Satureja

mUit digilander.libero.it

Satureia van Linnaeus uit 1754 en Miller uit 1754 is een andere schrijfwijze, maar de originele naam is van Linnaeus uit 1753, Satureja.

Een geslacht van aromatische kruiden en halfheesters, 15-50cm.

Ongeveer 30 soorten komen voor in de warmere regio’ s van beide halfronden.

Vele worden nu onder een ander geslacht geplaatst, als Acinos, Clinopodium, Micromeria en Calamintha.

Bladeren zijn gaaf en smal, of smal en getand, of breed en getand.

Bloemkransen of okselstandig of staan in eindstandige aarachtige trossen.

Aromatische kruiden met meestal blauwachtige bloemen.

Lamiaceae, lipbloemige, Menthoideae klasse.

=Satureja cuneifolia Ten (wigvormige bladeren) uit Dalmatië. Wild savorey. Er wordt een antibacteriële olie van verkregen.

Uit G. Ducerf.

=Satureja hortensis, L. (van de hof of tuin) is een klierige eenjarige plant met lancetvormige bladeren.

Wit/roze kleine bloempjes monteren dit eenjarige kruid op.

Bonenkruid wordt iets later dan de bonen gezaaid zodat ze gelijk geoogst kunnen worden.

Uit Italië, is beschreven in 1562.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘Dioscorides zegt; ‘Satureja mag eigenlijk van zaad voortkomend genoemd wezen, gemerkt dat ze op de Thymbra in alles zeer goed gelijkt die elk jaar opnieuw gezaaid moet wezen, anders dan de voor vermelde gewone Thymbra (Thymbra capitata) die vele jaren overblijft en niet gauw vergaat. Dit gewas is in het Latijn Satureja genoemd, de Hoogduitsers noemen het Saturey en Sadaney, de Fransen sariette en sarriette en ook soms savorie, in het Engels saverije, de Italianen savoreggia, de Spanjaarden axedrea en sagorida. In de apotheken Saturegia en in het Italiaans heet ze savoreggia omdat ze goed is om bij de sausen te doen of Satureja omdat ze de mens vervult of verzadigt’.

Satureja is of zo genoemd naar het Arabisch sattar wat gegeven werd aan lipbloemige, of verwant met saturare: verzadigen, omdat het als toekruid gebruikt werd. Of het is afgeleid van de bokkige en hanige Sater: Satyrus, vanwege zijn duivelachtige eigenschappen in lichamelijke liefde. Saturea wordt zo genoemd omdat gezegd wordt dat het een satyriasmus of opstijving der roede te veroorzaakt want het zet sterk aan tot bijslapen en maakt warmte in het mannelijk lid. Met basilicum, peterselie, selderij en lavas behoort het tot de afrodisiaca.

Satureja werd vroeger sataregia genoemd, deze verandering is waarschijnlijk het gevolg van een schrijffout van monniken van Karel de Grote.

Gartensaturei, Satereia bij Hildegard, in midden-Hoogduits verschijnt Sergenkraut en laat midden-Hoogduits heeft Saterje, Saturey bij Bock, Sedenei, Seegenkraut of Sommer saturei, de Romeinen brachten het naar Engeland waar het savorie genoemd werd en nu is het bekend als summer savory, Frans sarriette, Italiaans, het zijn woorden die ontleend zijn aan midden Latijnse satureja. In Japans heet het sabori.

Dodonaeus (b) ‘Columella noemt het Cunila welke naam van sommige aan de wilde soort van Origanum, dat is de grove marjolein, ook toegeschreven wordt, maar te onrecht want deze Satureja is de echte Cunila van alle oude schrijvers, de Hoogduitsers noemen het ook Kunell, de Brabanders keulen of keule welke naam ook verdraaid schijnt te wezen en gemaakt is van het Latijnse Cunila’.

Conela, Gardkomel, -konnele, Gartenkole, Gartenkumel, Kollen, Kolle, Kunneke, heimischer Quendel. Vroeger was het kruid bekend als keulen, kunne of kunneke, Duits Kunel, Angelsaksisch cunele: ruit, van Latijn cunila. Deze naam is opmerkelijk gelijk met die van Thymus die wel kwendel genoemd werd.

Dodonaeus © ‘Ze groeit veel lieflijker en is beter van smaak als ze onder uien gezaaid is zoals Columna ons leert en daarom hebben de Hoogduitsers die Swibel-Hyssope genoemd, ook Garten Isope’.

Dodonaeus (d) ‘Sommige noemen het Thymbra cephalote of zoals Plinius schrijft Cunila capitata want het is een medesoort van Thymus’.

Naar Hyssopus, Josephle, wilder Isop, Veltisp, Ysop, Zwiebelhysop en Gartenhysop bij Bock.

Dodonaeus (e) ‘Keule heet in Nederland soms ook lochtekol´.

Keule, kunne, koele.

(f) Naar de daarmee gekruide spijzen, peperkruid, Duits Aalkraut, Einsuppen, Suppenkrautchen, Huhnerfulle, Fleischkrautchen of Wurstkraut. Het bonekruid of peperkruid, Duits Bohnenkraut of Pfefferkraut, Peppercrut, Zwitsers Pfefferstudeli, omdat het als toekruid bij bonen wordt gebruikt, verder bij peulvruchten, vlees, vis, soep, kool en worst.

(g) Gartenhag, Gartenhoy, zie Artemisia abrotanum.

Gebruik.

Zo was het gebruik vroeger. (164, 311, 309) ‘Keule of Satureja maakt dun en kan de winden zeer krachtig verdrijven en ontdoen en daarom wordt ze zeer nuttig gedaan en gekookt bij de bonen, Turkse bonen en andere diergelijke plukvruchten die zeer winderig en rauw zijn en ze geeft een zeer goede reuk en smaak al hetgeen daar ze bij gedaan en mee gegeten wordt en daarom zei Dioscorides ook dat ze veel beter en nuttiger was om in de spijs te gebruiken dan de Thymbra. De verse keule klein gesneden met peterselie en tezamen met bonen geroosterd wordt voor een zeer goed eten gehouden.

Dit kruid dat warm gemaakt is en van buiten op de buik gelegd laar de wurgingen, krimpingen en opstijging van de baarmoeder die van winderigheden veroorzaakt zijn in korte tijd ophouden en vergaan. De zwangere vrouwen moeten zich wel wachten om dit kruid in de spijs te gebruiken, ja alleen al om er aan te ruiken.

Het poeder van deze kruiden met wijn gedronken geneest de gebreken van de borst, van de longen en van de blaas en verwekt de maandstonden en laat water maken, versterkt de maag, verwekt de lust om eten en helpt de spijs verteren en bovendien beneemt het de walging, ook verscherpt ze het gezicht en verdrijft de winden van de buik.

Sommige gebruiken de soorten van keule in hun spijzen in plaats van peper vanwege van zijn bijster scherpe smaak.

Het sap met warme rozenolie in de oren gegoten of gedruppeld beneemt het tuiten en smart er van en belet de doofheid.

Het is ook goed op de steken van de bijen en wespen’.

Het kruid zou goed zijn voor spijsverteringsstoornissen. Elke groente die hiermee gekruid wordt verliest hierdoor zijn gasvormende werking. Bonenkruid is weinig bekend, maar toch zo algemeen exquisief. Het kruid geeft geur aan lichte groentes en verzacht zware groentes als kool en spruitjes, het beïnvloedt de geur van kool bij het koken. Heeft een warme aromatische geur en de smaak is zo specerijachtig dat je ze goed gebruiken kan in culinaire gebruiken. Dit was al lang voor de specerijen uit het Oost kwamen.

De historie gaat ver terug. Vergilius klasseerde het onder de meest zoete kruiden en adviseerde de aanplant naast bijenkorven om de honing een speciale smaak te geven. In het oude Rome werd het kruid gebruikt als groente en kruiderij dat met wijn gemengd werd. Ook werd het gebruikt als een peper voor de komst van de echte peper. Zo was het in Spanje bekend als een specerij. Ze is door de Romeinen meegenomen als een ingrediënt van specerijsausen en als geneesmiddel tegen bijensteken. In ieder geval werd het bij Karel de Grote als kruidenplant vermeld. Het werd vroeger gelijk geplant met de bonen om zo als toekruid te dienen.

Shakespeare vermeldt het in de Winter’s Tale waar Perdita hete lavendel, munt bonenkruid en marjolein haalt en ze noemt als planten van de midzomer die aan mensen van middelbare leeftijd gegeven werden. Culpeper noemt de winter en summer savorye kruiden onder het beheer van Mercurius. Als je van jezelf en je gemak houdt, een kans van 100 tegen 1, hou je dit kruid bij je en gebruik het. Je kan het gebruiken in kruidenzakjes, pot pourri, waswater en voor een aangename drank, aromatherapie.

Uit G. Ducerf.

Satureja montana, L (van de bergen) Lijn/lancetvormige bladeren zijn 1-3cm lang en 2-5mm breed, spits en klierachtig gestippeld.

Deze heeft opgerichte stengels die sterk vertakt en onderaan wat houtachtig zijn, meerjarig.

De kleine witte bloemen met purper/roze bovenlip staan met 3-7 in een trosjes met klokvormige kelk met 5 gelijke tanden in juli/augustus.

Uit M. Zeegebied, W. Azië, wordt 15-40cm hoog. Is beschreven in 1562.

Var. subspicata Vis. (half aarvormig) (Satureja subspicata Bartl.) wordt 10-20cm hoog met korte trosjes van 2-5 violetkleurige bloemen met violet/rood getekende onderlip en meestal violette kelk, begint later te bloeien dan het type.

Naam, etymologie.

(Dodonaeus) (a) ‘Tenderik of winterkeul wordt van sommige voor de Thymbra gehouden. De bloemen komen tussen de bladertjes voort net zoals aan de gewone hof keule waar dit kruid van vorm en smaak zeer op lijkt uitgezonderd dat het kleiner is, meer houtachtig en dat het ‘s winters niet sterft, zoals de keule, maar blijft lang leven net zoals de gewone hysop, Roomse quendel en diergelijke andere kruiden. Daarom hebben de hoveniers het ook de naam van winter Keule gegeven’.

(578) Tenderick is de Duitse naam voor de eenjarige vorm. Winter bonenkruid omdat het meerdere jaren goed bleef in tegenstelling tot het eenjarige bonenkruid.

Dodonaeus (b) ‘Winterkeul heet in het Latijn Satureja sive Thymbra altera, in het Engels winter savery en Bellonius noemt het ook Satureja hiberna en zegt dat ze in Griekenland tegenwoordig Tragarigani heet als of men Tragoriganum zei, in Italië heet ze ook paverella oft in ’t Latijn Piperella omdat ze zo scherp op de tong is als peper. Dezelfde tenderik of winterkeule is van sommige ook nagelkruid genoemd omdat het op de kruidnagels van smaak en reuk enigszins lijkt en daarom wordt ook geloofd dat het bijna alle krachten heeft die men aan de kruidnagels toeschrijft’.

Engelse winter savoy. Bergbonenkruid, Berg-Bohnenkraut, Winter-Bohnenkraut. Frans sarriette vivace.

Uit flora.huji.ac.il

Satureja thymbra, L. (Thymbra spicata L.) Purperen bloemen in juni.

Stamt uit Griekenland, Palestina tot Koerdistan. Is beschreven in 1640.

(Dodonaeus) ‘Thymbra zou gelijk zijn met de gewone hysop, maar ze is veel lager en teerder, ze spreidt uit haar wortel vele kleine twijgjes of steeltjes die geheel rondom begroeid zijn met smalle spitse of voor scherpe bladeren, langer dan die van tijm en daartussen spruiten de bloempjes die in kleine huisjes besloten zijn en van beneden af tot de top toe voorts klimmen en witachtig of ook bleekpaars van kleur zijn. Deze bloempjes met de kleine bladertjes die zeer dicht rondom de steeltjes groeien geven van zich bijna enige gelijkenis van een aar die van bladeren en bloemen gemaakt is en die aar is noch opmerkelijker wanneer de bloempjes vergaan en afgevallen zijn.’

Naam, etymologie.

Herbe de Saint Julien. Duits thymianblättriges Bohnenkraut.

Dodonaeus) (a) ‘Dit kruid heet in het Grieks Thymbra, in het Latijn heeft het ook geen andere naam dan Thymbra. Voorts zo heeft deze Thymbra bij de gewone man tegenwoordig geen anderen eigen naam en is in de apotheken ook onbekend. Echte Thymbra is van Clusius beschreven en groeit in het eiland Kreta waar het tegenwoordig Thymbri en Thryvi genoemd wordt’.

Candian savory, oude naam voor Kreta was Candië. Thymbra, Grieks thymbra, voor een kruid die we nu kennen als Satureja thymbra, of naar een plaats van een stad bij Troje, of van thymos; geest, ziel.

Dodonaeus (b) ‘Keule van Sinte Juliaan heeft enige gelijkenis met de Thymbra die tevoren van Dodonaeus beschreven is en wordt Thymbra Sancti Juliani genoemd. Ze groeit op de ruwe plaatsen aan de zee van Tosacana omtrent Sinte Juliaan, zegt Lobel en is een klein kruidje en zeer aardig om te zien waarvan iedereen zegt dat het de echte Satureja is, maar die van Pisa noemen het Thymbra di Santo Giuliana’.

Gebruik.

Zo was het gebruik vroeger. (Dodonaeus) ‘Dioscorides schrijft, dat Thymbra dezelfde krachten heeft die men de Thymus toeschrijft als men ze gebruikt net zoals de Thymus doet. Paulus Aegineta betuigt dat de olie daar de Thymbra in gekookt is de huivering en schudding van de koortsen laat vergaan en dat de bloemen hetzelfde ook doen en het water daar die bloemen in gekookt zijn verwekt de maandstonden en jaagt de dode vrucht af.’

Planten.

Planten in zandige grond op droge en tamelijk zonnige plaatsen.

Zaaien in januari/maart bij 15 graden. Zomerstek in augustus/september zonder groeistof, scheuren.

Zie verder: volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/ en: volkoomen.nl