeuw: ‘satyrium virtutem habet attrahendi a remotis partibus, unde et coitum adiuvit’. Vrouwen verzamelden de nationale orchideen en keken naar de volle knol van de plant en gebruikten ze in wijn voor een amoureuze beker die het gewenste effect gaf. Vroeger groeiden er genoeg voor een orgie. In sommige plaatsen werd de wortel van de ''Culls bag's gedragen als liefdestalisman.

In de 17^de eeuw zie je op het eenhoorntapijt, (zie Endymion, Viola, en Polygonum bistorta) die omstreeks 1514 geweven was, deze orchidee, lang en purper tegen de witte flanken van de eenhoorn, een opvallend symbool van lichamelijke weelde.

(l) Frans herbe a la couleuvre: slangenkruid, de zwarte vlekken, of omdat ze in de slangentijd op bijzondere weiden, waar slangen graag zijn, voor komt, Engels adderճ grass,

(m) Aan de Schotse grens vertellen kinderen elkaar dat de wortel de duim was van sommige onbegraven moordenaars, terwijl Shakespeareՠs naam dead men ‘s fingers nog in Sussex in gebruik is. Dead men ‘s fingers, de locus classicus voor deze naam is Hamlet (IV, vii, 170-2) waar Shakespeare de dead men’s fingers insluit bij de bloemen van Ophelia ‘s zelfmoord. Deze naam werd gebruikt door ‘koude maagden’;.

‘There with fantastic garlands did she come

Of crow-flowers daisies, and long purples

That liberal shepherds give a grosser name.

But our cold maids do dead menճ fingers call them:’

Zijn het de Ҭong purple ‘s die hij vlak ervoor noemt? Zie Lythrum,

(n) Engels ballock grass, crake feet, Gethsemane, hand orchis, long purples, may orchis, purple orchis, purple wreathe wort, ramճ horns, spotted palmate orchis.

Dactylorhiza maculata (L) subsp. maculata So (gevlekt) lijkt veel op de bosorchis die ook wel als ondersoort fuchsii wordt beschouwd.

30-60cm hoge plant met groene, stengelomvattende, lancetvormige bladen die gevlekt zijn en van onderen dofgroen, 6-10cm lang en 1-2cm breed.

Lichtlila tot witachtige tweezijdig symmetrische bloemen in een aar in juni en juli, bloemen met een donkerpaars honingmerk, ondiep drielobbige lip, zijslippen wijzen zijdelings. De middelste lob is driehoekig en veel smaller dan de zijlobben.

Komt voor in Eurazi op matig voedselrijke, natte tot vochtige grond.

Naam.

Gevlekte orchis, Duits Gewhnliches Geflecktes Knabenkraut, Engels heath spotted orchid, Frans orchis tachet.

Dactylorhiza maculata (L) subsp. elodes So (uit het moeras) (Orchis elodes) wordt maar 10-35cm groot.

Vier liniaalvormige, opgaande en vaak ongevlekte bladeren.

Bloeit een maand voor de subspecie maculata. De aarvormige is recht en kort, bloemlip is wat groter dan de subspecie maculata.

Groeit in N.W. Duitsland op de venen en heide.

Heide-Knabenkraut.

Uit orchidees.alsace.hautetfort.com

Dactylorhiza majalis, Hunt. & Summerh. (majalis van Latijn maius: mei, naar de bloeitijd) (Orchis majalis)L.

Breedbladige orchis heeft een witte en handvormige gedeelde wortel, meestal met 4 lange vingers.

De 4-6 bladeren zijn slap, opmerkelijk opgaand en puntig, lancetvormig, in het midden het breedst en meestal zwart/bruin gevlekt,

Geeft een stevige en niet vertakte, holle en opgaande stengel van 30cm hoog die bovenaan kantig is.

Lange aarvormige tros van vrij grote bloemen, licht roze, vaak lila tot purper en de lip gevlekt met purperen stippen, de spoor, met honig, is naar beneden gericht, lip is breder dan lang en meestal 3lobbig met duidelijke tekening, onderste schutblaadjes zijn langer dan de bloemen in juni/juli, bestuiving door dagvlinders. Deze orchidee is zeer variabel in habitus, tekening, bloemvorm en bloeitijd.

Is vrij algemeen op natte, venige of humeuze licht bemeste gronden. Het talrijkst in brongebieden van zuidelijk Nederland, Ardennen, verder tot aan de Don, zuidelijk van de Alpen komt ze vrijwel niet voor, in Z. Scandinavië ook zelden. Verdwijnt na toediening van kunstmest. Maakt gemakkelijk hybriden.

Naam.

Breedbladige orchis, Engelse broad leaved marsh orchis, Cain and Abel, mount caper, meadow rocket, Duitse Wiesen-Orchis, Breitblattrige Knabenkraut, Breitblattrige Fingerwurz.

=Dactylorhiza majalis Hunt subspecie majalis wordt 15-30cm hoog.

Blad is lancetvormig en 3-4 maal zo lang als breed, gevlekt als ongevlekt.

Donkerpaarse bloemen staan in een aar van 15cm en zijn tweezijdig symmetrisch, onderste bloemslip heeft vaak een grote middenlob en zijslippen wijzen omhoog, eind mei tot begin juli. .

Komt voor in Europa, vooral in Midden-Europa.

Brede orchis.

Uit www.albiflora.eu

Dactylorhiza majalis subspecie praetermissa So. (over het hoofd gezien, vergeten) (Dactylorhiza majalis subspecie praetermissa) heeft lancetvormig blad dat soms gevlekt is die soms ringvormig zijn, die wordt wel var. juniales genoemd.

Rozerode tweezijdig symmetrische bloemen in een aar van 15cm, lip van drie middenlobben met donkerrode stippen, de zijslippen wijzen omhoog, eind mei tot begin juli.

Komt voor in W. Europa op niet te voedselrijke, natte grond. Maakt gemakkelijk hybriden.

Rietorchis, Duitse bersehene Knabenkraut, Engels leopard marsh orchid.

Dactylorhiza majalis subspecie sphagnicola; bewoner van Spaghnum of venen. Veenorchis.

Deze drie worden ook wel als afzonderlijke soorten gezien.

Uit hanasakiyama.web.fc2.com

Dactylorhiza ochroleuca Holub (okergeelwit) (Dactylorhiza incarnata subspecie Ochroleuca) van 20-60cm.

Bladeren staan meestal omhoog, zelden teruggebogen, donkergroen en lancetvormig.

Dichte bloemaar van 20cm lang met een 80 bloemen, witachtig geel met een wat donkerder kleur op de lip, de zijdelingse sporen staan zijwaarts, kroonbladeren gaan richting helm.

Groeit van Engeland tot Oekraïne in vochtige weiden en venen op zure grond.

Strohgelbe Knabenkraut.

Uit; http://www.irishwildflowers.ie/pages/829a.html

Dactylorhiza purpurella Soo.(Latijn purpurellus; als purper) Is moeilijk te onderscheiden van D. Praetermissa en werd zo niet voor 1920 als apart soort beschreven.

Verschilt doordat zijn lip donkere vlekken en lijnen heeft.

Var. cambrensis en var. purpurella.

Uit Engeland, Denemarken en Ierland.

Northern march orchid.

Uit orchid.unibas.ch

Dactylorhiza sambucina So (vlierachtig, de geur) (Orchis sambucina L. Dactylorhiza latifolia) is een wat lage vorm, 10-30cm.

Rechtopstaande stengel is hol en draagt onderaan 5 tot 8 bladeren.

5-8 stengelbladeren zijn lancetvormig tot ovaal, glanzend lichtgroen.

Bloemen staan in een dichte aar, cilindrisch tot eivormig, 4-7cm lang met 10-20 bloemen. Opmerkelijk is de kleur, die kan geel of purper zijn aan dezelfde aar. De schutblaadjes zijn groen of purper en even lang of langer dan de bloemen zelf, het middelste vormt samen met de kroonbladen een helmpje. De lip is vaag drielobbig, zijlobben zijn licht naar achter gebogen en bespikkeld met rode stippen van april tot juli.

Komt voor in kalkgraslanden van bergen van N. Europa tot M. Zeegebied. Is niet winterhard.

Naam.

Vlierorchis, Duits Holunder-Knabenkraut, Frans orchis sureau, Engels elder-flowered orchid.

Uit; M. Schulze, www.BioLib.d met Gymnadenia albidas

= Dactylorhiza viridis Bateman (groen). (Coeloglossum viride, Hartm.) De lagere bladen zijn eivormig en stomp.

De bloemen vormen een glanzende aar van 7-70 bloemen van juni tot augustus. Spoor is tweelobbig en zeer kort, bloemlip is tweemaal gedeeld, lijnvormig met een tussenliggende tand, bloemhelm is groen en de lip groenachtig bruin, de bloembladen vormen een hoed.

Meerjarig met vertakte vlezige wortels.

Het is een kleine orchidee van droge kalkrijke weiden van Noordelijke gebieden, bergen, de een groeit vaak veel verder dan de ander, in tegenstelling tot de meeste vormen die meestal wat bij elkaar staan.

De stengel is 15-30cm hoog.

Naam, etymologie.

Dactylorhiza Grieks δάκτυλος, daktylos; vinger, ρίζα, rhiza; wortel, verwijzing naar de vijfvingerige wortel, vandaar ook handekenskruiden, de knollen lijken op een hand met vingers. Vroeger werden ze geplaatst onder Orchis, maar die heeft twee ronde knollen. Fingerknabenkruter, Fingerwurzen of Kuckucksblumen.

Coeloglossum, Grieks koilos: hol, glossa: een tong, de holle spoor, Duitse Grune Hohlzunge.

Groene nachtorchis en Engelse green Habenaria (synoniem Habenaria, van habena: tong, de spoorvorm) long bracted green orchid en soms wordt het wel frog orchis genoemd, hoewel met weinig reden, Frans orchis grenouille, ochis vert.

Zie verder: volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/ en: volkoomen.nl